Zagłębie Dąbrowskie
Region historyczny w Małopolsce, graniczący z Górnym Śląskiem Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zagłębie Dąbrowskie (hist. Zagłębie Polskie, niem. Dombrowaer Kohlebecken, Polnisches Kohlebecken) – region geograficzno-historyczny i kulturowy[2] w Polsce, położony w zachodniej części Małopolski, w widłach rzeki Białej Przemszy, Czarnej Przemszy i Brynicy.
Współcześnie region znajduje się we wschodniej części województwa śląskiego i stanowi północno-wschodnią część Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.
Nazwa Zagłębie Dąbrowskie składa się z dwóch wyrazów o różnym kontekście znaczeniowym[2]:
- Nazwa Zagłębie nawiązuje do lokalizacji wgłębnej zasobów węgla kamiennego eksploatowanego na tym obszarze od II połowy XVIII w., a na szerszą skalę od I połowy XIX w. Zalegające w regionie złoża węgla kamiennego, zlokalizowane w charakterystycznych wgłębnych nieckach (zagłębieniach) stanowiły pretekst do przeniesienia używanej wobec nich nazwy na cały obszar, na którym występowały. Termin ten wymyślił około 1850 roku Józef Cieszkowski – wówczas naczelny zawiadowca kopalni rządowych Zachodniego Okręgu Węglowego w Dąbrowie[2][3][4].
- Człon Dąbrowskie został dodany na przełomie XIX oraz XX wieku i pochodzi od dominującego wówczas ośrodka przemysłowego, jakim była Dąbrowa Górnicza[2][3][4][5].
W niemieckiej literaturze fachowej region nazywany był najczęściej jako Polnische Kohlebecken, czyli Zagłębie Polskie (w opozycji do Zagłębia na Górnym Śląsku).
Nie ma pełnej zgodności co do dokładnych granic Zagłębia Dąbrowskiego[6]. Najwyraźniejsza jest granica zachodnia, gdzie region sąsiaduje z Górnym Śląskiem oraz południowa, przebiegająca wzdłuż granic dwóch zaborów – rosyjskiego i austriackiego[6]. Obie przebiegają wzdłuż podziałów historyczno-kulturowych i opierają się na rzece Brynicy oraz Przemszy Czarnej i Białej[1][6]. Wschodnie i północne granice regionu są mało ostre[1]. Im bardziej na wschód, tym samoświadomość regionalna mieszkańców tych terenów staje się coraz bardziej dyskusyjna[7][6][8]. Z tego powodu granice regionu wyznacza się na cztery możliwe sposoby[2]:
- W ujęciu najwęższym – Zagłębie Dąbrowskie obejmuje dawny rdzeń miejski i górniczy, który stanowił obszar współczesnych gmin: Sosnowiec (bez Jęzora, części Starego Sosnowca, Koloni Cieśle i Wągródka), Dąbrowa Górnicza (bez Błędowa, Łęki, Łośnia, Okradzionowa, Trzebiesławic, Tucznawy i Ujejsca), Będzin, Czeladź (bez części prawobrzeżnej) i Wojkowice. Ponadto skrawki historycznego Zagłębia zlokalizowane są w granicach miasta Jaworzna (rejon prawego brzegu Białej Przemszy).
- W ujęciu węższym – Zagłębie Dąbrowskie obejmuje obszar gmin: Sosnowiec (bez Jęzora, części Starego Sosnowca), Dąbrowa Górnicza, Będzin, Czeladź, Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice i Mierzęcice. W niektórych ujęciach bez Sławkowa i Mierzęcic, za to z niewielkimi skrawkami obszaru zlokalizowanego współcześnie w granicach miasta Jaworzna (rejon prawego brzegu Białej Przemszy).
- W ujęciu szerokim – Zagłębie Dąbrowskie obejmuje obszar współczesnych gmin: Sosnowiec (bez lub z Jęzorem), Będzin, Dąbrowa Górnicza, Czeladź (bez lub z częścią prawobrzeżną), Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice, Mierzęcice, Siewierz.
