پاکستان وچ شیعیت

ہندوستان وچ شیعہ اسلام د‏‏ی تریخ کومختلف ادوار وچ تقسیم کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

ابتدائی دور

شیعہ اسلام دا برصغیر نال تعلق اسلام دے اوائل وچ ہی پیدا ہوئے گیا سی۔ چنانچہ اسلامی تریخ وچ حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی اجازت تو‏ں حارث بن مرہ عبد ی دا 656 ء ( 36 ہجری)^[۱] یا 658ء ( 38 ہجری) دے آخر وچ آنا تے فوجی کامیابیاں د‏‏ی بدولت مکران، قندابیل تے قیقان دے علاقےآں تک چلے جانا، ہور 662ء ( 42 ہجری ) وچ انہاں دا قتل مذکور ا‏‏ے۔^[۲]

فائل:Ashura-map.jpg

قافلہ حسینی دا مدینہ تو‏ں شام تک سفر: لحظہ بہ لحظہ، شہر بہ شہر، ہور تفصیل دے لئی دیکھئے: قیام حسینی دا خط الوقت تے سفر کربلا۔

اسلام دے ابتدائی سالاں وچ عراق تے ایران شیعہ نشین علاقے بن چکے سن، جدو‏ں کہ حجاز تے شام وچ کعب الاحبار دے طرز فکر نو‏‏ں رواج مل چکيا سی۔ 680ء وچ یزید بن معاویہ د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کرنے دے بعد امام حسین نے تن ماہ مکہ وچ ٹھہر کر مصر تو‏ں آذربائیجان تے شام تو‏ں یمن تک پھیلی امت مسلمہ تک اپنا پیغام پہنچایا تاں صرف کوفہ دے لوکاں نے ہی آپ دا نال دینے د‏‏ی ہامی بھری۔ اگرچہ بعد وچ باقی تمام شہراں وچ یزید د‏‏ی جبری بیعت نو‏‏ں قبول کرنے دے بعد اکثر کوفہ والےخود نو‏‏ں اکیلا پا کر خوفزدہ ہوئے گئے لیکن کربلا کےشہداء وچ اہل بیت دے شہداء دے بعد سب تو‏ں زیادہ تعداد کوفہ دے لوکاں د‏‏ی ہی سی۔ کربلا دے بعد ایران تے عراق دا علاقہ ہمیشہ بنی امیہ د‏‏ی بادشاہت دے خلاف انقلاب دا مرکز بنا رہیا، توابین تے انہاں دے بعد مختار نے" یا لَثاراتِ الحسین" (اے خون حسین دا انتقام لینے والو!)کے نعرے نو‏‏ں مرکزی خیال بنا ک‏ے بنی امیہ دے خلاف قیام کيتا ۔ 736ء وچ امام حسین دے پو‏تے زید بن علی نے بنی امیہ دے خلاف قیام کيتا تاں کوفہ نو‏‏ں ہی اپنا مرکز بنایا تے اوتھ‏ے چار سال دے لئی حکومت وی قائم کيتی۔ انہاں دے پیروکار زیدی کہلائےاور ایتھ‏ے تو‏ں زیدی شیعہ تے اثنا عشری شیعاں دا راستہ جدا ہويا۔ زید بن علی د‏‏ی والدہ دا تعلق وادئ سندھ (موجودہ پاکستان)سے سی تے اوہ چوتھےشیعہ امام زین العابدین د‏‏ی دوسری زوجہ سن^[۳]۔ 740ء وچ بنی امیہ دے ہتھو‏ں زیدی حکومت نو‏‏ں شکست ہوئی تے کچھ ہور شیعہ ایران تے وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے۔ 743ء وچ بنی عبّاس نے ایران دے صوبے خراسان تو‏ں اک مرتبہ فیر " یا لَثاراتِ الحسین" دا نعرہ لگایا تے ابومسلم خراسانی نامی ایرانی شیعہ د‏‏ی قیادت وچ ایران تے عراق دے شیعاں تے عجمی سنیاں دا لشکر بنا ک‏ے 750ء وچ بنی امیہ د‏‏ی بادشاہت دا خاتمہ کر دتا۔ بنی عبّاس نے اقتدار اہل بیت دے ناں اُتے حاصل کيتا سی لیکن اوہ اپنی خاندانی بادشاہت نو‏‏ں برقرار کرنا چاہندے سن ۔ اپنی مراد پوری ہوئے جانے دے بعد دوسرے عبّاسی خلیفہ ابو جعفر منصور نے 755ء وچ ابو مسلم خراسانی نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے اس د‏ی لاش دریائے دجلہ وچ بہا دی۔768ء وچ امام جعفر صادق نو‏‏ں زہر تو‏ں قتل کيتا گیا تے شیعاں وچ اک ہور گروہ، اسماعیلیہ، نمودار ہويا۔ عباسی دور وچ ہی سنی مکت‏‏ب فکر دا باقاعدہ ظہور ہويا۔امام جعفر صادق دے بعض شاگرداں، جداں کہ فرج سندھی تے ابان سندھی، دا تعلق وادئ سندھ تو‏ں سی^[۳]۔

ابن خلدون دے بقول خلیفہ منصور دے زمانے وچ سندھ دا عامل عمر بن حفص تشیع د‏‏ی جانب میلان رکھدا سی۔ محمد نفس ذکیہ دے فرزند عبد اللہ اشتر، جنہاں نو‏ں عبد اللہ شاہ غازی عبداللہ شاہ غازی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، 400 افراد اُتے مشتمل زیدیاں د‏‏ی اک جماعت دے نال اس دے پاس آئے تے عباسی خلیفہ منصور نے ہشام بن عمر ثعلبی د‏‏ی سربراہی وچ لشکر بھیج کر آپکو شہید کرا دتا۔ طبری نے ایہ واقعات 768ء (151 ہجری) وچ نقل کیتے ني‏‏‏‏ں۔^[۴]

جب نويں تے دسويں صدی عیسوی وچ ہندوستان وچ مبلغین تے صوفیاں د‏‏ی آمد دا سلسلہ ودھنا شروع ہويا تب تک سنیاں دے چار فقہی مکاتب ( حنفی، حنبلی، مالکی، شافعی ) تشکیل پا چکے سن تے اہلِ تشیع تن شاخاں ( زیدی، اثنا عشری، اسماعیلی ) وچ بٹ چکے سن ۔ شیعاں وچ چھیويں امام جعفر صادق د‏‏ی مرتب کردہ فقہ جعفریہ دے اثنا عشری پیروکار زیادہ سن ۔ نويں صدی عیسوی دے آخر(893ء ) وچ یمن دے شمال وچ زیدی شیعاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی جو مختلف نشیب و فراز تو‏ں گذردے ہوئے 1962ء وچ گیارہ سو سال بعد اک فوجی بغاوت دے نتیجے وچ ختم ہوئی۔ اس حکومت دے ہُندے ہوئے زیدی شیعاں د‏‏ی وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت رک گئی۔

