Loading AI tools
operacja odwrotna względem potęgowania Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Pierwiastkowanie – operacja odwrotna względem potęgowania, zdefiniowana m.in. dla liczb rzeczywistych i zespolonych. Przy tym dla liczb rzeczywistych wprowadza się dwa pojęcia: pierwiastka arytmetycznego i pierwiastka algebraicznego.
Pierwiastki pojawiają się np. w definicji średniej geometrycznej, w pierwiastkowym kryterium Cauchy’ego na zbieżność szeregu liczbowego albo w definicji odległości Minkowskiego.
Pierwiastki zespolone z jedynki odgrywają istotną rolę w matematyce wyższej. Duża część teorii Galois skupia się na wskazaniu, które z liczb algebraicznych można przedstawić za pomocą pierwiastków, co prowadzi do twierdzenia Abela-Ruffiniego mówiącego, iż ogólny wielomian stopnia piątego bądź wyższego nie może być rozwiązany za pomocą tzw. pierwiastników, tzn. wyrażeń połączonych działaniami dodawania, odejmowania, mnożenia i dzielenia oraz pierwiastków.
Pierwiastki arytmetyczne definiuje się dla liczb rzeczywistych i w taki sposób, by przypisać liczbom rzeczywistym pierwiastki w sposób wzajemnie jednoznaczny, tj. każdej liczbie rzeczywistej odpowiada dokładnie jeden pierwiastek stopnia -tego, przy czym nie istnieją pierwiastki arytmetyczne dla liczb ujemnych stopnia parzystego, np. pierwiastek drugiego stopnia z -1. Natomiast w dziedzinie liczb zespolonych pierwiastek -tego stopnia z liczby -1 istnieje i ma wartości (por. dalej); w tym przypadku liczba -1 jest traktowana jako liczba zespolona o zerowej części urojonej. Także definiuje się tzw. pierwiastek algebraiczny w dziedzinie liczb rzeczywistych, który może mieć dwie wartości dla tej samej liczby.
Pierwiastkiem arytmetycznym stopnia z liczby rzeczywistej nieujemnej nazywamy taką liczbę rzeczywistą nieujemną , która podniesiona do potęgi daje liczbę , tj.
i zapisuje się w postaci
W ten sposób każdej nieujemnej liczbie rzeczywistej przypisana zostaje jedna nieujemna liczba rzeczywista, będąca jej pierwiastkiem arytmetycznym.
Liczbę nazywamy liczbą podpierwiastkową.
Z definicji wynika, że pierwiastek stopnia z liczby jest pierwiastkiem równania zmiennej przy ustalonej wartości .
Np. - pierwiastek arytmetyczny czwartego stopnia z , gdyż
Uwaga: Jeżeli liczbę 16 będziemy traktować jako liczbę zespoloną (o zerowej części urojonej), to otrzymamy cztery pierwiastki (por. dalej - pierwiastki zespolone).
Dla liczb rzeczywistych ujemnych pierwiastek stopnia nieparzystego definiuje się wzorem
gdzie - wartość bezwzględna liczby
Np.
Dla nieparzystych każda liczba rzeczywista ma w ten sposób zdefiniowany pierwiastek rzeczywisty n-tego stopnia.
Nie istnieje zaś rzeczywisty pierwiastek stopnia parzystego z liczby ujemnej, np. Jednak w dziedzinie liczb zespolonych ma aż cztery różne wartości (por. dalej - pierwiastki zespolone).
Pierwiastki zapisuje się zwykle za pomocą symbolu (zob. niżej), pierwiastkom stopnia drugiego, trzeciego, czwartego itd. z liczby odpowiadają kolejno symbole itp. (zwyczajowo pomija się w zapisie stopień pierwiastka kwadratowego). Notacja ta nie budzi zastrzeżeń w stosunku do pierwiastków arytmetycznych, niemniej może prowadzić do sprzeczności w przypadku pierwiastków algebraicznych, dla których symbole te nie są jednoznaczne, gdyż istnieje wiele pierwiastków algebraicznych danej liczby (por. niżej).
Dla pierwiastek arytmetyczny nazywa się pierwiastkiem kwadratowym i oznacza , pomijając cyfrę 2, zaś dla nazywa się pierwiastkiem sześciennym i oznacza ; pierwiastki wyższych stopni nazywa się wyłącznie liczbowo, np. „pierwiastek czwartego stopnia”.