- W ujęciu najszerszym – opierającym się na dawnym obszarze historyczno-etnograficznym. Zagłębie Dąbrowskie obejmuje gminy: Sosnowiec, Będzin, Dąbrowa Górnicza, Czeladź, Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice, Mierzęcice, Siewierz, Łazy, Poręba, Zawiercie, Włodowice, Myszków, Ogrodzieniec, Kroczyce, Niegowa, Pilica, Żarnowiec, Wolbrom, Klucze, Olkusz, Bukowno, Sułoszowa, Gołaczewy, Jerzmanowice-Przeginia, Trzyciąż, Skała.
Zagłębie Dąbrowskie jako region uformowało się w XIX wieku wraz z poprowadzeniem pomiędzy obszarem Królestwa Prus i Cesarstwa Rosyjskiego granicy państwowej na rzece Brynica w warunkach dynamicznie rozwijającego się w tym miejscu przemysłu opartego o bogate zasoby eksploatowanych złóż węgla kamiennego i wzajemnej rywalizacji gospodarczej. Stosunki panujące w tych państwach zrodziły różnice kulturowe i społeczne między terenami Zagłębia i Śląska, tworząc świadomość odrębności ich mieszkańców i dopiero od tego czasu można mówić o nim jako osobnym regionie. Doszły do tego różnice w zagospodarowywaniu terenów obu obszarów, odmienne typy gospodarki i poziom cywilizacyjny ludności. Powstałe różnice stanowią podstawę uznania odrębności Zagłębia i Górnego Śląska również w czasach obecnych[9].
W latach 1443–1790 r. tereny położone na zachód od Czarnej Przemszy aż po rzekę Brynicę z Siewierzem i Czeladzią stanowiły południową część księstwa siewierskiego, którego obszar w kolejnych latach przyłączono do województwa krakowskiego w Rzeczpospolitej Obojga Nrodów.
Okres rozbiorów Polski
Po III rozbiorze teren ten należał krótko (1795–1807) do Prus jako nowo utworzona prowincja pod nazwą Nowy Śląsk, a następnie do Księstwa Warszawskiego w departamencie krakowskim i Królestwa Kongresowego (1815–1914) – najpierw jako część województwa krakowskiego, później guberni radomskiej, a po powstaniu styczniowym guberni piotrkowskiej.
Industrializacja
Od początku XIX wieku region ulegał znacznym przeobrażeniom i napływowi ludności związanym z odkryciem na jego terenie pokładów węgla. Główna Dyrekcja Górnicza w Kielcach utworzyła tu wówczas Dozorstwo Olkusko-Siewierskie, a w 1833 roku, gdy pieczę nad rozwojem rządowych kopalń i hut przejął Bank Polski, zostało ono włączone wraz z dozorstwem pankowskim do nowo powstałego Zachodniego Okręgu Górniczego ze stolicą w Dąbrowie Górniczej. W 1848 roku została ukończona linia kolejowa łącząca Warszawę z Maczkami, tzw. Kolej Warszawsko-Wiedeńska.
Zrywy niepodległościowe
Pod zaborem rosyjskim miały tu miejsce walki w trakcie powstania styczniowego. Bitwa o Sosnowiec, zakończona sukcesem, pozwoliła na krótki okres kontroli tego terenu przez władze Rządu Narodowego. Podobna sytuacja powtórzyła się w trakcie rewolucji 1905 roku, kiedy to powołano do istnienia Republikę Zagłębiowską.
II Rzeczpospolita
W II Rzeczypospolitej obszar Zagłębia wraz z Częstochową i Kielcami jako stolicą wszedł w skład województwa kieleckiego[10]. 1 stycznia 1927 roku powstał powiat zawierciański, a 12 kwietnia 1928 roku utworzony został powiat grodzki dla miasta Sosnowiec. Zagłębie Dąbrowskie stanowiło najbardziej zurbanizowany obszar województwa kieleckiego. W chwili powstania tego województwa Sosnowiec był największym jego miastem, później zaś drugim takowym, ustępując Częstochowie, a wyprzedzając dalsze w kolejności Radom i Kielce. W stolicy województwa, Kielcach, znajdował się oddział wychodzącego w Sosnowcu wysokonakładowego dziennika Expres Zagłębia[11]. W roku 1928 z Zagłębia Dąbrowskiego pochodziło ok. 18% polskiego wydobycia węgla kamiennego, w 1938 – 17%[12].