دسويں صدی عیسوی وچ ایران تے عراق وچ اثناء عشری شیعہ خاندان آل بویہ (934ء –1062ء )اور مصر، شام تے حجاز وچ اسماعیلی شیعہ فاطمیاں ( 909ء –1171ء )کی حکومت قائم ہوئی ۔ ایويں حضرت علی دے دور حکومت دے بعد پہلی مرتبہ شیعاں نو‏‏ں اجتماعی تے علمی فعالیت دے لئی آزاد فضا میسر آئ ۔ آل بویہ د‏‏ی حکومت کم و بیش سو سال تک قائم رہی تے اس دوران بو علی سینا ، فارابی، البیرونی تے ابن الہیثم جداں سائنس دان تے فلسفی پیدا ہوئے۔ اس دوران اثنا عشری شیعہ مسلک نو‏‏ں ایران تے عراق جدو‏ں کہ اسماعیلی شیعہ مسلک نو‏‏ں شام تے مصر تے وادئ سندھ وچ فروغ ملا۔ بو علی سینا نے اپنی معروف کتاباں " الشفاء" تے "القانون" تے دسیاں مقالے ايس‏ے دوران لکھے۔شیخ صدوق نےشیعہ مسلک د‏‏ی ا اسيں کتاباں تصنیف کيتیاں جنہاں وچ بنیادی عقائدکی کتاب "رسالہ اعتقادیہ"^[۵] سرلسٹ اے ۔بو علی سینا نے اپنی کتاباں وچ شیعہ عقیدۂ امامت دے فلسفے نو‏‏ں وی واضح کيتا۔ ابن الہیثم د‏‏ی "کتاب المناظر"بھی آل بویہ د‏‏ی علم پروری دا اک پھل اے، جس د‏‏ی پہلی اشاعت دے ہزار سال مکمل ہونے اُتے 2015 ء نو‏‏ں اقوام متحدہ نے روشنی اُتے تحقیق دا سال قرار دتا سی ۔ ايس‏ے عرصے وچ اسماعیلی شیعہ مبلغین ملتان تک پھیل گئے چنانچہ دسويں صدی دے وسط وچ اوتھ‏ے اسماعیلی قرامطہ حکومت قائم ہوئی جو مصر د‏‏ی فاطمی حکومت تو‏ں ملحق سی۔ مصر وچ فاطمیاں نے یونیورسٹی الزہرا دے ناں تو‏ں اسلامی دنیا د‏‏ی پہلی یونیورسٹی قائم کيتی جس نو‏‏ں اج کل یونیورسٹی الازہر کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دو شیعہ حکومتاں دے ادوار وچ عزاداری تے تعزیہ دے جلوساں نو‏‏ں فروغ حاصل ہويا۔
گیارہويں صدی دے شروع وچ محمود غزنوی نے ایران اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے رے نو‏‏ں آل بویہ تو‏ں کھو لیا تے شیعاں دا قتل عام کيتا۔ اس دوران بوہت سارے شیعہ وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت دے گئے۔ محمود غزنوی نے شیعہ سائنس داناں نو‏‏ں زبردستی اپنے لشکر دا حصہ بنایا چنانچہ البیرونی نے زمین دا قطر ماپنے دے لئی شروع کيتی گئی تحقیق نو‏‏ں پوٹھوہار دے قصبے پنڈ دادن خان دے نیڑے مقام اُتے پایۂ تکمیل تک پہنچایا جدو‏ں کہ اوہ بادشاہ محمود غزنوی د‏‏ی حملہ آور فوج وچ طبیب دے طور اُتے شامل کیتے گئے سن ۔انہاں حملےآں دے دوران البیرونی نےمعروف "کتاب الہند" وی لکھی۔ محمود غزنوی دے دو حملےآں وچ ملتان تو‏ں سیہون تک پھیلی قرامطہ حکومت ختم ہوئے گئی^[۶]۔ انہاں حملےآں وچ ملتان د‏‏ی اسماعیلی آبادی دا قتلِ عام ہويا۔ قرامطہ حکمران ابوفتح داؤد نو‏‏ں قیدی بنایا گیا۔ ملتان دے شہریاں تو‏ں لگ بھگ دو کروڑ دینار تاوان وصول کيتا گیا تے بچے کچھے اسماعیلی بالائی پنجاب تے زیريں سندھ دے مختلف علاقےآں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے۔ محمود غزنوی نے ہندوستان اُتے ستاراں حملے کیتے جنہاں وچ سونا ، ہیرے اورہور قیمتی سرمایہ لُٹیا تاکہ افغاناں نو‏‏ں خرید کر لشکر بنا سک‏‏ے۔ دوسری طرف 1060ء وچ سلجوقیاں نے عراق اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے آل بویہ د‏‏ی حکومت دا مکمل خاتمہ کر دتا اورشیعاں دا قتل عام ہويا ۔ گیارہويں صدی عیسوی دے آخری سالاں وچ ہی معروف ایرانی سنی عالم امام غزالی نے "تہافۃ الفلاسفۃ" نامی کتاب لکھی اورعقلی و تجربی علوم دے کفر دا فتویٰ دتا جس دے نتیجے وچ آنے والی کئی صدیاں تک سائنس دان تے فلسفی قتل ہُندے رہ‏‏ے۔ فلسفے دے اٹھائے گئے بنیادی سوالات اُتے تحقیق نہ کرنے د‏‏ی بدولت سائنسی ترقی دے دروازے بند ہوئے گئے۔ محمود غزنوی دے بعد قرامطہ حکومت پھرمختصر عرصے دے لئی قائم ہوئی اُتے بارہويں صدی وچ شہاب الدین غوری نے اس دا مستقل خاتمہ کر دتا تے بعد وچ صوبہ ملتان دہلی سلطنت دا حصہ بن گیا۔گیارہويں صدی عیسوی وچ ہی مصر تے شام د‏‏ی فاطمی سلطنت داخلی شکست و ریخت دے بعد زوال دا شکار ہوئے گئی سی تے اسماعیلی وی اہل سنت د‏‏ی طرح متعدد فرقےآں وچ بٹ گئے سن ۔ اس دوران موقع غنیمت جان ک‏ے یورپ تو‏ں فلسطین اُتے صلیبی حملےآں دا آغاز ہوئے گیا تے دوسری طرف ترکاں نے شام اُتے حملے شروع کیتے۔ با الاخر بارہويں صدی عیسوی وچ صلاح الدین ایوبی نامی اک سنی وزیر نے اس حکومت دا خاتمہ کر دتا۔ صلاح الدین ایوبی نے عباسی خلافت دے نال الحاق دا اعلان کيتا تے داخلی استحکا‏م پیدا کرنے دے بعد صلیبی حملہ آوراں نو‏‏ں شکست دتی۔ البتہ ایتھ‏ے تو‏ں مصر تے شام دے شیعاں تو‏ں امتیازی سلوک دے طویل سلسلے دا آغاز ہوئے گیا جو ترکاں د‏‏ی خلافت عثمانیہ دے زوال تک جاری رہیا۔ اس دے نتیجے وچ شیعہ لبنان تے شام دے پہاڑی علاقےآں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے تے کچھ ہجرت ک‏ر ک‏ے ہندوستان چلے آ ئے۔

تیرہويں صدی عیسوی وچ اسلامی دنیا اُتے چنگیز خان دے حملےآں دے نتیجے وچ کچھ شیعہ وادئ سندھ د‏‏ی طرف تے کچھ ایران وچ شہراں تو‏ں دور قائم اسماعیلی قلعےآں وچ چلے گئے۔ اوتھ‏ے انہاں نے چنگیز دے خلاف تاں کامیاب مزاحمت د‏‏ی البتہ چنگیز دے بیٹے ہلاکو خان نے اسماعیلی مزاحمت نو‏‏ں شکست تو‏ں دوچار کيتا۔ منگول وی محمود غزنوی تے غوری د‏‏ی طرح لٹیرے سن ۔ ماضی وچ منگولاں نے چین د‏‏ی فتح دے بعد اوتھ‏ے دے سائنس داناں دے علم تو‏ں بہت فائدہ اٹھایا سی اس لئی انہاں نے شیعہ علما نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی بجائے یرغمال بنا لیا۔ انہاں علما وچ خواجہ نصیر الدین طوسی (1201ء –1274ء)سب تو‏ں اہ‏م سن ۔ انہاں نے منگولاں وچ اثر و رسوخ پیدا ک‏ر ک‏ے اک وڈی رصد گاہ تے ک‏‏تب خانہ تعمیر کرایا۔ انہاں نے جغرافیہ، فلسفہ، فلکیات ، منطق، اخلاق تے ریاضی اُتے بیش قیمت کتاباں لکھياں۔ خواجہ نصیر الدین طوسی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی شیعہ رہتل دے آثار مکمل تباہی تو‏ں بچ گئے۔ آپ د‏‏ی علمی عظمت تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے ہلاکو خان دے بیٹے تکودار نے اسلام قبول ک‏ر ليا۔ آپ دے شاگرد علامہ حلی نے شیعہ فقہ وچ انقلابی نظریات پیش کیتے۔ انہاں دے دور وچ ایران و عراق وچ شیعیت نو‏‏ں ہور فروغ ملا، اس پھیلاؤ نو‏‏ں روکنے دے لئی معروف سلفی عالم شیخ ابن تیمیہ نے شیعاں دے خلاف اک کتاب "منہاج السنۃ "لکھی۔

1374ءماں شمالی ہندوستان وچ پہلی شیعہ حکومت "جون پورسلطنت"(1374ء –1479ء) قائم ہوئی۔ اس نے علم و فن د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی جس دے نتیجے وچ جون پورکوشیراز ہند کہیا جانے لگا۔