Obliczanie pierwiastka -tego stopnia jest operacją odwrotną do potęgowania, dlatego pierwiastkowanie można zapisywać jako potęgowanie o wykładniku ułamkowym, tj.
Dowód:
Korzystając z twierdzenia o potędze potęgi mamy:
Z drugiej strony, z definicji pierwiastka wynika, że -ta potęga pierwiastka -tego stopnia musi dać liczbę podpierwiastkową tj.
Porównując obie równości dostajemy dowodzony wzór.
Jeżeli są nieujemnymi liczbami rzeczywistymi, zaś są dodatnimi liczbami całkowitymi, to:
Pierwiastkiem algebraicznym stopnia (gdzie ) z liczby rzeczywistej nazywamy taką liczbę rzeczywistą (dodatnią lub ujemną lub równą zero), która podniesiona do potęgi daje liczbę [1], tj.
Pierwiastek algebraiczny z liczb rzeczywistych ujemnych stopnia parzystego nie istnieje, podobnie jak pierwiastek arytmetyczny stopnia parzystego, np. pierwiastek kwadratowy z . Ale istnieje pierwiastek algebraiczny dla dowolnych liczb rzeczywistych stopnia nieparzystego i ma zawsze jedną wartość, np. pierwiastek 3-go stopnia z wynosi . Zaś dla liczb rzeczywistych dodatnich istnieją zawsze dwa pierwiastki algebraiczne stopnia parzystego. Np. dla liczby istnieją dwie takie liczby: oraz , gdyż oraz - obie te liczby nazywamy pierwiastkami kwadratowymi algebraicznymi z liczby .
Operacja znajdowania pierwiastka algebraicznego w dziedzinie liczb rzeczywistych przypisuje więc danej liczbie jedną wartość lub dwie wartości, inaczej niż dla pierwiastka arytmetycznego, który przyjmuje zawsze jedną wartość (oraz - tak jak w przypadku pierwiastka arytmetycznego - wyklucza przypisywanie pierwiastków stopnia parzystego liczbom ujemnym).
Df. Pierwiastkiem zespolonym stopnia z liczby zespolonej nazywa się dowolną liczbę spełniającą równość
Każda niezerowa liczba zespolona (w tym liczba rzeczywista, tj. zespolona o zerowej części urojonej) ma różnych zespolonych pierwiastków -tego stopnia.
Tw. Aby wyznaczyć pierwiastki zespolone liczby zespolonej , przedstawia się ją w postaci trygonometrycznej:
gdzie:
Wtedy pierwiastki -go stopnia określa wzór de Moivre’a:
gdzie oznacza numer pierwiastka (symbol oznacza tu pierwiastek arytmetyczny).
Interpretacja geometryczna: W interpretacji geometrycznej punkty przedstawiające pierwiastki stopnia liczby zespolonej tworzą wierzchołki -kąta foremnego mającego środek w początku układu współrzędnych, wpisanego w okrąg o promieniu przy czym wektor wodzący wierzchołka o indeksie 0 jest pod katem do osi rzeczywistej układu współrzędnych. Ilustrują to przykłady.
Przykłady
Przykład 1: Pierwiastek kwadratowy z
Niech będzie dana liczba czysto urojona Liczba ta ma zerową część rzeczywistą, tj. . Mamy więc moduł , argument główny , stąd postać trygonometryczna
Z wzoru Moivre'a mamy pierwiastki 2-go stopnia z
Pierwiastki te są leżą po przeciwnych stronach początku układu współrzędnych.
Przykład 2: Pierwiastki 2-go stopnia z -1
Niech będzie dana liczba W dziedzinie liczb rzeczywistych nie istnieje pierwiastek algebraiczny z liczby ujemnej stopnia parzystego. Jednak w dziedzinie liczb zespolonych liczba -1 jest liczbą o zerowej części urojonej i ma de facto postać . Mamy więc moduł , argument główny , stąd postać trygonometryczna
Z wzoru Moivre'a mamy pierwiastki 2-go stopnia z
W dziedzinie zespolonej istnieją wiec dwa pierwiastki kwadratowe z (Każda liczba zespolona jest punktem na płaszczyźnie, w tym -1, sytuacja jest więc inna, niż w przypadku obliczania pierwiastków w dziedzinie rzeczywistej, gdzie liczby są punktami na prostej).
