Zlewnia

Zlewnia – obszar lądowy, z którego wody spływają do danej rzeki (albo jej części^[1]) lub do danego jeziora, bagna, jak również innego obiektu hydrologicznego, zwanego recypientem lub odbiornikiem^[2][3].

Schemat zlewni rzeki

Zlewnia rzeki, gdy analizowana jest cała jej długość (do ujścia), jest tożsama znaczeniowo z dorzeczem^[3]. Termin dorzecze bywa dodatkowo zawężany do zlewni rzek głównych, tj. uchodzących do morza lub innego akwenu^[2].

Charakterystyka

Zlewnia dotyczy zarówno wód powierzchniowych, jak i podziemnych. Ze względu na mające miejsce niekiedy różnice pomiędzy obszarami spływu podziemnego i powierzchniowego stosuje się rozróżnianie zlewni powierzchniowych (topograficznych) i podziemnych (hydrogeologicznych)^[2].

Zlewnia wyraźnie wpływa na naturalną retencję wód, sposób zasilenia rzek i jezior oraz ich bilansu wody. Zlewnia decyduje też w dużym stopniu o morfologii koryt rzek i potoków. Charakter jej też ma znaczenie w formowaniu się naturalnego składu chemicznego wód, pojawianiu się zawiesiny, tworzeniu osadów dennych. W kształtowaniu się właściwości wód na terenie zlewni biorą udział nie tylko jej naturalne elementy składowe (podłoże i szata roślinna), lecz również zewnętrzne czynniki – klimat i działalność człowieka^{[potrzebny przypis]}.

Rozróżnia się zlewnię bezpośrednią, z której wody spływają bezpośrednio lub za pośrednictwem małych cieków oraz pośrednią, tzn. obszar niekontaktujący się z danym zbiornikiem bezpośrednio, z którego wody są doprowadzane do tego zbiornika za pośrednictwem większego cieku (lub cieków)^{[potrzebny przypis]}.

Parametry zlewni

1) Długość zlewni ${\displaystyle L}$ [km] – największa odległość w linii prostej między ujściem i punktem najbardziej oddalonym na dziale wodnym.

2) Długość maksymalna zlewni ${\displaystyle L_{maks}}$ [km] – długość doliny rzeki głównej od ujścia do punktu na dziale wodnym w przedłużeniu odcinka źródłowego.

3) Średnia szerokość zlewni ${\displaystyle B}$ [km] – stosunek powierzchni zlewni do jej długości maksymalnej. Wyraża się wzorem:

${\displaystyle B={\frac {A}{L_{maks}}},}$

gdzie:

${\displaystyle A}$ – powierzchnia zlewni [km²],

${\displaystyle L_{maks}}$ – długość maksymalna zlewni.

4) Obwód zlewni ${\displaystyle P}$ [km] – długość działu wodnego określona na podstawie mapy topograficznej.

5) Wskaźnik wydłużenia zlewni ${\displaystyle C_{w}}$ – iloraz średnicy koła o polu równym polu powierzchni zlewni do jej ${\displaystyle L_{maks}.}$ Wyraża się wzorem:

${\displaystyle C_{w}={\frac {2}{L_{maks}}}{\sqrt {\frac {A}{\pi }}}.}$

6) Powierzchnia zlewni: określana przez pomiar na mapie obszaru ograniczonego topograficznym działem wodnym (planimetrowanie). Na obszarach górskich należy zastosować poprawkę według wzoru:

${\displaystyle A={\frac {A_{m}}{\cos \alpha }},}$

gdzie:

${\displaystyle A}$ – powierzchnia rzeczywista [km²],

${\displaystyle A_{m}}$ – powierzchnia rzutowana [km²],

${\displaystyle \alpha }$ – średnie nachylenie zlewni [°].

7) Wskaźnik kolistości zlewni – stosunek pola powierzchni zlewni do pola koła o tym samym obwodzie co obwód zlewni. Wyraża się wzorem:

${\displaystyle C_{k}={\frac {A}{A_{k}}}=4\pi {\frac {A}{P^{2}}}.}$

Parametry opisujące rzeźbę zlewni

1) Wysokość maksymalna ${\displaystyle H_{maks}}$ [m n.p.m.] – maksymalna rzędna terenu na powierzchni zlewni.

2) Wysokość minimalna ${\displaystyle H_{min}}$ [m n.p.m.] – minimalna rzędna terenu na powierzchni zlewni.

3) Deniwelacja terenu ${\displaystyle \Delta H}$ [m] – różnica między ${\displaystyle H_{maks}}$ a ${\displaystyle H_{min}}$ zlewni.

4) Średnia wysokość zlewni ${\displaystyle H_{sr}.}$ Istnieje kilka sposobów jej wyznaczania:

• jako średnia arytmetyczna ${\displaystyle H_{maks}}$ i ${\displaystyle H_{min}}$ zlewni

${\displaystyle H_{sr.}={\frac {H_{maks}+H_{min}}{2}},}$

• na podstawie krzywej hipsograficznej zlewni – przez zmierzenie powierzchni między wykreśloną krzywą hipsograficzną a układem współrzędnych i podzieleniu jej przez podstawę wykresu. Wtedy mamy:

${\displaystyle H_{sr.}={\frac {F}{A}},}$

gdzie:

${\displaystyle F}$ – powierzchnia ograniczona krzywą hipsograficzną oraz osiami współrzędnych [cm²],

${\displaystyle A}$ – podstawa wykresu [cm].

Warunki hydrograficzne na obszarze zlewni:

1) Długość rzeki ${\displaystyle L}$ [km] – odległość od ujścia do źródeł rzeki.

2) Wskaźnik rozwinięcia rzeki ${\displaystyle r}$ – stosunek długości rzeki do odległości w linii prostej łączącej źródło z ujściem. Można go zapisać następująco:

${\displaystyle r={\frac {L}{P}}100,}$

gdzie:

${\displaystyle L}$ – długość rzeki [km],

${\displaystyle P}$ – długość linii prostej od źródła do ujścia [km].

3) Krętość rzeki – długość rzeki do długości doliny, czyli:

${\displaystyle k={\frac {L}{l}},}$

gdzie:

${\displaystyle L}$ – długość rzeki,

${\displaystyle l}$ – długość doliny.

4) Spadek wyrównany i – stosunek różnicy wysokości źródła i ujścia do długości rzeki.

Zobacz też

• dział wód
• gęstość sieci rzecznej
• krzywa hipsometryczna
• wykres przyrostu powierzchni zlewni
• zlewisko

Przypisy

1. Zdzisław Kajak: Hydrobiologia-limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 245. ISBN 83-01-12537-3.
2. zlewnia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2018-04-30].
3. MariaM. Baścik MariaM., JoannaJ. Pociask-Karteczka JoannaJ. (red.), System hydrologiczny zlewni, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej (Uniwersytet Jagielloński) [dostęp 2023-04-16]. Brak numerów stron w książce

Kontrola autorytatywna (pojęcie):

• LCCN: sh85145749
• BnF: 119310252
• BNCF: 20725
• NKC: ph124446
• J9U: 987007553508305171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: science/drainage-basin, science/drainage-pattern, topic/basin-system
• SNL: nedbørsfelt
• Catalana: 0225974
• DSDE: afvandingsområde