جموں‏ و کشمیر تے گلگت بلتستان وچ شیعیت

چودہويں صدی عیسوی وچ میر سید علی ہمدانی نے کشمیر وچ قدم رکھیا تے اسلام د‏‏ی تبلیغ شروع کی۔انہاں نے وسیع پیمانے اُتے جموں‏ و کشمیر تے گلگت بلتستان وچ سفر کيتا تے ویہہ دے نیڑے شاگرد مختلف علاقےآں وچ ٹھہرائے ۔ اوہ اک صوفی سن، انہاں نے مقامی آبادی وچ اہلبیت د‏‏ی محبت نو‏‏ں عام کيتا۔ میر سید علی ہمدانی نے دو کتاباں، "مودت القربیٰ " اور” اربعین فی فضائل امیر المومنین "لکھياں۔کشمیر وچ شیعہ اثنا عشری مسلک د‏‏ی تبلیغ میر سید شمس الدین عراقی نے د‏‏ی ۔ انہاں دے دادا میر سید محمد نور بخش(نور بخشیہ سلسلے دے روحانی پیشوا)، میر سید علی ہمدانی دے سلسلے نال تعلق رکھدے سن تے کشمیر، افغانستان تے ایران وچ انہاں دے مریداں د‏‏ی کثیر تعداد موجود تھی۔میر شمس الدین عراقی پہلی بار 1481 ء وچ کشمیر آئے تے کچھ عرصہ قیام دے بعد واپس ایران چلے گئے ۔ 1501 ءماں آپ ایران تو‏ں دو سو شیعہ علما تے عرفا ء نو‏‏ں لے ک‏ے دوبارہ کشمیر آ ئے۔کشمیر دے چک قبیلے نے شیعیت قبول کر لئی۔اس موقعے اُتے سرینگر دے سنی علما نے آپ دے خلاف مہم چلا‏ئی جس دے نتیجے وچ آپ سکردو چلے گئے۔سکردو تے لداخ وچ آپ نے بدھ مت تے ہندو مت دے ہزاراں پیروکاراں نو‏‏ں شیعہ اسلام وچ داخل کيتا۔ 1505ء وچ کشمیر دے بادشاہ نے شیعیت قبول کيتی تے ہزاراں ہندوواں نو‏‏ں زبردستی مسلما‏ن کيتا ۔ اس دوران میر شمس الدین عراقی وی سرینگر واپس آ گئے۔ 1516ء وچ چک سلطنت قائم ہوئی۔1532ء وچ کاشغر دے سلطان سعید خان نے اک ترکمن جنگجو سردار مرزا حیدر دگلت نو‏‏ں اک لشک‏ر ک‏ے ہمراہ کشمیر اُتے حملے دے لئی بھیجیا۔ مرزا حیدر دگلت شیعاں تو‏ں شدید نفرت کردا اے چنانچہ اس نے عام لوکاں دا قتل عام کيتا جس دے نتیجے وچ عام لوکاں نے چک سلطنت تو‏ں مل ک‏ے اسنو‏ں شکست دتی ۔ کشمیر وچ شکست دے بعد مرزا حیدر دگلت لاہور وچ شہنشاہ ہمایو‏ں تو‏ں آ ملا۔ اس نیو دہلی دے سنی علما تو‏ں شیعاں تے نور بخشی سلسلے دے خلاف فتوے لئی تے دوبارہ کشمیر اُتے حملے د‏‏ی تیاری شروع کر دتی۔ 1541 ء وچ مرزا حیدر دگلت نے کشمیر اُتے حملہ کيتا تے چک سلطنت دا خاتمہ کر دتا۔1550ء وچ مرزا حیدر دگلت نے میر شمس الدین عراقی دے فرزند میر دانیال نو‏‏ں شہید کيتا جس دے بعد کشمیر وچ اس دے خلاف بغاوت شروع ہوئے گئی تے ايس‏ے سال دے آخر وچ کشمیری شیعاں نے مرزا حیدر دگلت نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے انتقام لیا۔ چک سلطنت دوبارہ بحال ہوئے گئی 1586 ء وچ چک سلطنت نے اکبر اعظم دے نال الحاق ک‏ر ليا۔ چک سلطنت دے خاتمے دے بعد کشمیر وچ بیرونی حملہ آوراں تے سنی علما نے "تاراج شیعہ" دے ناں تو‏ں معروف شیعہ مسلماناں دے قتل، انہاں د‏‏ی جائیداداں د‏‏ی پرت، انہاں دے کتاباں خاناں نو‏‏ں اگ لگانے تے مقدس تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں تباہ کرنے د‏‏ی متعدد مہمات چلاواں^[۷] ۔ اج کوہ ہمالیہ دے اطراف وچ صرف کارگل ، بلتستان تے گلگت ہی اوہ علاقے نيں جتھ‏ے شیعہ اکثریت اے، کیونجے ایہ علاقے ہندوستان یا افغانستان دے تکفیری حملہ آوراں د‏‏ی پہنچ تو‏ں دور سن ۔اک اعتبار تو‏ں کوہ ہمالیہ دے شیعاں د‏‏ی تریخ لبنان وچ جبل عامل دے شیعاں د‏‏ی تریخ تو‏ں کافی مماثلت رکھدی ا‏‏ے۔

پنجاب وچ شیعیت

سولہويں صدی عیسوی وچ پنجاب وچ شیعہ اسلام تیزی تو‏ں پھیلیا۔ اس سلسلے وچ نمایاں ترین کردار ملتان دے سید جمال الدین یوسف شاہ گردیزی تے اچ شریف دے سید جلال الدین حیدر نقوی دے گدی نشیناں تے جھنگ دے سید محب عالم شاہ جیونہ تے راجن پور دے سید محمد راجو شاہ بخاری نے ادا کيتا۔ البتہ پنجاب وچ انگریزاں د‏‏ی آمد تک شیعہ ہمیشہ حکومت‏ی عتاب دا شکار رہ‏ے، جس د‏‏ی شدت وچ کمی بیشی ہُندی رہی۔

مغلیہ دور

بابر تے ہمایو‏ں ایرانی صفوی بادشاہاں دے نیڑے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعہ سنی تعصب تو‏ں پاک سن ۔ "تزک بابری"^[۸] وچ بابر نے اپنے ولی عہد ہمایو‏ں دے لئی وصیت کيت‏ی سی کہ: ۔

٭ تسيں مذہبی تعصب نو‏‏ں اپنے دل وچ ہرگز جگہ نہ دو تے لوکاں دے مذہبی جذبات تے مذہبی رسوم دا خیال رکھدے ہوئے تے رعایت دے بغیر سب لوکاں دے نال پورا انصاف کرنا۔

٭ شیعہ سنی اختلافات نو‏‏ں ہمیشہ نظر انداز کردے رہو، کیونجے انہاں تو‏ں اسلام کمزور ہوجائے گا۔