Przykład 3: Pierwiastki 3-go stopnia z -1
Aby obliczyć pierwiastki 3-go stopnia korzystamy z postaci trygonometrycznej oraz wzoru Moivre'a:
Przykłady powyższe ilustrują ogólna prawidłowość, iż każda liczba zespolona ma pierwiastków -tego stopnia - w tym liczby zespolone czysto rzeczywiste, które nie mają pierwiastków algebraicznych w dziedzinie liczb rzeczywistych.
W dziedzinie pierwiastków zespolonych obowiązują te same twierdzenia, co w dziedzinie liczb rzeczywistych, ale posługiwanie się nimi wymaga uwagi ze względu na wielowartościowość pierwiastków zespolonych. Np. zakładając słuszność twierdzenia otrzymamy
Ale
zaś
- czyli sprzeczność. Sprzeczność wynika stąd, że w obliczeniach nie uwzględniono faktu, iż pierwiastki kwadratowe z liczb oraz w dziedzinie liczb zespolonych mają po dwie wartości:
Wtedy mamy:
czyli dostajemy dwa wyniki, identyczne jak dla pierwiastka z 1.
Początki symbolu pierwiastka √ są dość niejasne. Niektóre źródła[potrzebny przypis] podają, że symbol został wprowadzony przez Arabów, a po raz pierwszy został on użyty przez Abū al-Hasana ibn Alīego al-Qalasādīego (1421–1486) i został wyprowadzony z arabskiej litery ج, pierwszej litery słowa جذر (dżazr) oznaczającego „korzeń”. Wielu, w tym Leonhard Euler[2] sądziło, że pochodzi on od litery r, pierwszej litery łacińskiego słowa radix (również oznaczającego „korzeń”), które oznacza to samo działanie matematyczne.
Nieużywany w języku polskim termin surd, traktowany niekiedy jako nazwa symbolu √[3], pochodzi z czasów al-Khwārizmīego (ok. 825), który liczby wymierne i niewymierne nazywał odpowiednio „słyszalnymi” i „niesłyszalnymi”. W związku z tym arabskie assam („głuchy, głupi”) oznaczające liczbę niewymierną było później tłumaczone na łacinę jako surdus („głuchoniemy”). Gerard z Cremony (ok. 1150), Fibonacci (1202), a potem Robert Recorde (1551) używali tego terminu w odniesieniu do nierozwiązanych pierwiastków niewymiernych[4].
Symbolu √ użyto po raz pierwszy w druku bez vinculum (poziomej kreski nad liczbami wewnątrz symbolu pierwiastka) w 1525 roku w Die Coss autorstwa niemieckiego matematyka Christoffa Rudolffa. Vinculum wprowadził Kartezjusz w Geometrii (1637) do zaznaczania, jakie wyrażenie algebraiczne podlega pierwiastkowaniu[3].
Stosowana przez Kartezjusza notacja dla pierwiastków stopnia wyższego niż dwa nie przyjęła się (np. Kartezjusz zapisywał jako [b])[3]. Współczesną notację stopnia pierwiastka zaproponował Albert Girard w pracy z 1629 roku; utrwaliła się ona w pierwszej połowie XVIII w.[5]
Niżej przedstawiono kody znaków symboli pierwiastka. W notacji angielskiej znak pierwiastka występuje bez wiążącej kreski górnej[6].
Znak | Nazwa polska[c] | Nazwa unikodowa | Unikod | Encja HTML | URL | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
dec | hex | name | |||||
√ | pierwiastek kwadratowy | SQUARE ROOT | U+221A | √ | √ | √ | %E2%88%9A |
∛ | pierwiastek sześcienny | CUBE ROOT | U+221B | ∛ | ∛ | – | %E2%88%9B |
∜ | pierwiastek czwartego stopnia | FOURTH ROOT | U+221C | ∜ | ∜ | – | %E2%88%9C |
‾ | kreska wiążąca górna | OVERLINE | U+203E | ‾ | ‾ | ‾ | %E2%80%BE |
‾ | kreska wiążąca górna dostawna | COMBINING OVERLINE | U+0305 | ̅ | ̅ | – | %00%CC%85 |
W LaTeX-u:
\sqrt x
;\sqrt[k] x
.Inne:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.