Wojska Rakietowe Przeznaczenia Strategicznego (Rosja)

Wojska Rakietowe Przeznaczenia Strategicznego (ros. Ракетные войска стратегического назначения, РВСН, Rakietnyje wojska stratiegiczeskogo naznaczenija, RWSN) – jeden z dwóch samodzielnych rodzajów wojsk Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej (drugi to Wojska Powietrznodesantowe Federacji Rosyjskiej), sprawujący kontrolę nad rosyjskimi międzykontynentalnymi systemami balistycznych pocisków rakietowych (ICBM), odpowiedzialny za ich utrzymanie w stanie gotowości bojowej oraz operacyjne użycie w warunkach bojowych. Ten rodzaj wojsk jest jednym z trzech elementów rosyjskiej triady nuklearnej, obok strategicznych komponentów Marynarki Wojennej i Sił Powietrzno-Kosmicznych.

Osobny artykuł: Wojska Rakietowe Przeznaczenia Strategicznego (ZSRR).

Wojska Rakietowe Przeznaczenia Strategicznego

Ракетные войска стратегического назначения (РВСН)

Herb Wojsk Rakietowych
Historia
Państwo	ZSRR  Rosja (od 1991)
Patron	Barbara z Nikomedii
Dowódcy
Obecny	gen. Siergiej Karakajew
Działania zbrojne
Kryzys kubański
Organizacja
Dyslokacja	Własicha – Odyncowo-10[1]
Rodzaj wojsk	wojska rakietowe
Podległość	Naczelny Dowódca SZ FR

Struktura organizacyjna

Wojska Rakietowe Przeznaczenia Strategicznego składają się z^[2]:

• stacjonarnych wojsk rakietowych;
• mobilnych wojsk rakietowych;
• wojsk specjalnych (stanowią je w szczególności wojska komunikacyjne oraz techniczne służby nuklearne);
• jednostek służb tyłowych i instytucji.

Dowództwo

Pośrednią kontrolę nad RWSN sprawuje Dowódca Wojsk Rakietowych Przeznaczenia Strategicznego, będący przełożonym Sztabu Głównego RWSN, odpowiedzialnego za planowanie i operacyjną kontrolę na wojskami rakietowymi:

Dowódcy

• gen. armii Jurij Maksimow - 10.7.85 - 19.8.92;
• marszałek Federacji Rosyjskiej Igor Siergiejew - 19.8.92 - 22.5.97
• gen. armii Władimir Jakowlew - 6.97 - 27.4.01
• gen. płk Nikołaj Sołowcow - 27.4.01 - 3.8.09
• gen. por. Andriej Szwajczenko - 3.8.09 - 22.6.10
• gen. płk. Siergiej Karakajew - od 22 czerwca 2010

Sztab składa się z odpowiedzialnych za poszczególne działy Zarządów^[2]:

