Układ Sikorski-Majski

Układ Sikorski-Majski – układ z dnia 30 lipca 1941 roku między Polską (sygnatariusz: Władysław Sikorski) a ZSRR (sygnatariusz: Iwan Majski), przywracający stosunki dyplomatyczne między obu państwami, zerwane 17 września 1939 z chwilą agresji ZSRR na Polskę wobec wysuniętego wówczas w nocie skierowanej do ambasadora RP oficjalnego stwierdzenia władz ZSRR o zaprzestaniu istnienia państwa polskiego. Układ miał na celu wspólną walkę obu państw z III Rzeszą w czasie II wojny światowej w ramach koalicji antyhitlerowskiej.

Podpisanie układu, Londyn, 30 lipca 1941. Od lewej: Władysław Sikorski, Anthony Eden, Winston Churchill i Iwan Majski

Zobacz w Wikiźródłach tekst Układu sojuszniczego pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Wielką Brytanią z 25 sierpnia 1939 z tajnym protokołem

Zobacz w Wikiźródłach tekst noty rządu ZSRR z 17.09.1939, nie przyjętej przez ambasadora RP w Moskwie

Zobacz w Wikiźródłach tekst Traktatu o granicach i przyjaźni między III Rzeszą a ZSRR z 28.09.1939 r. z tajnymi protokołami

Zobacz w Wikiźródłach tekst Układu Sikorski-Majski z 30 lipca 1941

Zobacz w Wikiźródłach tekst noty rządu ZSRR z 25 kwietnia 1943 o zerwaniu stosunków dyplomatycznych z rządem RP w związku z ujawnieniem zbrodni katyńskiej

Zobacz kolekcję cytatów Układ Sikorski-Majski w Wikicytatach

Historia

Osobny artykuł: Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939–1946.

Po agresji III Rzeszy na ZSRR (22 czerwca 1941) rząd Wielkiej Brytanii związany sojuszem politycznym i wojskowym z Polską pośredniczył w rozmowach zmierzających do normalizacji polsko-radzieckich stosunków dyplomatycznych. Było to elementem brytyjskiej gry dyplomatycznej zmierzającej do utworzenia faktycznej koalicji antyhitlerowskiej^[1].

Pierwsza bezpośrednia rozmowa Sikorski-Majski, z udziałem polskiego ministra spraw zagranicznych, Augusta Zaleskiego, w obecności stałego sekretarza stanu w Foreign Office, Aleksandra Cadogana odbyła się 5 lipca 1941 roku^[2]. Rokowania prowadzone za pośrednictwem brytyjskim w Londynie zakończyły się podpisaniem międzypaństwowego porozumienia pomiędzy Polską a ZSRR w dniu 30 lipca 1941 roku. Układ przewidywał przywrócenie stosunków dyplomatycznych między obydwoma krajami oraz budowę armii polskiej w ZSRR pod dowództwem polskim. Układ podpisany został przez premiera rządu RP na uchodźstwie generała Władysława Sikorskiego i ambasadora ZSRR w Londynie Iwana Majskiego – stąd jego kolokwialna nazwa. W artykule 1 układu Rząd ZSRR uznał, że traktaty radziecko-niemieckie z 1939 roku tracą moc^[3], zaś Rząd RP stwierdzał, że nie jest związany żadnym układem skierowanym przeciw ZSRR. W protokole dodatkowym rząd ZSRR zagwarantował „amnestię” dla obywateli polskich: więźniów politycznych i zesłańców pozbawionych wolności na terenie ZSRR w więzieniach i obozach Gułagu, a także jeńców^[4].

Układ spisano w językach polskim i rosyjskim, bez potrzeby ratyfikacji (art. 5).

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Władysław Raczkiewicz odmówił podpisania porozumienia Sikorski-Majski^[5], które pozostało tym samym zwykłym protokołem^[6]. Nie zostało ogłoszone w Dzienniku Ustaw ani nie było zarejestrowane w Sekretariacie Ligi Narodów (czego wymagał Traktat Wersalski w art. 18).

Kontrowersje polityczne

Wobec niejednoznacznych zapisów układu (nie potwierdzającego expressis verbis granicy polsko-radzieckiej ustalonej w traktacie ryskim)^[7] przeciw jego zawarciu wypowiedziała się prawie połowa składu rządu RP na uchodźstwie, co doprowadziło do kryzysu gabinetowego połączonego z dymisjami ministrów (ministra spraw zagranicznych Augusta Zaleskiego, Kazimierza Sosnkowskiego i Mariana Seydy).

Została rozwiązana I Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej również sprzeciwiająca się warunkom układu.

Jednoczesne stworzenie poprzez układ Sikorski-Majski jednoznacznych warunków prawnych i faktycznych do zwolnienia polskich więźniów Gułagu^[8] i stworzenia na ich bazie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR pod dowództwem gen. Władysława Andersa, które jako 2 Korpus Polski stanowiły od 1942 trzon Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie jest dowodem niezasadności zarzutów wysuwanych w chwili podpisania układu wobec generała Władysława Sikorskiego przez członków Rządu Rzeczypospolitej.

25 kwietnia 1943 po odkryciu przez Niemców zbiorowych grobów oficerów polskich zamordowanych przez NKWD w Katyniu i zwróceniu się przez rząd polski do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o dochodzenie w sprawie, ZSRR jednostronnie zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem Rzeczypospolitej Polskiej. Zerwanie stosunków dyplomatycznych przez rząd ZSRR z rządem RP nie oznaczało unieważnienia pozostałych elementów umowy międzynarodowej, w szczególności jednostronnych deklaracji stron zawartych w art. 1 układu.