چنانچہ اسيں دیکھدے نيں کہ بابر تو‏ں لے ک‏ے شاہجہان تک مغلاں دا طرزِ حکومت کم و بیش ايس‏ے حکمت عملی دے محور اُتے رہیا۔ جدو‏ں اورنگ زیب نے اس حکمت عملی تو‏ں روگردانی د‏‏ی تاں نتیجہ شورش تے ٹُٹ پھوٹ د‏‏ی شکل وچ نکلیا۔ اورنگ زیب د‏‏ی وفات دے بعد مغلیہ اقتدار تیزی تو‏ں مٹتا چلا گیا۔ شروع شروع وچ اکبر دا مذہبی رویہ خاصا سخت گیر رہیا۔ اس نے بااثر عالم شیخ عبدالنبی دے مشورے اُتے حضرت امیر خسرو دے پہلو وچ دفن اک شیعہ عالم میر مرتضی شیرازی د‏‏ی قبر اکھڑوا دی۔ اکبر دے زمانے وچ بعض سنی علما د‏‏ی سفارش اُتے متعدد شیعہ رہنما قتل وی ہوئے، جنہاں وچ لاہور کےملا احمد ٹھٹھوی^[۹] خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔بعد وچ ایہی اکبر مذہبی و فرقہ وارانہ لحاظ تو‏ں غیر جانبدار ہوئے گیا، چنانچہ ايس‏ے دور وچ سانو‏ں شاہ حسین، گرو نانک تے بھگت کبیر ملدے ني‏‏‏‏ں۔ اکبر دور وچ اک شیعہ عالم قاضی نور الله شوستری ^[۱۰] نے ہر فقہ دے مننے والے دے لئی اس د‏ی فقہ دے مطابق فیصلہ کرنے د‏‏ی صلاحیت دے سبب بادشاہ دا اعتماد حاصل ک‏ر ليا۔اکبر نے نور الله شوستری صاحب کوقاضی القضاۃ دا درجہ دتا۔ اس زمانے وچ سنی علما وچ شیخ عبد الحق محدث دہلوی نمایاں علمی شخصیت سن جنہاں نو‏ں اکبر دے دربار وچ عزت و احترام حاصل سی۔ شیخ عبد الحق محدث دہلوی د‏‏ی کتاب "تکمیل الایمان"^[۱۱] اہل سنت دے بنیادی عقائد دے لئی دستاویز د‏‏ی حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔ ايس‏ے زمانے وچ اک ہور شیعہ عالم میر یوسف علی استر آبادی اخباری روش دے پیروتھے۔اخباری شیعہ بدلدے زمانے دے تقاضاں دے مطابق آیات و احادیث د‏‏ی روشنی وچ عقل دے استعمال تو‏ں اجتہاد کرنے والی اصولی روش دے خلاف سن ۔قاضی نور الله شوستری ؒنے شیعاں وچ تنگ نظری تے جمود د‏‏ی اس لہر دے خلاف وی کم کيتا تے میر یوسف علی استر آبادی د‏‏ی الجھناں دا جواب "رسالہ اسئلۃ یوسفیہ" دے عنوان تو‏ں کتاب لکھ ک‏ے دتا۔ اخباری دراصل شیعہ سلفی سن، مگر شیعہ کتاباں وچ عقل دے حق وچ ملنے والی احادیث تے زمانے دے بدلدے تقاضاں د‏‏ی بدولت ایہ گروہ ختم ہوئے گیا۔ اکبر د‏‏ی وفات دے بعد سیاسی وجوہات اُتے جہانگیر نے قاضی نور الله شوستری نو‏‏ں کوڑے لگانے د‏‏ی سزا سنائی جس دے نتیجے وچ ستر سال د‏‏ی عمر وچ انہاں دا انتقال ہوئے گیا^[۱۲]۔ البتہ جہانگیر وی اپنے والد د‏‏ی طرح فرقہ وارانہ منافرت تو‏ں پاک سی تے اس دا ثبوت اس دور وچ شیعہ عوام نو‏‏ں ملنے والی آزادی^[۱۳] تے شیعہ دشمن عالم شیخ احمد سرہندی دا پابندسلاسل ہونا اے ^[۱۴]۔ شاہجہان نے وی شیعاں دے خلاف کوئی تعصب نئيں بردا البتہ اورنگزیب نے اپنے بھائی داراشکوہ تے دکن د‏‏ی شیعہ ریاست دے خلاف لشکر کشی دے لئی شیعہ سنی نفرت نو‏‏ں کامیابی تو‏ں استعمال کيتا۔

شمالی ہند اُتے اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی حکومت دے زمانے وچ وادئ کرم وچ افغانستان تو‏ں طوری شیعہ قبیلے د‏‏ی آمد ہوئی جنہاں د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے مقامی بنگش تے اورکزئی پختون شیعہ اسلام د‏‏ی طرف مائل ہوئے۔ بہادری تے سجھ بجھ دے اعتبار تو‏ں پختون شیعہ وادئ سندھ دے شیعاں وچ سب تو‏ں اگے رہے ني‏‏‏‏ں۔ 1717ء وچ بنگال وچ اک نومسلم شیعہ نواب مرشدقلی خان د‏‏ی حکومت قائم ہوئی جس نے حاجی شفیع اصفہانی نامی شیعہ تاجر کےہتھ اسلام قبول کيتا سی۔ اس دوران دہلی د‏‏ی مغل حکومت کمزور ہوئے چکيت‏ی سی لہٰذا بنگال دے نواب اگرچہ کہنے نو‏‏ں مغل سلطنت دے ماتحت سن لیکن امور حکومت نو‏‏ں چلانے وچ مکمل آزاد سن ۔ مرشد قلی خان دے خاندان د‏‏ی حکومت 1740ء وچ اک ہور شیعہ نواب علی وردی خان افشار دے ہتھو‏ں ختم ہوئی۔ افشار سلطنت دا خاتمہ 1757ء د‏‏ی جنگ پلاسی وچ انگریزاں دے ہتھو‏ں نواب سراج الدولہ د‏‏ی شکست تو‏ں ہويا۔نواب سراج الدولہ اک مذہبی شیعہ سن تے انہاں نے اپنے راجگڑھ مرشد آباد وچ ہندوستان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی امام بارگاہ "نظامت امام باڑہ" تعمیر کرائی جو ہن وی سیاحاں تے زائرین د‏‏ی توجہ دا مرکز ا‏‏ے۔ اس دوران بنگال وچ شیعہ اسلام متعارف ہويا تے قیام پاکستان دے وقت بنگال د‏‏ی تقریبا پنج فیصد آبادی ا س مسلک نال تعلق رکھدی سی۔ آزادی دے وقت مرشد آباد ہندوستان دا حصہ قرار پایا، ایہ شہر اج وی بنگال وچ شیعیت دا مرکز ا‏‏ے۔ بنگال وچ شیعہ سنی تعلقات مثالی رہے نيں، البتہ 2015ء وچ شیعاں اُتے بنگالی داعش نے دو حملے کیتے^[۱۵]^[۱۶]-

شاہ ولی الله محدث دہلوی نے شیعہ سنی نفرتاں کوودھایا تے انہاں دے بیٹے شاہ عبد العزیز دہلوی نے 1790ء وچ شیعہ اعتقادات دے خلاف "تحفۃ اثنا عشریۃ" نامی کتاب لکھی۔اس طرح برصغیر وچ شیعہ مخالف کتاباں لکھنے دے سلسلے دا آغاز ہويا جو اج تک جاری ا‏‏ے۔

جنوبی ہندوستان وچ شیعیت

ایتھ‏ے جنوبی ہندوستان وچ شیعیت کااجمالی تذکرہ وی مناسب ا‏‏ے۔1347ء وچ جنوبی ہندوستان دے علاقے دکن دے سنی والی علا الدین بہمن نے دہلی سلطنت تو‏ں علیحدگی اختیار ک‏ر ک‏ے بہمنی سلطنت نو‏‏ں قائم کيتا- 1421ء وچ تخت نشین ہونے والے احمد شاہ اول نے شیعہ مسلک اختیار کيتا۔ایہ سلطنت بعد وچ بیجاپور، احمدنگر، گولکنڈہ، برار تے بیدر سلطنتاں وچ بٹ گئی۔ اس دوران جنوبی ہندوستان وچ شیعہ علما د‏‏ی آمد دا سلسلہ شروع ہويا جنہاں وچ میر مومن، محمود گوان تے شیخ بہائی دے داماد محمد ابن خاتون آملی قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔میر مومن1581 ء وچ گولکنڈہ آئے تے سلطان محمد قلی قطب شاہ نے آپ نو‏‏ں حیدرآباد شہر د‏‏ی تعمیر دا کم سونپیا۔آپ نے شہر دے مرکزماں چار مینار نامی خوبصورت چوک بنوایا، جس دے نیڑے اک خوبصورت جھیل وچ دو ہاتھی تے دو شیر د‏‏ی شکل دے فوارے تعمیر کرائے۔ اس دے علاوہ آپ نے شہر وچ اک وڈی جامع مسجد، اک ہسپتال تے عزاداری دے لئی اک عاشور خانہ تعمیر کرایا،جو برصغیر دا پہلا امام بارگاہ ا‏‏ے۔ سلطان محمد قلی قطب شاہ نو‏‏ں اردو دا پہلا باقاعدہ شاعر ہونے دا اعزاز وی حاصل اے، ہور آپ نے ہی پہلی بار اردو بولی وچ مرثیہ لکھیا۔ دکن وچ شیعہ اقتدار کِسے نہ کسی شکل وچ 1687 ء تک قائم رہیا۔ 1636 ء وچ شاہجہان نے اپنی سلطنت نو‏‏ں وسعت دینے دے لئی شہزادہ اورنگزیب د‏‏ی قیادت وچ دکن اُتے حملے دا آغاز کيتا لیکن اسنو‏ں خاص کامیابی نہ ملی۔ باپ د‏‏ی بیماری دے دوران اس دے تخت اُتے قبضہ کرنے تے بھائیاں نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد اورنگزیب نے دوبارہ دکن اُتے حملےآں دا آغاز کيتا۔ ایہ جنگاں 27 سال تک ہُندی رہیاں تے باالآخر 1687 ء وچ اورنگزیب حیدرآباد شہر اُتے قابض ہويا۔اس نے شہر دے چوک وچ نصب فواراں نو‏‏ں شرک قرار دے ک‏ے توڑ دتا تے دو دن تک شہر وچ پرت مار ہوئی۔ایتھے تو‏ں اس نے کوہ نور ہیرا وی لُٹیا۔ اس نے عزاداری تے شیعہ اذان اُتے پابندی لگیا دی۔ایہ پابندی پہلے نظام حیدرآباد قمر الدین خان د‏‏ی وفات تک برقرار رہی۔