• Zarząd Operacyjny Sztabu Głównego - odpowiedzialny za dowodzenie operacyjne i kontrolę nad jednostkami bojowymi oraz planowanie w zakresie działań bojowych;
• Główny Zarząd Uzbrojenia Rakietowego (GURWO) - kierowany przez Zastępcę Dowódcy ds. uzbrojenia, odpowiedzialny jest za dokonywanie wyborów specyfikacji systemów rakietowych, wsparcie dla przemysłu w zakresie rozwoju nowych pocisków i systemów rakietowych oraz testy systemów i pocisków. Zarząd ten kieruje także instytutami naukowymi Wojsk Rakietowych Przeznaczenia Strategicznego oraz ich polami testowymi;
• Główny Zarząd Służb Technicznych Broni Rakietowej i Urządzeń (GUERWO) - odpowiedzialny za bieżący serwis i utrzymanie techniczne systemów rakietowych;
• Zarząd Treningu Bojowego i Wojskowych Instytucji Akademickich - kierowany przez Zastępcę Dowódcy ds. wyszkolenia bojowego, odpowiedzialny za szkolenie personelu wojsk rakietowych. Szkolenie oraz szkolenie zaawansowane oficerów odbywa się w czterech instytutach inżynieryjnych w Krasnodarze, Permie, Rostowie nad Donem oraz w Sierpuchowie, a także w Akademii Wojskowej im. Piotra Wielkiego w Moskwie.
• Zarząd Łączności - dowodzony przez Szefa Wojsk Łączności, odpowiedzialny za funkcjonowanie systemu C3 (ang. Command, Conntrol and Communication). Zarząd ten sprawuje nadzór i kontrolę nad wojskami łączności oraz odpowiednimi instytutami naukowo-badawczymi;
• Zarząd Szósty - odpowiedzialny za serwis głowic i ładunków nuklearnych. W szczególności, Zarząd ten odpowiedzialny jest za dopuszczenie głowic do wyposażenia wojska w zakładach przemysłowych, transport głowic i ładunków nuklearnych do scentralizowanych składów, ich transfer do jednostek bojowych, planowanie inspekcji głowic nuklearnych oraz przechowywanie głowic nie będących w gotowości bojowej.
• Biuro Służb Tyłowych odpowiedzialne za zaopatrzenie wojsk rakietowych w pozostałym niezbędnym zakresie.

Szefami poszczególnych Zarządów, są Zastępcy Dowódcy w podległych im działach oraz Sztab Główny, będący kolegialnym I Zastępcą Dowódcy^[2].

Organizacja jednostek wojsk rakietowych

Strategiczne wojska rakietowe podzielone są na armie rakietowe, dywizje rakietowe, pułki rakietowe, jednostki wydzielone oraz instytucje akademickie^[2].

• Armie rakietowe są najwyższymi hierarchicznie związkami operacyjnymi wojsk rakietowych, zwykle składają się kilku dywizji pocisków ICBM. W ich skład wchodzą także wojska specjalne oraz składy fizycznie nierozmieszczonych w wyrzutniach pocisków.
• Dywizje rakietowe są najmniejszymi związkami taktycznymi, zdolnymi do samodzielnego wypełniania zadań bojowych. Dywizje składają się z kilku pułków rakietowych, dywizjonu dowodzenia oraz technicznej bazy remontowej i bazy serwisowej pocisków. Dywizje wyposażone w mobilne systemy rakietowe posiadają dodatkowo samodzielny batalion inżynieryjno-saperski odpowiedzialny za przygotowanie pozycji oraz patrolowanie tras poruszania się systemów rakietowych.
• Pułki rakietowe są podstawowymi jednostkami bojowymi, bezpośrednio odpowiedzialnymi za prowadzenie operacji bojowych. W skład pułku wchodzi kilka dywizjonów, pułkowe stanowisko dowodzenia oraz jednostki wsparcia. Dokładna kompozycja pułku rakietowego uzależniona jest od typu znajdujących się na jego wyposażeniu pocisków rakietowych.

Organizacja i wyposażenie SWR SZ FR[3]
Armia SWR	Dywizja SWR	Uzbrojenie
27 A SWR Władimir	7 DSWR Oziernyj	SS-25
	28 DSWR Kozielsk	SS-19 zast. SS-27M2
	60 DSWR Tatiszczewo	SS-27, SS-19
	14 DSWR Joszkar Oła	SS-25
	54 DSWR Tejkowo	SS-27, SS-27M2
31 A SWR Orenburg	8 DSWR Jurija	SS-25
	42 DSWR Niżnyj Tagił	SS-25 zast. SS-27M2
	13 DSWR Jasnyj	SS-18
33 A SWR Omsk	39 DSWR Nowosybirsk	SS-25 zast. SS-27M2
	35 DSWR Barnaul	SS-25
	62 DSWR Użuń	SS-18
	29 DSWR Irkuck	SS-25

