Średniowiecze
epoka w dziejach Europy (VI–XV w.) / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Średniowiecze?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Średniowiecze – epoka w historii Europy trwająca od V do XV wieku, która rozpoczęła się wraz z upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego i trwała do epoki renesansu i wielkich odkryć geograficznych. Jest środkowym okresem w tradycyjnym podziale historii Europy na starożytność, średniowiecze i nowożytność. Dzieli się na wczesne, pełne (dojrzałe) i późne średniowiecze.
Schyłek starożytności i początek średniowiecza charakteryzowały się spadkiem liczby ludności, upadkiem miast i najazdami plemion barbarzyńskich. Na gruzach cesarstwa zachodniorzymskiego plemiona barbarzyńskie (w tym różne ludy germańskie) tworzyły nowe państwa. W VII wieku Afryka Północna i Bliski Wschód, będące dotąd częścią cesarstwa wschodniorzymskiego (Cesarstwa Bizantyńskiego), zostały podbite przez Arabów i stały się częścią kalifatu. Chociaż nastąpiła znacząca zmiana stosunków społecznych i struktur politycznych, nie doszło do całkowitego zerwania z dziedzictwem starożytności. Cesarstwo Bizantyńskie przetrwało i nadal było znaczącą siłą. Kodeks Justyniana (zbiór prawa rzymskiego) miał istotny wpływ na rozwój średniowiecznego prawodawstwa. Na zachodzie Europy większość nowo powstałych królestw zaadaptowała niektóre z nadal istniejących rzymskich instytucji. W miarę rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa były zakładane klasztory. Frankowie pod władzą Karolingów stworzyli imperium obejmujące pod koniec VIII i na początku IX wieku większość zachodniej Europy. Imperium Karolińskie rozpadło się w wyniku walk wewnętrznych i towarzyszącym im najazdów: wikingów z północy, Węgrów ze wschodu i Saracenów z południa.
W okresie pełnego średniowiecza (które zaczęło się w XI wieku) znacznie wzrosła liczba ludności Europy. Było to wynikiem rozwoju technologii i rolnictwa, co w połączeniu ze zmianą klimatu w okresie średniowiecznego optimum klimatycznego pozwoliło na wzrost plonów i rozwój handlu. Stosunki społeczne opierały się na systemie lennym, w którym – w zamian za lenno – wasal był zobowiązany do świadczeń wojskowych na rzecz seniora, oraz poddaństwie chłopów, którzy byli zobowiązani do świadczenia danin i pracy na rzecz feudałów. W celu odzyskania z rąk muzułmanów znajdującej się na Bliskim Wschodzie Ziemi Świętej organizowano od XI do XIII wieku wyprawy zbrojne katolickiego rycerstwa – krucjaty. Pierwsza krucjata została ogłoszona w 1095 podczas synodu w Clermont. W tym okresie zaczęły się tworzyć scentralizowane państwa narodowe. Życie intelektualne tego okresu było zdominowane przez scholastykę – filozofię uzasadniającą prawdy wiary. Powstawały pierwsze uniwersytety. Do wybitnych osiągnięć średniowiecza należały filozofia Tomasza z Akwinu, malarstwo Giotta, poezja Dantego i Chaucera, podróże Marco Polo i architektura gotyckich katedr (np. w Chartres).
W okresie późnego średniowiecza klęski głodu, zarazy i wojny spowodowały znaczny spadek liczby ludności Europy; pomiędzy 1347 a 1350 czarna śmierć przyczyniła się do śmierci około 1/3 ówczesnej populacji Europy. Wojnom pomiędzy państwami, wojnom domowym i buntom chłopskim towarzyszyły spory, herezje i wielka schizma w Kościele katolickim. Zmiany w kulturze i technologii przekształciły społeczeństwa europejskie, oznaczając kres średniowiecza i początek dziejów nowożytnych.
Średniowiecze jest jedną z trzech głównych epok w tradycyjnym (najbardziej trwałym i rozpowszechnionym) podziale historii Europy na starożytność, średniowiecze i historię nowożytną[1].