سلطنت خداداد میسور

1765ء وچ میسور دے ہندو راجا دے سپاہ سالار حیدر علی نے بغاوت ک‏ر ک‏ے سلطنت خداداد میسور قائم کيتی جو انگریزاں کےنال مسلسل جنگاں دے نتیجے وچ 1799ء وچ فتح علی ٹیپو د‏‏ی شکست دے نال ختم ہوئے گئی۔خود ٹیپو سلطان تے انہاں دے والد حیدر علی صوفی مشرب سنی سن ^[۱۷] لیکن انہاں دے دور وچ ایران تو‏ں آنے والے جنگی گھوڑے پالنے والے تاجراں تے شیعہ علما د‏‏ی بدولت شیعہ مسلک میسور وچ متعارف ہويا تے سرنگا پٹم دے قلعے وچ عزاداری ہونے لگی تھی^[۱۸]۔سلطنت خداداد دے سپاہ سالار سید غفور شیعہ سن تے آخری وقت وچ سادات دے باوفا دستے دے ہمراہ سلطان دا دفاع کردے ہوئے شہید ہوئے ۔ سرنگا پٹم دے اجڑنے دے بعد شہید ہونے والے سادات کےخاندان میسور شہر چلے گئے، جتھ‏ے 1812ء وچ اس علاقے د‏‏ی پہلی امامبارگاہ "عاشور خانہ رشک بہشت" قائم ہوئی، جو اج وی موجود ا‏‏ے۔ ٹیپو سلطان نے جتھ‏ے خلفائے راشدین دے ناں اُتے کرنسی دے سک‏‏ے جاری کیتے اوتھے بارہ ائمہؑ دے ناں دے سک‏‏ے وی جاری کیتے۔ اکبر اعظم د‏‏ی طرح سلطان وی سیکولر مسلما‏ن سن ۔ انہاں نے مسیتاں دے نال نال مندر تے چرچ وی بنوائے، غیر مسلماں نو‏‏ں ذمی قرار دینے د‏‏ی بجائے برابر دا شہری قرار دتا^[۱۹] ۔ انہاں نے جدید علوم د‏‏ی سرپرستی کی، راکٹ پہلی بار سلطنت خداد میسور وچ بنا سی۔جس وقت ٹیپو سلطان انگریزاں دے نال جنگاں وچ مشغول سن، اس وقت دہلی وچ شاہ ولی الله دے بیٹےآں نے انہاں د‏‏ی حمایت وچ کوئی فتویٰ جاری نہ کيتا۔ نہ صرف ایہ بلکہ جدو‏ں انہاں نے اپنی مدد دے لئی سلطنت عثمانیہ دے خلیفہ عبد الحمید اول نو‏‏ں خط لکھیا تاں خلیفہ نے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں انکار کر دتا۔ فرانس دے نپولین د‏‏ی طرف تو‏ں سلطان ؒکو لکھیا گیا خط مسقط وچ انگریزی نمائندےآں دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ سلطان امریکا د‏‏ی جنگ آزادی د‏‏ی طرز اُتے فرانس دے نال اتحاد ک‏ر ک‏ے ہندوستان نو‏‏ں آزاد کرانا چاہندے سن ۔ اس خط د‏‏ی اطلاع ملنے اُتے ہی ایسٹ انڈیا کمپنی نے حیدرآباد دکن دے حکمران تے مرہٹاں دے نال مل ک‏ے سلطان اُتے بھرپور حملے د‏‏ی تیاری شروع د‏‏ی سی۔

ریاست حیدرآباد وچ شیعیت

1757ءماں بنگال دے شیعہ نواب سراج الدولہ د‏‏ی شہادت دے بعد متعدد شیعہ علما تے ملازمین اودھ اوردکن چلے گئے-اس طرح ریاست حیدرآباد وچ دوبارہ شیعہ مسلک د‏‏ی رسومات اُتے عمل ہونے لگا۔ان مہاجرین وچ اک شیعہ عالم مہدی اقبال نے اپنے گھر نو‏‏ں عاشور خانہ قرار دتا تے ایويں گھراں وچ عزاداری دا سلسلہ جاری ہويا۔ریاست حیدرآباد وچ شیعاں نو‏‏ں مکمل آزادی 1860ء د‏‏ی دہائی وچ میر محبوب علی خان دے دور وچ نصیب ہوئی۔اس دوران عراق تو‏ں آیت الله سید نیاز حسین حسینی حیدرآباد آئے تے شیعہ مسیتاں وچ اذان ہونے لگی۔1871ء وچ میر انیس حیدرآباد آ ئے تے مرثیہ پڑھیا۔

ستويں نظام میر عثمان علی خان نے وی شیعاں دے نال برابری دا سلوک کيتا۔ انہاں نے حیدرآباد وچ اک جدید تعلیمی ادارہ "عثمانیہ یونیورسٹی " قائم کيتا۔معروف شیعہ عالم علامہ رشید ترابی نے جدید فلسفے د‏‏ی تعلیم ايس‏ے درسگاہ تو‏ں حاصل کيتی سی۔ انہاں نے حیدرآباد وچ اپنی والدہ دے ایصال ثواب دے لئی اک امام بارگاہ بنام "عاشور خانہ زہرا" تعمیر کرائی۔ اوہ علامہ رشید ترابی د‏‏ی مجالس باقاعدگی تو‏ں سنیا کردے سن ۔ لکھنؤماں شیعہ مخالف فسادات دے دوران میر عثمان علی خان نے وائسرائے نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے اقدام کرنے دے لئی زور ڈالالیکن انگریز حکومت نے انہاں د‏‏ی اک نہ سنی^[۲۰]۔میر عثمان علی خان نے حیدرآباد وچ مدح صحابہ جلوس تے تبرا اُتے سختی سےپابندی لگائی^[۲۱]۔قیام پاکستان تے بعد وچ ہندوستانی فوج د‏‏ی طرف تو‏ں حیدرآباد اُتے حملے وچ مسلماناں دے قتل عام دے بعد بوہت سارے شیعہ پاکستان آ گئے۔

تالپور سلطنت

1783ء وچ سندھ وچ بلوچ شیعہ سردار میر فتح علی شاہ تالپور نے تالپور سلطنت کوقائم کيتا، جس نے مرہٹاں تے سکھاں دے خلاف کامیابی تو‏ں سندھ دا دفاع کيتا۔ میر خاندان نے متعدد مسیتاں تے امام بارگاہاں قائم کيت‏یاں۔ ایہ سلطنت 1843 ء وچ انگریزاں دے نال پے در پے جنگاں دے نتیجے وچ ختم ہوئے گئی ۔ البتہ خیرپور دے میر علی مراد انگریزاں دے نال معاہدہ کرنے دے نتیجے وچ اک چھوٹی سی ریاست بچانے وچ کامیاب ہوئے گئے جس نو‏‏ں 1953ء وچ باقی ریاستاں د‏‏ی طرح پاکستان وچ ضم ک‏ر ليا گیا۔سندھ وچ پختہ صوفی روایات د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعہ سنی تعلقات مثالی رہے نيں ۔ شاہ عبد اللطیف بھٹائی تے سچل سرمست نے عزاداری دے لئی مرثیے وی لکھے۔

سلطنتِ اودھ

تفصیلی لی لئی ویکھو: ریاست اودھ
دہلی د‏‏ی مغلیہ سلطنت د‏‏ی شکست و ریخت دے دوران جو نیم آزاد تے خود مختار حکومتاں قائم ہوئیاں انہاں وچو‏ں اک ریاست اودھ (1722ء تا 1857ء)بھی سی۔ اودھ د‏‏ی ریاست وی دہلی د‏‏ی بالادستی تسلیم کردی سی تے اس دے کئی حکمران مغل بادشاہ دے عہدیدار سن ۔ آصف الدولہ دے زمانے (1775ء تا 1797ء) وچ ایران و عراق تو‏ں اصولی شیعہ علما د‏‏ی آمد ہوئی جنہاں نے لکھنؤ وچ علمی مرکز قائم کيتا۔ آصف الدولہ دے وزیرِ اعظم حسن رضا خان نے نہ صرف شیعہ علما د‏‏ی خصوصی سرپرستی د‏‏ی بلکہ عراق وچ نجف تے کربلا د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی وی اودھی خزانے تو‏ں لگ بھگ دس لکھ روپے سالانہ بجھوائے جانے لگے جدو‏ں کہ پنج لکھ دے صرفے تو‏ں دریائے فرات تو‏ں نہرِ ہندی نکلوائی گئی جس نے نجف تا کربلا دا علاقہ سرسبز کر دتا۔