Podstawowe wyposażenie

Podstawowe wyposażenie strategicznych sił rakietowych stanowią międzykontynentalne pociski balistyczne klasy ICBM oraz ich stacjonarne (silosy) oraz mobilne, samochodowe wyrzutnie typu TEL. Według stanu na 1 stycznia 2009 roku, w posiadaniu tych wojsk znajdowały się 454 podziemne silosy startowe oraz 370 rozmieszczonych w nich międzykontynentalnych pocisków balistycznych czterech typów. 1 stycznia 2009 roku, wojska rakietowe dysponowały ponadto piętnastoma mobilnymi wyrzutniami samochodowymi wraz z pociskami do nich. Szczegółowy wykaz według stanu zgłoszonego zgodnie z wymogami traktatu START I, przedstawia zamieszczona niżej tabela.

Typ	kod NATO	Liczba wyrzutni	Rozmieszczone pociski
R-36M2	SS-18	104	68
RS-18B	SS-19	120	72
RT-2PM Topol	SS-25	180	180
RS-12M2 Topol-M	SS-27	50	50
RS-12M1 Topol-M	SS-27	15 (mobilnych)	15
Razem		469	385

Lekkie i średnie pułki rakietowe ICBM posiadają 10 wyrzutni w postaci silosów. Ciężkie pułki rakietowe natomiast, dysponują sześcioma wyrzutniami. Pięć z sześciu ciężkich dywizji posiada w swoim składzie jeden pułk z 10 dziesięcioma wyrzutniami. Pułki mobilne posiadają 10 wyrzutni mobilnych^[2].

Lekkie i średnie dywizje rakietowe składają się z 4 do 11 pułków (łącznie 40 do 110 wyrzutni). Dywizje ciężkie natomiast, rozmieszczone są z pięcioma do dziesięciu pułków, posiadającymi odpowiednio 30 do 64 silosów^[2].

Potencjał rosyjskich Wojsk Rakietowych Strategicznego Przeznaczenia w 2010^[4].

Typ rakiety		Liczba rakiet	Liczba głowic
Nazwa rosyjska	Kod NATO		Na rakiecie	Razem
Р-36МУТТХ/36М2	SS-18	58	10	580
УР-100НУТТХ	SS-19	70	6	420
Тополь -M silos	SS-27	49	1	49
Тополь -M silos	SS-27	18	1	18
РС-24 mobil		3	3	9
Razem		369		1247

