Układ limbiczny

Układ limbiczny (inaczej układ rąbkowy, układ brzeżny) – układ struktur korowych i podkorowych mózgu, biorący udział w regulacji zachowań emocjonalnych oraz niektórych stanów emocjonalnych takich jak strach, zadowolenie, przyjemność, euforia, uniesienie (zob. fizjologia procesów emocjonalnych, układ nagrody). Jest istotny dla procesu zapamiętywania (zob. ośrodki pamięciowe) oraz motywacji danego osobnika (motywacja wewnętrzna). Wpływa na pewne czynności wegetatywne (zob. autonomiczny układ nerwowy). Pierwotnie był kojarzony wyłącznie ze zmysłem węchu.

Struktury układu limbicznego:
1 – płat czołowy (łac. lobus frontalis)
2 – płat ciemieniowy (łac. lobus parietalis)
3 – płat potyliczny (łac. lobus occipitalis)
4 – płat skroniowy (łac. lobus temporalis)
5 – zakręt przyhipokampowy
   (łac. gyrus parahippocampalis)
6 – płat limbiczny (łac. lobus limbicus)
7 – zakręt obręczy (łac. gyrus cinguli)

Pojęcie „układ limbiczny” nie jest wyszczególniane we współczesnym mianownictwie anatomicznym^[1]. Jest pojęciem fizjologicznym, dotyczącym procesów przebiegających z udziałem wielu różnych struktur mózgu oraz innych części układu nerwowego i innych układów^{[uwaga 1][3][4]}.

Za część struktury układu limbicznego jest uznawany jeden z płatów kresomózgowia (łac. telencephalon) – płat brzeżny (inaczej płat rąbkowy lub płat limbiczny, łac. lobus limbicus).

Elementy anatomii

W skład układu limbicznego wchodzą różne struktury, różnych pięter mózgu. Nie ma ścisłych kryteriów pozwalających określić, które obszary mózgu należą do tego układu.

Układ limbiczny człowieka i okoliczne struktury Główne obszary^[5]: * mózgowie (łac. encephalon) * zakręt obręczy (łac. gyrus cinguli) * nawleczka szara (łac. indusium griseum) * ciało modzelowate (łac. corpus callosum) * sklepienie (łac. fornix) * wzgórze (łac. thalamus) * podwzgórze (łac. hypothalamus) * ciało migdałowate (łac. corpus amygdaloideum, amygdala) * zakręt tasiemeczkowy (łac. gyrus fasciolaris) * hipokamp (łac. hippocampus) * zakręt przyhipokampowy (łac. gyrus parahippocampalis) * most (łac. pons, pons Varoli) * rdzeń przedłużony (łac. medulla oblongata) * rdzeń kręgowy (łac. medulla spinalis) * móżdżek (łac. cerebellum)

Dodatkowe objaśnienia:

AC (ang. anterior commissure ) – spoidło przednie
AN (ang. anterior nucleus of thalamus) – jądra przednie wzgórza
DG (ang. dentate gyrus) – zakręt zębaty
FR (łac./ang. fasciculus retroflexus) – pęczek tyłozgięty
HN (ang. Habenular nucleus) – jądra uzdeczki
IN (ang. Interpeduncular nucleus) – jądro międzykonarowe
LT (łac./ang. Lamina terminalis) – blaszka krańcowa
MB (ang. Mammillary body) – ciało suteczkowate
MD (ang. Mediodorsal thalamic nucleus) – jądra boczne grzbietowe wzgórza
MF (ang. Medial forebrain bundle) – wiązka środkowa przodomózgowia
MT (ang. Mamillothalamic tract) – droga suteczkowo-wzgórzowa
NA (łac./ang. nucleus accumbens) – jądro półleżące
OB (ang. olfactory bulbs) – opuszki węchowe
OC (ang. optic chiasm) – skrzyżowanie wzrokowe
OL (ang. olfactory striae lateral) – prążek węchowy boczny
OS (ang. olfactory striae medial) – prążek węchowy przyśrodkowy
OT (ang. olfactory tract) – droga węchowa
PG (ang. pituitary gland) – przysadka mózgowa
PT (ang. paraterminal gyrus) – zakręt przykrańcowy
SA (ang. subcallosal area) – pole podspoidłowe
SM (łac./ang. stria medullaris) – prążek rdzeniowy
SN (ang. septal nuclei) – jądra przegrodowe
SP (ang. septum pellucidum) – przegroda przezroczysta
ST (łac./ang. Stria terminalis) – Prążek krańcowy

Zwykle wymienia się:

• węchomózgowie
• płat limbiczny
  • zakręt obręczy
  • zakręt przyhipokampowy
  • pole podspoidłowe
  • hipokamp
  • nawleczka szara
  • zakręt tasiemeczkowy
  • zakręt zębaty
• ciało migdałowate
• prążek krańcowy
• przegroda przezroczysta
• zakręt przykrańcowy
• jądro półleżące
• sklepienie
• wzgórze
  • jądra przednie wzgórza
  • jądro przyśrodkowe wzgórza
• podwzgórze
  • ciało suteczkowate
• śródmózgowie
  • jądro międzykonarowe

Według niektórych autorów do układu limbicznego należą również:

• zakręty oczodołowe
• brzuszna część prążkowia i gałki bladej
• pole brzuszne nakrywki
• istota szara okołowodociągowa