Państwa powstałe na gruzach cesarstwa rzymskiego łączyła ze sobą tradycja rzymska oraz więzy gospodarczo-kulturowe. Z biegiem czasu granice wpływu kulturowego i politycznego sukcesorów Rzymu poszerzyły się i objęły terytoria germańskie, słowiańskie i stepy nadczarnomorskie. W historiografii nie ma zgody co do miejsca świata arabskiego w zasięgu wpływów łacińskich. Terytorialnie cywilizacja arabska rozwinęła się w znacznym stopniu na obszarze dawnego imperium i przejęła w dużej mierze dorobek kulturowy rzymsko-bizantyński[2].
W czasach, gdy w Europie trwało średniowiecze, świat składał się z kilku kręgów cywilizacyjnych na różnych kontynentach. Kontakty między nimi były nikłe, a różnice kulturowe duże, więc nie powinno się rozpatrywać historii kultur spoza obrębu kultury śródziemnomorskiej przez pryzmat średniowiecza[2].
Początki i rozwój pojęcia średniowiecza
Średniowieczni autorzy dzielili historię na takie okresy jak „Sześć epok” (za Państwem Bożym św. Augustyna) lub „Cztery królestwa” (za Księgą Daniela) i uważali swoje czasy za ostatni okres dziejów przed nadejściem końca świata[3]. Kiedy mówili o czasach, w których żyli, określali je jako „współczesne”[4]. W latach 30. XIV wieku humanista i poeta Petrarka określał czasy przedchrześcijańskie jako antiqua („stare”, „starożytne”), a erę chrześcijańską jako nova („nowe”, „nowożytne”)[5] . Leonardo Bruni był pierwszym historykiem, który zastosował podział historii na trzy epoki w swoim dziele Historiae Florentini populi (1442)[6]. Bruni i późniejsi historycy uważali, że Włochy zmieniły się od czasów Petrarki i dlatego dodawali trzecią epokę. Termin „średniowiecze” pojawił się po raz pierwszy w języku łacińskim w 1469 jako media tempestas[7]. Na początku było w użyciu kilka wariantów tego terminu, w tym medium aevum po raz pierwszy użyte w 1604[8] i media saecula w 1625[9]. Nazwa dyscypliny historycznej zajmującej się zagadnieniami epoki średniowiecza (mediewistyka) wywodzi się z łacińskiego określenia średniowiecza medium aevum[10]. Po podziale historii na starożytność, średniowiecze i czasy nowożytne, wprowadzonym przez niemieckiego historyka Christopha Cellariusa (Christoph Martin Keller, 1638–1707) w jego dziele Historia universalis…, podział ten stał się standardem periodyzacji historii[9]. Cellarius w swojej Historia universalis… określił granice czasowe średniowiecza: od wstąpienia Konstantyna Wielkiego na tron w 306 roku do upadku Konstantynopola w roku 1453. Cezura ta budzi zastrzeżenia wielu badaczy, którzy podają inne daty graniczne, a nawet całe okresy przejściowe[11].
Płynność ram czasowych średniowiecza wynika przede wszystkim z różnego tempa rozwojowego zjawisk, które uważane są za konstytuujące całą epokę[12]. Historia Kościoła średniowiecznego rozpoczęła się wraz z równouprawnieniem chrześcijaństwa z innymi religiami przez Konstantyna Wielkiego (306–337), zaś zakończyła albo wraz z początkiem niewoli awiniońskiej (1309), albo w chwili wystąpienia Marcina Lutra (1517), albo w czasie soboru trydenckiego (1545–1563)[12]. Natomiast epoka cesarstwa średniowiecznego na Zachodzie rozpoczęła się wraz z koronacją cesarską Karola Wielkiego (800), a zakończyła wraz ze śmiercią Fryderyka II (1250)[12]. Za koniec średniowiecza i początek czasów nowożytnych uznawane jest również wynalezienie druku[12][13]. W literaturze dominuje jednak periodyzacja oparta na przemianach politycznych[13].
Ramy czasowe średniowiecza
- Osobny artykuł: Ramy czasowe średniowiecza.