Historia

Wojska rakietowe Armii Czerwonej utworzone zostały dekretem z 13 maja 1946 i podporządkowane VI Oddziałowi Generalnego Zarządu Artylerii Sztabu Generalnego ZSRR. W końcu 1959 Siły Zbrojne ZSRR dysponowały jedną jednostką wojskową międzykontynentalnych pocisków balistycznych, kilkoma brygadami inżynieryjnymi oraz ponad dwudziestoma pułkami uzbrojonymi w pociski pośredniego zasięgu (IRBM)^[5]. Osiemnaście pułków inżynieryjnych w rezerwie najwyższego dowództwa było częścią Strategicznych Sił Powietrznych wchodzących w skład Wojskowych Sił Powietrznych ZSRR. Pozostałe pułki podlegały zastępcy Ministra Obrony do spraw broni specjalnej i inżynierii rakietowej. Taka decentralizacja komplikowała jednak sposób używania oraz rozwój broni rakietowej. W konsekwencji tych trudności, dekretem Rady Ministrów Związku Radzieckiego, 17 grudnia 1959 roku, utworzono Wojska Rakietowe Przeznaczenia Strategicznego ZSRR^[5]. Mniej więcej w tym samym czasie, do służby operacyjnej skierowany został pierwszy pocisk międzykontynentalny R-7. Utworzenie strategicznych sił rakietowych jako samodzielnego rodzaju sił zbrojnych, pozytywnie wpłynęło na zdolność bojową radzieckich sił rakietowych i (chociaż nieco przedwcześnie^[5]) pozwoliło im pełnić funkcje strategiczne bez zewnętrznej pomocy ze strony pozostałych rodzajów wojsk.
W 1990 SWR stanowiły samodzielny rodzaj Sił Zbrojnych w skład którego wchodziły związki operacyjne i taktyczne strategicznych rakiet balistycznych^[a], jednostek wojsk łączności, obsługi technicznej, ochrony i obrony, wojsk tyłowych oraz arsenałów i ośrodków badawczych^[7]. Do 1991 do SWR wprowadzano zestawy rakietowe czwartej generacji, kontynuowano dostawy mobilnych zestawów RS-12M i RT-23UTTH oraz wdrażano system zautomatyzowanego dowodzenia. W tym czasie SWR posiadało siedem typów strategicznych rakiet balistycznych. Zasadniczą część potencjału stanowiły platformy z głowicami MIRV82. Ponad 56% platform oraz około 78% głowic nuklearnych utrzymywano w komponencie stacjonarnym, pozostałe stanowiły potencjał komponentu mobilnego^[8].
Groźba nacjonalizacji po rozpadzie ZSRR spowodowała, że 16 stycznia 1992 na bazie rosyjskiego Ministerstwa Obrony utworzono Główne Dowództwo Połączonych SZ Wspólnoty Niepodległych Państw.
Podpisany 23 maja 1992 w Lizbonie protokół uzupełniający układ START I zobowiązywał sukcesorów ZSRR do przekazania Federacji Rosyjskiej przejętego potencjału jądrowego. Opracowany plan formowania rosyjskich Sił Zbrojnych z czerwca 1992 zakładał włączenie w ich skład Strategicznych Wojsk Rakietowych^[9]. Dekretem z 12 listopada 1991 samodzielne dotąd Strategiczne Wojska Rakietowe włączono w skład Strategicznych Sił Powstrzymywania Nuklearnego^[8].
Podpisanie układu START II wskazywało na konieczność wycofania do 1 stycznia 2003 roku 359 rakiet z głowicami MIRV rozmieszczonych w Rosji oraz 284 rakiet rozmieszczonych na terytorium Ukrainy i Kazachstanu, czyli prawie ośmiokrotną redukcję potencjału SWR. W jej rezultacie skuteczność rosyjskiego uderzenia odwetowego spadłaby o około 50%^[b][11].
Zgodnie z układem INF, do czerwca 1991 zakończono redukcję rakiet balistycznych średniego zasięgu. Rozformowano dowództwo 50 Armii SWR oraz 46 Dywizję SWR z 33 Armii SWR i 53 Dywizję SWR z 27 Armii SWR, zredukowano 30., 33. i 34 Dywizję SWR. Łącznie rozformowano pięć dywizji oraz 58 pułków rakietowych. Do 1994 redukcja UR-100K i UR-100U skutkowała rozformowaniem 5. i 27 Dywizji SWR z 53 Armii SWR. W 1995 na terytorium Ukrainy rozformowano dowództwo 43 Armii SWR i rozpoczęto redukcję rozpoczęto likwidację 43 i 19 Dywizji SWR. We wrześniu 1996 zlikwidowano grupę SWR w Kazachstanie. Na Białorusi zakończono likwidację 50 Armii SWR, a do końca 1996 ekwiwalent dziewięciu pułków rakietowych wycofano do Rosji i włączono w skład aktywowanej 35 oraz 7 i 14 Dywizji SWR^[12].