Funkcje

Układ limbiczny odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie w sferze emocjonalno-dążeniowej i poznawczej. Wspólnie z modulującą go korą nową wpływa na reakcje odruchowe i planowane zachowania (kształtowanie osobowości). Jako tzw. „układ szybkiego reagowania” uczestniczy np. w reakcjach pozwalających unikać zagrożenia życia i zdrowia, jest źródłem zachowań związanych ze zdobywaniem pokarmu lub z prokreacją^[6]

Układ limbiczny jest pojęciem fizjologicznym. Budowa anatomiczna mózgu człowieka nie uzasadnia odrębności struktur wchodzących w jego skład od innych jego obszarów, ani również nie pozwala na wyodrębnienie jego elementów. Stąd też postuluje się porzucenie tego terminu^[2]. Układ limbiczny został wyodrębniony wyłącznie na podstawie badań klinicznych. Początkowo przypisywano mu rolę w odbiorze i interpretacji wrażeń węchowych. W rezultacie dokładniejszych badań stało się jasne, że układ limbiczny pełni bardzo ważną funkcję w wyzwalaniu pewnych emocji oraz wpływa na zachowania popędowe. Większość jego struktur pełni wiele ról. Przykładowo zakręty oczodołowe pozwalają nie tylko na ocenę pokarmu na podstawie wyglądu, konsystencji czy zapachu, ale również na wyzwalanie uczucia strachu oraz agresji. Układ limbiczny wpływa również na popędy takie jak głód, pragnienie czy popęd seksualny. Uszkodzenie przyśrodkowej części ciała migdałowatego powoduje afagię (zaburzenie pobierania pokarmu). Układ limbiczny może być odpowiedzialny za pewne odmienne zachowania seksualne. Dzięki swoim licznym połączeniom z różnymi ośrodkami mózgu wpływa na wiele czynności wegetatywnych, w tym na ośrodki krążeniowe i oddechowe. Odbywa się to głównie za pośrednictwem podwzgórza, gdzie znajdują się liczne ośrodki wegetatywne, choć może oddziaływać na nie za pomocą bezpośrednich połączeń np. połączenia ciała migdałowatego z jądrem pasma samotnego i niektórymi jądrami nerwu błędnego. Układ limbiczny pełni pewną rolę w modyfikacji procesów sensorycznych na wczesnym etapie ich powstawania, poprzez oddziaływanie na obszary sensoryczne asocjacyjne oraz pierwotne.

Połączenia układu limbicznego

Wyróżnia się dwa rodzaje połączeń:

• połączenia wewnętrzne
• połączenia zewnętrzne

Połączenia wewnętrzne

Jest to przede wszystkim krąg Papeza.

Połączenia zewnętrzne

Łączą one układ limbiczny z tworem siatkowym oraz międzymózgowiem. Połączenia te dają szereg możliwości oddziaływania na różnie ośrodki wegetatywne oraz na korę mózgu.

Uwagi

1. Ponieważ anatomiczna budowa mózgu człowieka nie uzasadnia odrębności struktur układu limbicznego od innych struktur, ani nie pozwala na wyodrębnienie jego elementów, bywa postulowane porzucenie tego terminu^[2].

Przypisy

1. ZygmuntZ. Urbanowicz ZygmuntZ., Współczesne mianownictwo anatomiczne, Lublin: wydawnictwo CZELEJ, 2002, ISBN 83-88063-91-X, OCLC 830416737. Brak numerów stron w książce
2. Ledoux, J., (2003). Synaptic Self. New York: Penguin Books.
3. Jacek Salamon, Tomasz Starczewski (UMK): Układ limbiczny. [w:] Kognitywisytyka (wykłady) [on-line]. www.is.umk.pl/~duch/Wyklady. [dostęp 2016-10-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-20)].
4. Jarek Szary: układ podwzgorzowy, układ limbiczny a płaty czołowe. wordpress.com, 2014-12-05. [dostęp 2016-10-19].
5. John Taylor: Diagram of the limbic system and surrounding structures. [w:] General Science, Biology slides. Public domain illustrations from my class notes [on-line]. [dostęp 2016-10-18]. (ang.).
6. Małgorzata Świerkocka-Miastkowska, Maciej Klimarczyk, Roman Mazur. Zrozumieć układ limbiczny, 'To comprehend the limbic system'. „Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej”, s. 47–50, 2005. Via Medica. ISSN 1643-0956.

Bibliografia

• Adam Bochenek, Michał Reicher: Anatomia człowieka – Tom IV: Układ nerwowy ośrodkowy. Warszawa: PZWL, 2009. ISBN 978-83-200-4025-8. Brak numerów stron w książce
• Stanisław Konturek: Fizjologia człowieka. Wrocław: ELSEVIER URBAN & PARTNER, 2007. ISBN 978-83-89581-93-8. Brak numerów stron w książce
• Władysław Traczyk: Fizjologia człowieka w zarysie. Warszawa: PZWL, 2002. ISBN 83-200-2694-6. Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Włodzisław Duch: 5. Działanie mózgu: najprostsze teorie > 5.2. Trzy mózgi w jednym. [w:] Wykłady [on-line]. Uniwersytet Mikołaja Kopernika. [dostęp 2017-10-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-25)].

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Encyklopedie internetowe (klasa bytu anatomicznego):

• Britannica: science/limbic-system
• Universalis: systeme-limbique
• DSDE: limbiske_system