Okres po 1945 roku
Działania wojenne 1939–1945 nie spowodowały większych zniszczeń w Zagłębiu Dąbrowskim, jednak zakłady uległy zdewastowaniu. Wielkość wydobycia węgla z 1938 r. przekroczono dopiero w 1948, a w 1955 r. osiągnęło ono ok. 11,6 mln ton (12,3% wydobycia krajowego). Nie rozbudowywano hutnictwa żelaza, ale za to wznowiono wydobycie rud cynku i galmanu w rejonie Olkusza w Zakładach Górniczo-Hutniczych „Bolesław”. W 1949 r. w Zagłębiu Dąbrowskim działało ok. 450 zakładów przemysłowych, które zatrudniały ok. 80 tys. pracowników. Po 1945 r. nastąpiła integracja Zagłębia Dąbrowskiego z Zagłębiem Górnośląskim, a w latach 50. XX wieku weszły one w skład Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego[13].
Do miast Zagłębia Dąbrowskiego (w najszerszym ujęciu) należą[14][15][16][17]:
| Lp. | Miasto | Populacja | Powierzchnia | Województwo |
|---|---|---|---|---|
| 1. |  Sosnowiec |
189 178 | 91,16 km² |  śląskie |
| 2. |  Dąbrowa Górnicza |
114 765 | 188,73 km² | śląskie |
| 3. |  Będzin |
54 322 | 37,50 km² | śląskie |
| 4. |  Zawiercie |
46 727 | 85,3 km² | śląskie |
| 5. |  Olkusz |
32 670 | 25,65 km² |  małopolskie |
| 6. |  Czeladź |
30 165 | 16,40 km² | śląskie |
| 7. |  Myszków |
29 717 | 73,60 km² | śląskie |
| 8. |  Bukowno |
9604 | 64,59 km² | małopolskie |
| 9. |  Wojkowice |
8543 | 12,77 km² | śląskie |
| 10. |  Poręba |
8179 | 40,04 km² | śląskie |
| 11. |  Wolbrom |
8155 | 10,12 km² | małopolskie |
| 12. |  Sławków |
6879 | 36,60 km² | śląskie |
| 13. |  Łazy |
6461 | 8,60 km² | śląskie |
| 14. |  Siewierz |
5714 | 38,22 km² | śląskie |
| 15. |  Żarki |
4378 | 25,68 km² | śląskie |
| 16. |  Ogrodzieniec |
4115 | 28,56 km² | śląskie |
| 17. |  Skała |
3876 | 2,97 km² | małopolskie |
| 18. |  Szczekociny |
3370 | 17,98 km² | śląskie |
| 19. |  Koziegłowy |
2395 | 26,71 km² | śląskie |
| 20. |  Pilica |
1776 | 8,22 km² | śląskie |
| 21. |  Włodowice |
1151 | 23,48 km² | śląskie |
Zagłębie Dąbrowskie jest krainą historyczną, więc o jej stolicy można mówić jedynie w kontekście historycznym. Nie ma wątpliwości co do historycznej stolicy, którą jest Będzin, ponieważ jest najstarszym miastem regionu – prawa miejskie na prawie polskim uzyskał w 1346 roku[1].
Nieformalnie za współczesną stolicę regionu uznaje się Sosnowiec, z uwagi na największą liczbę mieszkańców wśród miast Zagłębia Dąbrowskiego. Nie zostało to jednak nigdy oficjalnie i jednoznacznie ustalone, stąd pojawiają się opinie podważające stołeczność tego miasta[1][18].
- Zakłady przemysłowe i osiedla robotnicze
Galeria Elektrownia w Czeladzi
![Thumb](#/media/Plik:Galeria_Elektrownia_w_Czeladzi,_były_budynek_siłowni_kopalni_"Saturn"_(1903).jpg)
- Zamki i pałace
.jpg)
- Kościoły
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