Dekret prezydenta Rosji nr 337 z 24 marca 2001 wprowadzający zmiany organizacyjne w Siłach Zbrojnych zdeprecjonował SWR do rangi samodzielnego rodzaju wojsk, podporządkowanego bezpośrednio Sztabowi Generalnemu^[12][13]. Nadal prowadzono redukcję i do 2002 zlikwidowano stacjonarne zestawy RT-23UTTH, rozformowano 53 Armię SWR i 4 Dywizję SWR, 51 Dywizję SWR z 53 Armii SWR przekazano do 33 Armii SWR, równoważąc potencjał rozformowanej 41 Dywizji SWR^[14]. Po jednostronnym wyjściu USA z układu o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej, w 2003 zawieszono wykonanie postanowień START II w odniesieniu do platform z głowicami MIRV. Mimo redukcji, potencjał jądrowy w 2006 pozostawał gwarantem bezpieczeństwa Rosji oraz czynnikiem potwierdzającym utrzymywanie pozycji supermocarstwa w skali globalnej. W 2007 łączny wynik redukcji potencjału SWR stanowił ekwiwalent dziesięciu pułków rakietowych. Rozformowano 23 Dywizję SWR, zmodernizowano zestawy rakietowe w 54 Dywizji SWR^[15].

W 2008 z eksploatacji wycofano pięć zestawów R-36MUTTH/R- 36M2 oraz 26 zestawów UR-1OONUTTH. Gotowość operacyjną osiągnął piąty pułk rakietowy 60 Dywizji SWR, a w system dyżurowania bojowego 54 Dywizji SWR włączono pułk przezbrojony w mobilne zestawy RT-2PM2101. W 2008 SWR dysponowały 430 platformami i 1605 ładunkami jądrowymi. W składzie mobilnej oraz stacjonarnej grupy SWR pozostawały trzy armie SWR oraz dwanaście dywizji SWR, dysponujących pięcioma typami strategicznych rakiet balistycznych czwartej oraz piątej generacji, w tym czterema stacjonarnymi oraz dwoma mobilnymi^[16].
W latach 2008–2011 zreorganizowano elementy systemu dowodzenia oraz wsparcia materiałowo-technicznego. Około 80 samolotów i śmigłowców przekazano w podporządkowanie Dowództwa Lotnictwa Transportowego. W 2016 strategiczne wojska rakietowe posiadały na wyposażeniu 332 międzykontynentalne rakiety balistyczne w tym: 54 x RS-20, 108 x RS-12 M, 30 x RS-18, 60 x RS-12M2 Topol-M, 58 x RS-24 Jars, 4 x RS-24 Jars (silosy)^[1].

Struktura organizacyjna

Jednostki centralnego podporządkowania (2011)[17]
Nazwa	Miejsce stacjonowania
Dowództwo WRPS	Odyncowo-10
4 Państwowy Centralny Poligon Wojskowy MO FR	Znamieńsk-3
788 Naukowo-Doświadczalne Centrum Uzbrojenia i Sprzętu WL	Znamieńsk-3.
2 Baza Samochodowa	Odyncowo-10
Centralny Punkt Dowodzenia	Odyncowo-10
882 Centralny WŁ	Odyncowo-10
Zapasowy Centralny Punkt Dowodzenia	Bałabanowo-1
1193 Centrum Dowodzenia Bojowego	Konstantinowo-5, obwód Niżgorod
1231 Centrum Dowodzenia Bojowego	Kytlym, obwód Swierdłowsk
21 Arsenał	Kosulino-1, rej. Bełjarsk, obwód Swierdłowsk
27 Arsenał	Konstantinowo-5, obwód Niżgorod
29 Arsenał	Balezino, Republika Udmurcii
2490 Centralna Baza Sprzętu Technicznego	Nowodugino-1
2565 Centralna Baza Sprzętu Technicznego	Elektrogorsk
2729 Centralna Baza Sprzętu Samochodowego	Niżnyj Nowgorod
161 Szkoła Techników SWR	Znamieńsk-4
47 Regionalne Centrum Szkolenia	Ostrow
90 Regionalne Centrum Szkolenia	Pieresław Zaleski