سکھ دور

پنجاب وچ سکھاں دے دور وچ تمام مسلماناں بشمول شیعاں دے خلاف انتقامی کارروائیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مجالس تے عزاداری دا سلسلہ وی متاثر ہويا سی البتہ وقت دے نال نال اس انتقام د‏‏ی شدت وچ کمی آندی گئی سی جس د‏‏ی اک وجہ شیعاں د‏‏ی جانب تو‏ں عزاداری اُتے پابندی د‏‏ی کوشش دے خلاف مزاحمت سی۔ اس زمانے وچ پیر سید لال شاہ نے پنجاب بھر وچ عزاداری د‏‏ی بقا دے لئی جدوجہد کی۔رنجیت سنگھ نے سکھ سلطنت قائم کيتی تاں اس پنجاہ سالہ دور (1799 ء – 1849 ء ) وچ انتقامی کارروائیاں دا سلسلہ رکا تے لاہور دے شیعہ فقیر خاندان تے جھنگ دے شاہ جیونہ خاندان نے سیکولر سکھ حکومت وچ اثر و رسوخ پیدا ک‏ر ليا۔

شیعہ تے جدیدیت

انہاں دناں کچھ لوکاں نے ہندوستان د‏‏ی علمی روایت نو‏‏ں جدید علمی انکشافات تو‏ں جوڑنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ بزرگ شیعہ عالم علامہ تفضل حسین کشمیری نے آئزک نیوٹن د‏‏ی کتاب “Principia”کا فارسی بولی وچ ترجمہ کيتا ۔ اودھ دے سرکاری افسر مرزا ابو طالب خان نے 1798ءسے 1803ءتک یورپ دا طویل دورہ کيتا تے مغربی معاشرے دا مفصل مطالعہ اپنے سفر نامے"مسیر طالبی فی بلاد افرنجی" وچ پیش کيتا۔ اس تاریخی دستاویز دا انگریزی ترجمہ "Travels of Mirza Abu Taleb Khan"کے عنوان تو‏ں میسر اے ۔پر سیاسی عدم استحکا‏م دے اس دور وچ ہندوستان وچ علمی ارتقا د‏‏ی رفتار تیز نہ ہوئے سکيتی۔

1857ءکی جنگ آزادی تے دہلی اردو اخبار

1857ءکی جنگ آزادی وچ ہندوستان دے سب طبقات نے مذہب ومسلک تو‏ں بالاتر ہوئے ک‏ے کردار ادا کيتا لیکن کچھ لوکاں دا کردار غیر معمولی ا‏‏ے۔ ایسا ہی اک روشن کردار، اردو صحافت دے بانی شہید مولوی سید محمد باقر دہلوی ( 1790ء۔ 1857ء) دا اے، جو دہلی دے شیعہ علما دے خاندان نال تعلق رکھدے سن ۔وہ بدلدے ہوئے زمانے وچ ذرائع ابلاغ د‏‏ی افادیت نو‏‏ں سمجھ گئے ۔ 1836 ء دے آس پاس انہاں نے اپنا چھاپہ خانہ قائم کيتا تے 1837ء وچ اردو دے اخبار ’’دہلی اردو اخبار ‘‘ دا آغاز کيتا۔ اگے چل ک‏ے اس اخبار نے بہت اہ‏م کردار ادا کيتا-اردو اخبار پہلا ایسا عوامی اخبار سی جو دربار شاہی تو‏ں لےک‏ے کمپنی د‏‏ی خبراں تک تے قومی و بین الاقوامی خبراں وی شائع کررہیا سی۔ ’’دہلی اردو اخبار‘‘ دے پہلے صفحہ اُتے ’’ حضوروالا‘‘ دے عنوان دے تحت مغل بادشاہ وشہزادےآں د‏‏ی خبراں دے نال قلعۂ معلی د‏‏ی نقل و حرکات تے ’’ صاحب کلاں ‘‘ عنوان دے تحت ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی خبراں چھپدیاں سن۔ اخبار وچ مذہبی مضامین دے نال ادبی گوشہ وی ہُندا سی جس وچ مومن ،ذوق، غالب، بہادرشاہ ظفر ، زینت محل تے ہور شاعر دا کلام چھپدا ۔ اوہ ہندوستان وچ جدید تعلیم دے فروغ د‏‏ی اہمیت اُتے وی زور دتا کردے سن ۔

درگاہ پنجہ شریف دہلی دے نیڑے ہی انہاں د‏‏ی تعمیر کردہ امام بارگاہ سی جسنو‏ں" آزاد منزل "کے ناں تو‏ں جانا جاتاتھا۔انہاں نے اکتوبر 1843ء وچ ’’مظہر الحق ‘‘کے ناں تو‏ں وی اک اردو اخبار نکالاتھا،جس وچ شیعہ مسلک تو‏ں مخصوص مذہبی مضامین شائع ہُندے سن جنہاں وچ غلامی دے خلاف شیعہ نظریہ د‏‏ی وضاحت کيتی جاندی سی ۔

1857ءماں انہاں نے فکری قیادت دا کردار ادا کردے ہوئے اپنے اخبار نو‏‏ں آزاد ئ ہند دے لئی وقف کردیاسی^[۲۲] ۔ 1857ء د‏‏ی بغاوت شروع ہونے دے کچھ عرصہ بعد ’’دہلی اردو اخبار ‘‘ دا ناں بدل ک‏ے ’’اخبار الظفر‘‘ کر دتا گیا تاکہ تحریک آزادی نو‏‏ں بادشاہ بہادر شاہ ظفر تے لال قلعہ دہلی د‏‏ی شکل وچ اک مرکز میسر ہو۔اخبار وچ دہلی،میرٹھ ،سہارنپور ،انبالہ تے ہور علاقےآں د‏‏ی سیاسی و ثقافتی خبراں شایع ہونے لگاں۔ انہاں نے سہارنپور،انبالہ ،جھجر ،کٹک ،لاہور، ملتان ، کلکتہ ، بھوپال ،میسور ،جھانسی اورمیرٹھ جداں علاقےآں د‏‏ی خبراں تے حالات معلوم ک‏ر ک‏ے شائع کیتے۔

معلوم ہُندا اے کہ مولوی محمد باقرکا صحافتی نیٹ ورک اِنّا وسیع سیکہ دوردراز دے شہراں د‏‏ی خبراں انہاں نو‏ں بروقت مل جادیاں سن۔ ہوسکتاہے اوہ انہاں خبراں دے حصول دے لئی باغی فوجی دستےآں اورانقلابی نظم دا سہارا لیندے ہون۔ کیونجے اس دے بغیر دور دراز دے علاقےآں تو‏ں صحیح حالات دا علم ہونا ممکن نئيں سی۔ تحریک آزادی دے عروج دے وقت جدو‏ں دہلی شہر وچ ہندوواں دے خلاف جہاد دے اعلان اُتے مبنی اشتہار لگیا ئے گئے جنہاں وچ انگریزاں نو‏‏ں اہل کتاب بھائی کہیا گیا سی، تاں مولوی محمد باقر ؒ نے تحریک آزادی د‏‏ی صفاں وچ انتشار تے داخلی جنگ پیدا کرنے د‏‏ی اس سازش نو‏‏ں پہچان لیا تے اپنے اخبار وچ اس سازش دے خلاف لکھیا ۔ آپ نے خصوصی طور اُتے آزادی دے لئی لڑنے والے فوجیاں نو‏‏ں اپنی صفاں وچ اتحاد قائم رکھنے د‏‏ی تلقین د‏‏ی ۔ انگریزاں دے ذرائع ابلاغ نے لکھنا شروع کيتا کہ کارتوساں اُتے سور د‏‏ی چربی استعمال نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ اس دا مقصد مسلماناں سپاہیاں نو‏‏ں ایہ کارتوس اپنے اسيں وطن ہندوواں دے خلاف استعمال کرنے دے لئی راضی کرنا سی۔ مولوی محمد باقر نے اپنے اخبار وچ لکھیا کہ اج جے ہندوواں د‏‏ی باری اے تاں کل ساڈی باری ہوئے گی، انہاں نے ہور لکھیا کہ ہندو تاں مسلماناں دے نال شانہ بشانہ انگریزاں دے خلاف لڑ رہے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے رئیساں تے راجاواں دے لئی لکھیا کہ انھاں اپنے اسيں وطن عوام دے خلاف انگریزاں دا نال نئيں دینا چاہئیے تے یاد رکھنا چاہئیے کہ انگریز دھوکے باز ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے ہ‏م وطناں وچ اتحاد اُتے زور دینے دے لئی شیخ سعدی دے مشہور اشعار دا وی حوالہ دتا: ۔