Najczęściej podawaną datą początku średniowiecza jest rok 476[14]. Data ta została użyta po raz pierwszy przez Bruniego[6]. Był to rok detronizacji ostatniego cesarza zachodniorzymskiego Romulusa Augustulusa[15]. Dla Europy jako całości za datę końcową średniowiecza jest często uważany rok 1500[16], ale nie ma powszechnie uznawanej daty końca tej epoki. W zależności od kontekstu za koniec średniowiecza uznawane są takie wydarzenia jak pierwsza wyprawa Krzysztofa Kolumba do Ameryki (1492), zdobycie Konstantynopola przez Turków (1453) lub początek reformacji (1517)[17]. Angielscy historycy za koniec średniowiecza często uznają bitwę pod Bosworth (1485)[18]. Dla Hiszpanii powszechnie stosowane daty to śmierć króla Ferdynanda II Aragońskiego (1516), śmierć królowej Izabeli I Kastylijskiej (1504) lub zdobycie Grenady (1492), kończące okres rekonkwisty[19].
Historycy francuscy, włoscy, hiszpańscy i portugalscy dzielą najczęściej średniowiecze na wczesne i późne. Historycy brytyjscy, niemieccy i amerykańscy przeważnie dzielą je na „wczesne”, „pełne” i „późne”[1]. W XIX wieku całe średniowiecze często określano jako „wieki ciemne”[20], lecz po przyjęciu podziału czasowego średniowiecza określeniem tym potocznie posługują się niektórzy historycy w stosunku do wczesnego średniowiecza[3].
Cesarstwo rzymskie osiągnęło największy zasięg terytorialny w II wieku n.e.; w następnych dwóch wiekach stopniowo traciło kontrolę nad najdalej położonymi ziemiami[22]. W III wieku n.e. nastąpił największy kryzys polityczny i wojskowy w dotychczasowej historii cesarstwa, objawiający się szybko następującymi po sobie zmianami cesarzy, którzy zdobywali władzę najczęściej drogą przewrotu wojskowego, po czym sami ginęli w wyniku kolejnego przewrotu[23]. Jego następstwem był kryzys ekonomiczny, przejawiający się w wysokiej inflacji, spowodowanej przez bicie coraz większej ilości monet o coraz niższej zawartości kruszcu[24]. W tym okresie systematycznie rosły wydatki wojskowe, głównie ze względu na wojny z Persją, które rozgorzały w połowie III wieku[25]. Armia powiększyła się dwukrotnie, a kawaleria i mniejsze jednostki wojskowe (vexillationes) zastępowały legiony w roli podstawowych jednostek taktycznych[26]. Wzrost wydatków cesarstwa prowadził do zwiększania obciążeń podatkowych i zmniejszania się liczby kuriałów (członków rad miejskich, którzy odpowiadali swoim majątkiem za zebranie podatków centralnych) ze względu na unikanie przez przedstawicieli elit lokalnych sprawowania urzędów w ich rodzinnych miastach[25]. Aby zaspokoić potrzeby wojska, następował rozrost biurokracji centralnej, co prowadziło do skarg ludności cywilnej, że w cesarstwie jest więcej poborców podatkowych niż płatników podatków[26].
Cesarz Dioklecjan podzielił w 286 cesarstwo na dwie niezależnie administrowane części: wschodnią i zachodnią; jego władcy i mieszkańcy nie uważali cesarstwa za podzielone, ponieważ akty prawne i decyzje administracyjne wydawane w jednej części cesarstwa były uznawane w drugiej[27]. System ten, który ostatecznie polegał na jednoczesnym sprawowaniu władzy przez dwóch cesarzy „augustów” i dwóch podlegających im władców niższej rangi „cezarów”, nazywany jest tetrarchią[27]. Po zwycięstwie w wojnie domowej Konstantyn I Wielki założył w 330 nową stolicę Konstantynopol (na miejscu greckiego miasta Bizancjum)[28]. Reformy Dioklecjana przyniosły usprawnienie i zwiększenie administracji, wzrost podatków i armii[29]. Nie rozwiązało to jednak podstawowych problemów, przed którymi stało cesarstwo: nadmiernych obciążeń podatkowych, zmniejszania się liczby ludności i naporu na granice[29]. Wojny domowe między rywalami o tron cesarski – częste w połowie IV wieku – powodowały odwoływanie wojsk znad granic cesarstwa, co umożliwiało barbarzyńcom wkraczanie na jego terytorium[30]. W IV wieku narastało rozwarstwienie społeczne i następował upadek mniejszych ośrodków miejskich[31]. Od II do V wieku stopniowo następowało upowszechnienie się w cesarstwie religii chrześcijańskiej – ostatecznie stała się ona religią państwową[32].