Organizacja SWR w 1991[7]			Organizacja SWR w 1996[12]			Organizacja SWR w 2015[18]
Armia SWR	Dywizja SWR	Garnizon	Armia SWR	Dywizja SWR	Garnizon	Armia SWR	Dywizja SWR	Garnizon
27 A SWR Władimir	7 DSWR	Wypołzowo	27 A SWR Władimir	7 DSWR	Wypołzowo	27 A SWR Władimir	7 DSWR	Wypołzowo
	28 DSWR	Kozielsk		28 DSWR	Kozielsk		28 DSWR	Kozielsk
	10 DSWR	Kostroma		10 DSWR	Kostroma
	60 DSWR	Tatiszczewo		60 DSWR	Tatiszczewo		60 DSWR	Tatiszczewo
	14 DSWR	Joszkar Oła		14 DSWR	Joszkar Oła		14 DSWR	Joszkar Oła
	54 DSWR	Tejkowo		54 DSWR	Tejkowo		54 DSWR	Tejkowo
31 A SWR Orenburg	8 DSWR	Jurija	31 A SWR Orenburg	8 DSWR	Jurija	31 A SWR Orenburg	42 DSWR	Niżnyj Tagił
	42 DSWR	Niżnyj Tagił		42 DSWR	Niżnyj Tagił
	13 DSWR	Jasnyj		13 DSWR	Dombarowsk		13 DSWR	Dombarowsk
	56 DSWR	Berszet		56 DSWR	Berszet
	59 DSWR	Kartały		59 DSWR	Kartały
33 A SWR Omsk	23 DSWR	Kańsk	33 A SWR Omsk	23 DSWR	Kańsk	33 A SWR Omsk	35 DSWR	Barnauł
	36 DSWR	Krasnojarsk		36 DSWR	Krasnojarsk
	38 DSWR	Dzierżawińsk		35 DSWR	Barnauł
	39 DSWR	Nowosybirsk		39 DSWR	Nowosybirsk		39 DSWR	Nowosybirsk
	41 DSWR	Alejsk		41 DSWR	Alejsk
	57 DSWR	Zangistobe		62 DSWR	Użur		62 DSWR	Użur
	62 DSWR	Użur
53 A SWR Czysta	29 DSWR	Irkuck	53 A SWR Czysta	29 DSWR	Irkuck		29 DSWR	Irkuck
	27 DSWR	Swobodnyj
	4 DSWR	Drowanaja		4 DSWR	Drowanaja
	5 DSWR	Jasnaja
43 A SWR Winnica	19 DSWR	Chmielnicki
	43 DSWR	Pierwomajsk
	46 DSWR	Kremenczug
50 A SWR Smoleńsk	34 DSWR	Lida
	30 DSWR	Mozyr
	DSWR	Postawy

armie i związki rakietowe^[19]

• armie rakietowe:Ракетные армии:
  • Władimirska Formacja Rakietowa (Witebska Gwardyjska Armia Rakietowa);
  • Orenburska Formacja rakietowa (Orenburska Armia Rakietowa);
  • Omskia Formacja rakietowa (Bierisławsko-Chinganska Gwardyjska Armia Rakietowa).
• związki rakietowe:
  • Bołogojewski Związek Rakietowy (Gwardyjska Dywizja Rakietowa);
  • Barnaulski Związek Rakietowy (Dywizja Rakietowa);- Барнаульское ракетное соединение (ракетная Краснознаменная орденов Кутузова и Александра Невского дивизия);
  • Irkucki Związek Rakietowy (Gwardyjska Dywizja Rakietowa);
  • Joszkar-Oliński Związek Rakietowy (Dywizja Rakietowa);
  • Kozielski Związek Rakietowy (Gwardyjska Dywizja Rakietowa);
  • Nowosybirski Związek Rakietowy (Gwardyjska Dywizja Rakietowa);
  • Tatiszczewski Związek Rakietowy (Dywizja Rakietowa);
  • Tagilski Związek Rakietowy (Dywizja Rakietowa);
  • Tejkowski Związek Rakietowy (Dywizja Rakietowa);
  • Użurski Związek Rakietowy (Dywizja Rakietowa);
  • Juriański Związek Rakietowy (Dywizja Rakietowa);
  • Jaśnieński Związek Rakietowy (Dywizja Rakietowa).
• Centralny Poligon Państwowy Rodzajów Sił Zbrojnych Poligon Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej;

Высшие военно-учебные заведения:

• Wojskowa Akademia Wojsk Rakietowych Przeznaczenia Strategicznego.