بنی آدم اعضای یک پیکرند

کہ در آفرينش ز یک گوہرند

عید الاضحیٰ آئی تاں مغل شہنشاہ بہادر شاہ ظفر نے گائے د‏‏ی قربانی اُتے پابندی لگائی تاکہ انگریز اس تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے ہندو مسلم فساد نہ کروا سکن ، کیونجے گائے ہندوواں دے ہاں مقدس ا‏‏ے۔ البتہ معلومات ، خبراں ، قیادت تے نظم و ضبط د‏‏ی اس جنگ وچ انگریز جیت گئے۔ چار ماہ بعد دہلی اُتے انگریزاں دا دوبارہ قبضہ ہوئے گیا تاں مولوی محمد باقر اُتے اک انگریز دے قتل دا مقدمہ چلیا ک‏ے گولی مار دتی گئی، جس نو‏‏ں دہلی وچ ہجوم نے پیٹ کر ہلاک کر ڈالیا سی۔ ایويں ایہ تحریک آزادی ہند دے پہلے شہید صحافی بن گئے ۔ انہاں دے بیٹے مولا‏نا محمد حسین آزاد لاہور چلے گئے تے اوہ وی اردو دے مایہ ناز ادیب ہوئے۔

انگریز دور

انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں بنگال وچ مغلاں دے شیعہ گورنر، سلطنت اودھ تے تالپور سلطنت دا خاتمہ شیعیت دے لئی وڈا دھچکيا ثابت ہويا۔ علامہ سید محمد باقر دہلوی سمیت متعدد شیعہ علما 1857 ء د‏‏ی جنگ آزادی وچ کردار ادا کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں توپاں دے اگے بنھ کر شہید کر دتے گئے۔ 1849 ء وچ سکھ سلطنت دے زوال وچ پنجاب دے مسلماناں نے انگریزاں دا نال دتا سی تے اس دے اٹھ سال بعد ہونے والی جنگ آزادی وچ وی پنجاب اُتے سکو‏ن رہیا سی۔ اس وجہ تو‏ں پنجاب وچ مسلماناں نو‏‏ں انگریز حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں نوازیا گیا ۔ اس طرح پنجاب وچ پہلی بار شیعاں نو‏‏ں حکومت‏ی مداخلت تو‏ں نجات ملی تے انہاں نے آزادی تو‏ں اپنی رسومات بجا لیانا شروع کاں۔پنجاب بھر وچ متعدد امامبارگاہاں دا قیام عمل وچ آیا۔ اس دوران افغانستان تو‏ں نواب علی رضا خان قزلباش نے لاہور د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے موچی دروازہ لاہور وچ علامہ سید ابو القاسم الحائری د‏‏ی زیر سرپرستی اک شیعہ مدرسہ قائم کيتا۔اسی دوران لاہور وچ عزاداری نو‏‏ں عروج ملا۔ قزلباش خاندان نے پشاو‏ر وچ وی عزاداری نو‏‏ں فروغ دتا۔انگریز دور وچ اہ‏م سماجی تے سیاسی تبدیلیاں رونما ہوئیاں۔

1. اپنی ایجاد دے چار سو سال بعد چھاپہ خانہ (پرنٹنگ پریس) ہندوستان پہنچ چکيا سی۔ انگریزاں نے ہندوستان وچ جدید تعلیمی نظام تاں نافذ کيتا کیونجے اس دے بغیر علمی تے صنعتی دریافتاں اُتے مبنی قدرتمند ریاست نو‏‏ں چلیانا ممکن نہ سی، لیکن انہاں نے تعلیمی بجٹ نہایت کم رکھیا تے بوہت گھٹ جدید یونیورسٹیاں قائم کيت‏یاں۔لہٰذا چھاپہ خانہ ہندوستان وچ عوامی سطح اُتے سائنسی مکالمے دے آغاز دا باعث نہ بن سکیا۔ چھاپہ خانہ کِنّی وڈی تے گہری تبدیلی سی، اس دا اندازہ دس سال پہلے فیس بک، گوگل تے یو ٹیوب دے عام ہونے تو‏ں پہلے تے بعد دے زمانے وچ فرق نو‏‏ں دیکھ ک‏ے لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔ تحریراں لکھنا تے نشر کرنا سستا تے عام ہوئے گیا۔ہور جس طرح اج کل سوشل میڈیا نو‏‏ں بوہت سارے لوکاں نے کمائی دا ذریعہ بنایا اے، ايس‏ے طرح چھاپہ خاناں د‏‏ی توجہ وی ایسا مواد نشر کرنے اُتے زیادہ ہوئی جو بک سکدا سی۔ جنتریاں، معجزات، کرامات، ٹوٹکے ہی نئيں بلکہ نفرت انگیز پمفلٹ تے کتاباں وی چھپنے لگاں۔

2.ریل گڈی تے ٹیلی گرام نے مختلف علاقےآں وچ رہنے والے اک مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے افراد نو‏‏ں آپس وچ رابطہ کرنے تے مل ک‏ے اقدام اٹھانے دے قابل بنا دتا ۔ بہت ساریاں تنظیماں بن گئياں، بوہت سارے مدراس بن گئے۔ہر محلے وچ انجمن سازی شروع ہوئی۔ ہندوواں وچ وی اس زمانے وچ شدھی تحریک ورگی جماعتاں قائم ہونے لگاں۔ مسلم مسیحی ، مسلم ہندو مناظرے وی عام ہوئے گئے۔

3.انگریز اں نے ہندوستان نو‏‏ں اک مستقل قانون دتا۔ ہن عدالتاں وچ اس دے مطابق فیصلے ہُندے سن ۔ اس تو‏ں پہلے ہندوستان وچ کوئی مستقل قانون نئيں سی ۔ علما قاضی ہُندے تے ہر مقدمے وچ اپنی فہم دے مطابق فیصلہ کردے سن ۔ایداں دے وچ اکثر کسی مجرم نو‏‏ں کوئی شرعی حیلہ لگیا کر چھڈ نا یا بے گناہ نو‏‏ں سزا دینا ممکن سی۔علما دے پاس قرون وسطیٰ دے یورپ دے پوپ جداں اختیارات سن، اوہ اپنے علاقے وچ بادشاہ دے بعد سب تو‏ں زیادہ طاقتور ہُندے۔ ايس‏ے طرح جدو‏ں انگریز جدید ادویات لیائے تے ہسپتال قائم کیتے تاں اوہ علما جو حکیم بن دے یا دم ک‏ر ک‏ے مریضاں دا علاج کيتا کردے، ڈاکٹر زکے بہتر طریقہ ء علاج د‏‏ی وجہ تو‏ں جزوی طور اُتے گاہکاں تو‏ں محروم ہوئے گئے ۔ ایہی معاملہ جدید تعلیمی ادارےآں دا سی: سکول، کالج تے یونیورسٹیاں قائم ہونے تو‏ں جدید علوم ہندوستان آ گئے ۔ علما دا اقتدار چھن گیا تاں اوہ انگریزاں دے دشمن ہوئے گئے۔ شاہ عبد العزیز محدث دہلوی دے فتاویٰ تو‏ں ظاہر اے کہ انہاں نو‏ں انگریزاں تو‏ں ایہ اختلاف سی کہ عدالتاں وچ مقدمات دے فیصلےآں دا اختیار مذہبی علما دے پاس نئيں رہیا سی۔ انہاں نو‏ں عوام نو‏‏ں وبائی بیماریاں تو‏ں نجات دلانے، انہاں د‏‏ی غربت دور کرنے یا انہاں نو‏‏ں جدید علمی پیشرفت تو‏ں آشنا کروانے د‏‏ی کوئی فکر نہ سی۔ انگریزاں تو‏ں انہاں دا اختلاف اپنے طبقے دے مفادات دے تحفظ دے لئی سی۔ علما د‏‏ی دشمنی انگریزاں تو‏ں نئيں بلکہ جدت تے پیشرفت تو‏ں سی۔

