Sarny

Sarny (ukr. Сарни) – miasto w zachodniej części Ukrainy, w rejonie sarneńskim obwodu rówieńskiego, nad rzeką Słucz. Centrum administracyjne rejonu oraz Sarneńskiej hromady miejskiej. W mieście znajduje się węzeł kolejowy. W 2001 liczyło 28 257 mieszkańców^[1]. W 2022 roku liczba ludności wzrosła do 28 626^[2] .

Ten artykuł dotyczy miasta ukraińskiego. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Sarny

Сарни

Herb Flaga
Państwo	Ukraina
Obwód	rówieński
Rejon	sarneński
Powierzchnia	22 km²
Wysokość	150 m n.p.m.
Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość	28 626 1352 os./km²
Nr kierunkowy	+380-3655
Kod pocztowy	34500—34507
Położenie na mapie obwodu rówieńskiego Sarny
Położenie na mapie Ukrainy Sarny
51°22′N 26°36′E
Strona internetowa

Zbudowany z bazaltu w początkach 20-lecia międzywojennego kościół garnizonowy Korpusu Ochrony Pogranicza, obecnie kościół ojców pallotynów w Sarnach

Historia

Miasto, które powstało jako węzeł kolejowy, łączy w sobie historię Ukraińców, Polaków, Żydów i Romów.

W 1859 roku Sarny (Dorotycze) były wsią własnościową, była drewniana cerkiew, kaplica rzymskokatolicka i gorzelnia, 132 podwórka i 1100 mieszkańców (547 mężczyzn i 553 kobiety), w tym 1088 prawosławnych, 8 Żydów, 4 rzymskich katolików.

W 1885 roku na skrzyżowaniu linii kolejowych Równe–Łuniniec i Kowel–Korosteń (zob. Kolej Kowelska) zbudowano mały drewniany budynek. Tak na mapie połączeń kolejowych pojawiła się nazwa stacji – „Sarny”. Zaczęto budować mieszkania dla pracowników stacji, a populacja zaczęła zauważalnie rosnąć. Dalszy rozwój miejscowości był więc ściśle związany z koleją. W 1902 roku wybudowano filię Kijów–Sarny–Kowel. Następnie we wsi wybudowano parowozownię i plac wagonowy.

3 czerwca 1917 roku dekretem Rządu Tymczasowego o przekształceniu 41 osad wiejskich w miasta, wieś w pobliżu stacji Sarny, obwodu rówieńskiego guberni wołyńskiej, otrzymała status miasta. W 1920 r. władze sowieckie, nie uznając zarządzeń „starego ustroju”, ponownie nadały Sarnom status miasta.

W 1921 roku, po zawarciu pokoju ryskiego, Sarny znalazły się na terytorium Polski i były siedzibą powiatu sarneńskiego w województwie poleskim, a od 16 grudnia 1930 r. w wołyńskim. 45% mieszkańców stanowili Żydzi (4070 w 1937 roku^[3]), drugą najliczniejszą grupą narodowościową byli Ukraińcy^[4]. Od 1930 do 1939 było garnizonem Korpusu Ochrony Pogranicza. Stacjonowało w nim dowództwo pułku KOP „Sarny”.

18 września 1939 roku miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną. Pani J.R. z Wołynia pisała o mordzie na polskich policjantach w Sarnach, wkrótce po wkroczeniu Sowietów do tego miasta: „Żydzi z bronią krótką w ręku wraz z kilkoma żołnierzami radzieckimi prowadzili polską Policję Państwową, plując na nich, krzycząc „przepuścić tych psów”. Policja szła bez pasów, z rękami w górze, szli na śmierć. Szli w pięciu grupach, około 300 osób. Szli w stronę mostu na rzece Słucz w las. Przez te ciężkie lata nigdy żadna wzmianka o ich losie, grobach, nie przywróciła ich pamięci. Więcej w tej sprawie nie mogę powiedzieć, ponieważ musieliśmy uciekać w stronę Lwowa na Przemyśl (…) Cześć ich pamięci! Chyba w tej sprawie znajdą się inni Polacy, co widzieli”. (Cyt. za: R. Szawłowski, op.cit., t. 1, s. 390) Gen. Stanisław Sosabowski (wspomnienia Droga wiodła ugorem): „Gdy się zjawiłem przy ul. Halickiej, starsza siostra żony i ciotka – rodzice bowiem już nie żyli – zachowały się tak, jakbym był duchem. – Na miły Bóg – mówiły – uciekaj stąd, tu się dzieją straszne rzeczy – zaczęły wyliczać, kto został aresztowany, kto już rozstrzelany. – Miejscowi nacjonaliści ukraińscy, Żydzi denuncjują wszystkie byłe wybitniejsze osobistości”^[5].