W 376 cesarz Walens zgodził się na osiedlenie się Gotów (uciekających przed Hunami) w rzymskiej Tracji na Bałkanach[33][34]. Akcja osiedleńcza napotykała trudności, występowały trudności aprowizacyjne, Goci głodowali[35][36]. Rzymscy urzędnicy i dowódcy wojskowi przywłaszczyli sobie przeznaczoną dla Gotów żywność oraz inne zaopatrzenie i zaczęli je im sprzedawać[37]. Bunt wybuchnął, gdy jeden z rzymskich dowódców zaprosił na ucztę gockich przywódców i usiłował wziąć ich jako zakładników[36]. Goci zaczęli grabież okolicznych mieszkańców[38]. Walens osobiście dowodził wojskami usiłującymi stłumić powstanie, jednak 9 sierpnia 378 armia rzymska została pokonana w bitwie pod Adrianopolem, w której zginął również cesarz[39]. Oprócz najazdów ludów barbarzyńskich z północy cesarstwu zagrażały również konflikty wewnętrzne, w tym także wewnątrz Kościoła chrześcijańskiego[40]. Od początku V wieku Goci zaczęli najeżdżać cesarstwo zachodniorzymskie i chociaż początkowo zostali odparci, w 410 zdobyli i złupili Rzym[41]. W 406 Alanowie, Wandalowie i Swebowie wkroczyli do Galii; przez trzy kolejne lata pustoszyli jej terytorium, a w 409 przekroczyli Pireneje i zaczęli podbój Półwyspu Iberyjskiego[42]. Również inne plemiona (początkowo głównie germańskie) uczestniczyły w wielkiej wędrówce ludów. Frankowie, Alamanowie i Burgundowie osiedlili się w Galii, podczas gdy Anglowie, Sasi i Jutowie w Brytanii[43]. W latach 30. V wieku cesarstwo zaczęli najeżdżać Hunowie; ich wódz Attyla najechał Bałkany w 442 i 447, Galię w 451 i Italię w 452[44]. Zagrożenie ze strony Hunów trwało aż do śmierci Attyli w 453[45]. Po jego śmierci konfederacja plemion huńskich rozpadła się[45]. Wielka wędrówka ludów całkowicie zmieniła stosunki polityczne i doprowadziła do zmian etnicznych na terenach zajmowanych dotąd przez zachodnie cesarstwo rzymskie[43].
Do końca V wieku zachodnia część cesarstwa została podzielona na mniejsze państwa rządzone przez plemiona, które najechały ich ziemie na początku wieku[46]. Obalenie w 476 Romulusa Augustulusa – ostatniego cesarza zachodniej części cesarstwa – jest uważane za symboliczną datę upadku cesarstwa zachodniorzymskiego[15]. Czasami podawana jest jako alternatywna data rok 480. W tym roku zginął poprzednik Romulusa Augustulusa – Juliusz Nepos. Juliusz Nepos nadal twierdził, że jest cesarzem zachodniorzymskim (i był uznawany przez cesarza wschodniorzymskiego), pomimo że od 475 zdołał utrzymać tylko Dalmację[15][47]. Po upadku swojego zachodniego odpowiednika cesarstwo wschodniorzymskie (często obecnie nazywane Cesarstwem Bizantyńskim) nie miało środków, aby przejąć kontrolę nad utraconymi ziemiami zachodnimi. Cesarze bizantyńscy podtrzymywali roszczenia do tych ziem i żaden z królów na zachodzie nie przyjął tytułu cesarza, lecz nie mogli kontrolować większości zachodniej części cesarstwa; jedynym wyjątkiem były podboje Justyniana I Wielkiego i tymczasowe odzyskanie Italii i wybrzeży Morza Śródziemnego[48].