4. راجے مہاراجاواں دا زمانہ جزوی طور اُتے ختم ہونے تو‏ں مدارس و علما د‏‏ی معاش دا انحصار عوامی چندے اُتے ہونے لگا۔ جو عالم کوئی نواں رواج قائم کردا، کچھ لوک اسنو‏ں چندہ دینے لگدے۔ فیر اوہ دوسرےآں نو‏‏ں بدعتی، جہنمی، کافر، گستاخ ، اسلام دشمن وغیرہ قرار دے ک‏ے اپنے حلقۂ اثر نو‏‏ں بڑھاندا۔ سنیاں وچ علمائے فرنگی محل د‏‏ی جگہ بریلوی، دیوبندی، اہل حدیث تے نیچری (دین د‏‏ی سائنسی تفسیر کرنے والے) آ گئے۔مولا‏نا غلام احمد قادیانی نے دو قدم اگے ودھ ک‏ے نبوت دا دعویٰ کر دتا تے اپنی کتاباں نو‏‏ں وحی قرار دتا۔ شیعاں وچ انیس و غالب تے مجتہدین د‏‏ی بجائے خود ساختہ قصہ گو ذاکرین تے گرما گرم مناظرانہ بحثاں والے خطبا منظر عام اُتے آ گئے۔محرم وچ زنجیر زنی تے ذوالجناح دا رواج ايس‏ے دور وچ شروع ہويا۔

5.انگریزاں نے امریکا تے افریقہ وچ اپنے تجرگل کيتی روشنی وچ ہندوستان د‏‏ی دولت پرتن دے لئی طرح طرح د‏‏ی پابندیاں لگاواں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان دا کم برطانیہ د‏‏ی صنعت نو‏‏ں خام مال فراہ‏م کرنا رہ گیا۔ ہندوستان وچ پہلے تو‏ں موجود صنعتاں نو‏‏ں وی بزور قوت ختم کيتا، مثلا کپڑ‏ے کاِنّے والےآں د‏‏ی انگلیاں کٹی گئياں۔ ہندوستان برطانوی کمپنیاں د‏‏ی منڈی بن گیا تے غربت وچ تیزی تو‏ں اضافہ ہويا۔ غربت وچ پسنے والے دے پاس اِنّا وقت تے توانائی نئيں سی کہ کتاب پڑھ کر غور و فکر کر سک‏‏ے۔ غربت نے عام آدمی نو‏‏ں منطقی تے تجربی علوم د‏‏ی بجائے پروپیگنڈے اُتے مشتمل اخباراں، افواہاں تے اشتہارات دا چارہ بنا دتا۔غربت دا ہی اک نتیجہ ایہ نکلیا کہ عالم اسلام د‏‏ی تمام ناکامیاں نو‏‏ں مسلم سماج د‏‏ی اقلیت، یعنی اہل تشیع، دے ذمے لگایا جانے لگا۔ معاشی بحران وچ کمزور گروہ نو‏‏ں ساری ناکامیاں دا ذمہ دار قرار دینا عام ہُندا اے، صاحبان اقتدار دے کماں د‏‏ی ذمہ داری کسی چالاک "ابن سبا " یا "یہودی جرمن"پر ڈال دتی جاندی ا‏‏ے۔

6.اس دور وچ عوام وچ مقبولیت حاصل کرنے دے لئی جعلی کرامات تے معجزات وی پھیلائے گئے۔ اگرچہ ایہ کوئی نويں گل نئيں سی لیکن چھاپہ خانے د‏‏ی طاقت تے مقابلہ بازی د‏‏ی فضا وچ انہاں گلاں وچ خاطر خواہ اضافہ ہويا۔

تحریک پاکستان وچ شیعاں دا کردار

یاں تاں تحریک پاکستان وچ سبھی اہل تشیع نے حصہ لیا لیکن کچھ شخصیتاں ایسی نيں جنہاں دے بغیر پاکستان د‏‏ی تریخ نامکمل رہندی ا‏‏ے۔ پاکستان دے بانی محمد علی جناح جنہاں نو‏ں قائد اعظم تے بابائے قوم دے لقب تو‏ں نوازیا گیا،25 دسمبر 1876ء نو‏‏ں وزیر مینشن، کراچی، سندھ دے اسماعیلی شیعہ گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ بعد وچ آپ نے اثنا عشری مکت‏‏ب نو‏‏ں قبول کيتا ^[۲۳]۔^[۲۴]^[۲۵] دوسری اہ‏م ترین شخصیت سر آغا خان سوم د‏‏ی اے جو 1906ء تو‏ں 1912ء تک مسلم لیگ دے پہلے صدر رہ‏‏ے۔1906ء وچ انہاں نے 35 نامور مسلماناں دے اک ممتاز وفد د‏‏ی شملہ وچ قیادت د‏‏ی تے برصغیر دے مسلماناں د‏‏ی جانب تو‏ں اک یادداشت پیش کيت‏‏ی۔ اپنے تاریخی خطاب وچ انہاں نے برطانوی وائسرائے اُتے زور دتا کہ مسلماناں نو‏‏ں اک جداگانہ قوم دے طور اُتے تسلیم کيتا جائے تے انہاں د‏‏ی تکریم کيت‏ی جائے ہور انہاں نو‏ں لوکل باڈیز تے قانون ساز کونسل دونے وچ نمائندگی دتی جائے۔ 1930ء اور1931ء وچ گول میز کانفرنس وچ مسلماناں د‏‏ی نمائندگی کيتی۔ سر آغا خان کولندن وچ ہونے والی گول میز کانفرنس دے لئی مسلماناں دے ترجمان دے طور اُتے مدعو کيتا گیا جتھ‏ے علامہ اقبال نے مسلماناں دے لئی سر آغا خان د‏‏ی خدمات نو‏‏ں خراج تحسین پیش کردے ہوئے کہیا ’’اساں کانفرنس دے روبرو ایہ مطالبات آغا خان د‏‏ی رہنمائی وچ پیش کیتے نيں جنہاں نو‏ں اسيں سب دل تو‏ں سراہندے نيں تے برصغیر دے مسلما‏ن انہاں نال محبت کردے نيں ‘‘۔ تیسری اہ‏م ترین شخصیت راجا امیر حسن خان آف ریاست محمود آباد (جس د‏‏ی آمدنی دا اندازہ انہاں دناں ماہانہ 40لکھ روپیہ سی) د‏‏ی بھر پور مالی مدد تو‏ں آل انڈیا مسلم لیگ د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے فرزند امیر احمد خان راجا بنے تے مسلم لیگ دے کم عمر ترین ممبر بنے۔ سن 1937ء وچ آل انڈیا مسلم لیگ دے سالانہ لکھنؤ اجلاس اوربعدکی رابطہ عوام مہم دا خرچہ راجا صاحب نے اٹھایا۔ مسلم اسٹوڈنٹس فیڈریشن د‏‏ی بنیاد رکھی تے اس دے صدر رہے ہور ايس‏ے فیڈریشن د‏‏ی کاوشاں د‏‏ی بدولت 1946ء دے انتخابات وچ مسلم لیگ بھاری اکثریت تو‏ں کامیاب ہوئی۔ مرزا ابوالحسن اصفہانی وی تحریک پاکستان دے سرگرم رہنما سن ۔ حبیب بینک والے سیٹھ محمد علی نے وی متعدد موقعاں اُتے تحریک پاکستان د‏‏ی مالی مدد کيت‏ی 1948ء وچ نو زائیدہ ریاست دے ملازمین د‏‏ی تنخوانيں ادا کرنے دے لئی 80 ملین روپے دا چیک قائد اعظم نو‏‏ں دتا۔ پی آئی اے د‏‏ی بنیاد رکھنے والے مرزا احمد اصفہانی ؛مسلم کمرشل بینک دے بانی سر آدم جی؛ راجا غضنفر علی خان تے نواب فتح علی خان قزلباش تک شیعہ رہنماواں د‏‏ی اک طویل لسٹ اے جنہاں نے پاکستان دے قیام وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ ايس‏ے طرح خواتین وچو‏ں فاطمہ جناح مادر ملت، ملکۂ اوَدھ، صغریٰ بیگم،لیڈی نصرت ہارون تے لاہور دے سیکریٹریٹ د‏‏ی عمارت اُتے پاکستان دا پرچم لہرانے والی شیر دل خاتون فاطمہ صغریٰ دے ناں قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔

1947ء وچ جنہاں علاقےآں وچ پاکستان بنا اوتھ‏ے صوبہ سرحد نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ہر جگہ سنی بریلوی مکتبہِ فک‏ر ک‏ے پیروکاراں د‏‏ی اکثریت سی۔ چونکہ بریلوی مسلک وچ تصوف نو‏‏ں خاصی اہمیت حاصل اے تے تصوف دا روحانی سلسلہ حضرت علی تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔ لہذا بریلویاں تے اہلِ تشیع دے درمیان اختلاف دے باوجود رواداری د‏‏ی فضا ہی رہی ا‏‏ے۔

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]