W pierwszych dniach lipca 1941 roku, po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, w miejscowym areszcie NKWD zamordowało od 70 do 100 więźniów^[6]. Od lipca 1941 miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką. 2 kwietnia 1942 Niemcy utworzyli w Sarnach getto dla Żydów miejscowych i przesiedlonych z okolicznych miejscowości, wskutek czego liczba ludności żydowskiej w mieście wzrosła do 13 tysięcy. W dniach 27–28 sierpnia 1942 roku Sicherheitsdienst przy udziale niemieckiej żandarmerii, ukraińskiej policji i Wehrmachtu rozstrzelało Żydów w podmiejskich lasach. Według niektórych źródeł 3 tys. osób zdołało zbiec przed egzekucją^[3].

Podczas rzezi wołyńskiej w 1943 roku Sarny były miejscem, do którego ściągali polscy uchodźcy z eksterminowanych przez UPA wsi. W maju 1943 Niemcy utworzyli w Sarnach oddział policji złożony z Polaków, który bronił miasta i pacyfikował ukraińskie wsie. Polskich uchodźców Niemcy sukcesywnie wywozili do Generalnego Gubernatorstwa oraz na roboty przymusowe w III Rzeszy^[4].

Od 11 stycznia 1944 ponownie zajęte przez wojska sowieckie, jako pierwsze miasto powiatowe II RP.

Gospodarka

W mieście rozwinął się przemysł spożywczy, metalowy oraz meblarski^[7].

Ludzie związani z Sarnami

• Władysław Arendarski – polski duchowny katolicki, kapłan diecezji łuckiej, wikariusz w Sarnach,
• Czesław Bobrowski – polski ekonomista, prezes Centralnego Urzędu Planowania, profesor zwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego,
• Witold Czarnecki (architekt) – polski architekt, profesor zwyczajny Politechniki Białostockiej, żołnierz Armii Krajowej – 3. Brygady Partyzanckiej „Szczerbca” AK.
• Franciszek Gomułczak – polski duszpasterz katolicki, proboszcz w Sarnach,
• Aleksander Grygorowicz – polski architekt, profesor zwyczajny Politechniki Poznańskiej,
• Kamil de Pourbaix – polski działacz społeczny na Wołyniu, ziemianin, założyciel Związku Ziemian w Sarnach,
• Bolesław Świętochowski – polski twórca fundamentalnej w naukach rolniczych specjalności ogólna uprawa roli i roślin, kierownik Zakładu Doświadczalnego Uprawy Torfowisk w Sarnach,
• Martin Wołkow – ukraiński działacz społeczny, proboszcz w Sarnach,
• Piotr Ostaszewski – pilot w bitwie o Anglię.

Sprawiedliwi wśród Narodów Świata (ratujący Żydów w Sarnach)

• rodzina Anyszkewyczów: Hanna, jej mąż Łuk'jan oraz ich córki: Lidija, Jewhenija (po mężu Dziatkiewicz) i Weronika - ukrywali Leę Lipets^{[8][9][10][11][12][13]}
• Stefan i Antonina Piechotowie - uratowali Sarę Jospe i Leontynę Teman^[14][15]

Demografia

Na dzień 1 stycznia 2019 roku liczba ludności wynosiła 29 205 osób. Według spisu powszechnego z 2001 roku w Sarnach mieszkało 28 257 osób^[16]. Odnośniki do spisów ludności oraz ksiąg metrykalnych z zapisami o urodzeniach, małżeństwach i zgonach do 1939 roku są dostępne w otwartym dostępie na stronie „Sarny w archiwach”^[17].

Dynamika ludności^[18][17]

1816	1834	1850	1858	1912	1939	1959	1970	1979	1989	1992	2001	2006	2011	2019
931	927	1114	1145	4967	13 400	10 174	15 409	19 137	29 269	30 012	28 144	28 151	28 604	29 205

Sport

Do 1939 roku w mieście funkcjonowały kluby piłkarskie KS Słucz Sarny, WKS Zagończyk Sarny i ŻKS Hasmonea Sarny. Od 1944 roku istniały kluby Dynamo Sarny, Łokomotyw Sarny, Majak Sarny i Olimp Sarny.

Miasta partnerskie

Nidzica

Nowy Dwór Gdański^[19]