Uwagi

1. W chwili podpisania układu Strategic Arms Reduction Treaty (START I) ZSRR dysponował sześcioma armiami i 28 dywizjami rakietowymi^[6].
2. Warunki porozumienia stały się przyczyną sporów przy jego ratyfikowaniu, których przebieg zaostrzyła decyzja o rozszerzeniu NATO o kolejne kraje byłego bloku wschodniego^[10].

Przypisy

1. Janik 2018 ↓, s. 186.
2. Paweł Podwig, Oleg Bukharin, Timur Kadyshew, Eugeni Miasnikow, Igor Sutyagin i inni: Russian Strategic Nuclear Forces. The MIT Press i Moskow Institute of Physics and Technology, 2004, s. 147 - 149. ISBN 0-262-16202-4.
3. Janik 2018 ↓, s. 187.
4. Grabowski 2011 ↓, s. 77.
5. Op.cit. Russian Strategic Nuclear Forces. s. 144 - 147.
6. Depczyński 2015 ↓, s. 44.
7. Depczyński 2015 ↓, s. 43.
8. Depczyński 2015 ↓, s. 45.
9. Depczyński 2015 ↓, s. 46.
10. Depczyński 2015 ↓, s. 47.
11. Depczyński 2015 ↓, s. 46–47.
12. Depczyński 2015 ↓, s. 48.
13. Grabowski 2011 ↓, s. 76.
14. Depczyński 2015 ↓, s. 149.
15. Depczyński 2015 ↓, s. 52.
16. Depczyński 2015 ↓, s. 54.
17. Depczyński 2015 ↓, s. 341.
18. Zarychta 2016 ↓, s. 413.
19. Ракетные войска стратегического назначения. [w:] интернет-портал Минобороны России [on-line]. Министерство обороны Российской Федерации (Минобороны России), 2020. [dostęp 2021-01-02]. (ros.).

Bibliografia

• Marek Depczyński: Rosyjskie siły zbrojne: od Milutina do Putina. Warszawa: Bellona SA, 2015. ISBN 978-83-11-13505-5.
• Marek Depczyński, Leszek Elak: Rosyjska sztuka operacyjna w zarysie. Warszawa: Akademia Sztuki Wojennej, 2020. ISBN 978-83-7523-775-7.
• Tomasz Grabowski: Rosyjska siła. Siły Zbrojne i główne problemy polityki obronnej Federacji Rosyjskiej w latach 1991-2010. Częstochowa: Instytut Geopolityki, 2011. ISBN 978-83-61294-52-8.
• Robert Janik: Zmiany organizacyjno-funkcjonalne w Silach Zbrojnych Federacji Rosyjskiej. W: Szymon Markiewicz (red.): Rosyjska wizja prowadzenia operacji militarnych. Warszawa: Akademia Sztuki Wojennej, 2018. ISBN 978-83-7523-671-2.
• Paweł Podwig, Oleg Bukharin, Timur Kadyshew, Eugeni Miasnikow, Igor Sutyagin i inni: Russian Strategic Nuclear Forces. The MIT Press i Moskow Institute of Physics and Technology, 2004. ISBN 0-262-16202-4. Brak numerów stron w książce
• Stanisław Zarychta: Broń jądrowa w kształtowaniu bezpieczeństwa 1945–2015. Warszawa: Bellona SA, 2016. ISBN 978-83-11-14235-0.