شاہی قلعہ

شاہی قلعہ
مقامی ناں	(اردو وچ: قلعہ لاہور)
حصہ	قلعہ
انتظامی تقسیم
ملک	پاکستان
وقوع تھاں	لہور
عالمی ورثہ عہدہ	عالمی ثقاتفی ورثہ کا حصہ
تقسیم اعلیٰ	لہور
متناسقات	31°35′25″N 74°18′35″E
وقوع متناسقات	31.590277777778°N 74.309722222222°E / 31.590277777778; 74.309722222222
[مکمل اسکرین پر]
ترمیم

لہور قلعہ شاہی قلعہ
عالمگیری دروازے توں مورت
مقام	لہور، پنجاب، پاکستان
متناسقات	31°35′25″N 74°18′35″E
طرزِ تعمیر	انڈو-اسلامک، مغل
لہور قلعہ شاہی قلعہ میں شاہی قلعہ کا مقام Lahore کا نقشہ دیکھیں شاہی قلعہ (پاکستان) پاکستان کا نقشہ دیکھیں
یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ
بسلسلہ	قلعہ تے شالیمار باغ
معیار	تہذیبی: i, ii, iii
حوالہ	171-001
کندہ کاری	1981 (5th اجلاس)

شاہی قلعہ شاہی قلعہ
سنگھی سبھا
دیس	پاکستان
صوبہ	پنجاب
شہر	لہور
کھیتر	راوی
سنگھی سبھا	UC 38
حکومت
• قسم	شہری سبھا
• چیئرمین	X

شاہی قلعہ (پنجابی : شاہی قلعہ یا "رائل قلعہ") پنجاب پاکستان دے شہر لہور وچ اک گڑھ اے۔^[1] ایہ قلعہ لہور شہر دے اُبھے سرے ول واقع اے اتے 20 ہیکٹیئر توں زیادہ رقبے وچ پھیلیا ہویا اے۔ اس وچ 21 اہم یادگار ہن، جنہاں وچوں کجھ بادشاہ اکبر دے ویلے دیاں ہن۔ لاہور قلعہ 17 ویں صدی وچ لگبھگ پوری طرحاں دوبارہ بنایا گیا اے،^[2] جدوں مغل راج دی شان اتے امیری سکھر اُتے سی۔^[3][4]

حالانکہ لہور دے قلعے دی تھاں ہزاراں سالاں توں وسی ہوئی اے، اس تھاں تے اک گڑھی دے ڈھانچے دا پہلا ریکارڈ 11 ویں صدی وچ کچیاں اِٹاں نال بنے قلعے نال متعلق سی۔ جدید لہور دے قلعے دی نیہہ بادشاہ بادشاہ اکبر دے راج ویلے 1566 وچ رکھی گئی سی، جس نے قلعے نوں اک ہم عصر آرکیٹیکچر دا روپ حاصل کیتا جس وچ اسلامک اتے ہندو نقطیاں دی تصویر دکھائی گئی۔ شاہ جہاں دی پیڑھی نوں شاندار فارسی پھلاں دے ڈزائین دے نال شاندار سنگمرمر اتے اکریا گیا اے، جدوں کہ قلعے دے شاندار اتے پرتیکول االمگری گیٹ اتے مشہور بادشاہی مسجد مہان مغل بادشاہ اورنگزیب ولوں بنائے گئے سن۔

مغل سامراج دے پتن توں بعد، لاہور دے قلعے نوں سکھ راج دے بانی رنجیت سنگھ دے گھر وجوں ورتیا گیا۔ فروری 1849 وچ گجرات دی لڑائی وچ سکھاں اتے اپنی جت پچھوں پنجاب نوں اپنے قبضے وچ لین توں بعد اس قلعے تے برطانوی بستیوادی راج دے حق ہیٹھ آ گیا۔۔

تھاں

قلعہ لاہور دے پرانی کندھ والے شہر دے اتری حصے وچ واقع اے۔ قلعے دا آلمگری گیٹ عمارتاں دی اک منزل دا حصہ اے، جس وچ بادشاہی مسجد، روشنی گیٹ اتے رنجیت سنگھ دی سمادھی دے نال حضوری باغ دے دوآلے اک چونکڑا بنیا ہویا اے۔ منار پاکستان تے اقبال پارک قلعے دے اُبھے کنڈھے ول نیں۔

تریخ

مُڈھلی تریخ

حالانکہ ایہہ جگہ ہزاراں سالاں تک وسن لئی جانی جاندی اے، لہور دے قلعے دی اتپتی اواضع اے اتے روائتی طور تے وکھ-وکھ کلپناواں دے بنیاد اُتے اے۔^[5]

دلی سلطنت

11 ویں صدی توں محمود غزنوی دے راج ویلے اس قلعے دا پہلا تریخی ذکر ملدا اے۔ قلعہ مٹی دا بنیا ہویا سی تے لہور دے حملے دوران 1241 وچ منگولاں ولوں تباہ کر دتا گیا۔ ^[6] دلی سلطنت دے ترکی مملوک شاہی خاندان دے سلطان غیاث الدین بلبن ولوں 1267 وچ اک نواں قلعہ بنایا گیا سی۔^[7] 1398 وچ تیمور دیاں فوجاں دوبارہ بنائے گئے قلعے نوں 1421 وچ مبارک شاہ سید ولوں مڑ بنایا گیا،^[8] 1430 دے دہاکے وچ قلعے تے کابل دے شیخ علی نے قبضہ کر لیا سی۔^[9] اتے لودھی سلطنت دے پشتون سلطاناں دے قبضے ہیٹھ رہا جدوں تک 1524 وچ مغل بادشاہ بابر ولوں لاہور اُتے قبضہ نہیں کر لیا گیا سی۔

مغل دور

اکبر دا سماں

ہاتھی دے سائز دے کالم بریکٹاں دی ورتوں اکبر دی ہم عصر آرکیٹیکچر سٹائل اُتے ہندو اثر نوں درساؤندی اے

قلعے دا موجودہ ڈزائین اتے بنتر دی ستھاپتی 1575 وچ ہوئی، جدوں مغل بادشاہ اکبر نے سامراج دے اتری-مغربی سرحد دی راکھی لئی اک عہدے اتے قبضہ کر لیا سی۔^[10] مغل کھیتراں اتے قابل، ملتان اتے کشمیر دے گڑھاں وچکار لاہور دی رننیتک حالت نے پرانی گارے دی کلابندی نوں ختم کرکے پکیاں اٹاں دی کلابندی دی لوڑ محسوس کیتی۔^[11] ویلے دے نال نال اچے محلاں نوں رلویں باغاں دے نال بنایا گیا۔^[12] اکبر ولوں بنوائیاں بنتراں وچ دولت خانا-اے-کھس-او-ایم، جھروکو-ای-درشنو، اتے اکبر گیٹ شامل سن۔ اکبر ولوں بنائے کئی ڈھانچیاں نوں بعد دے حکمراناں ولوں سودھیا جاں بدلیا گیا۔^[13]

جہانگیر دا سماں

قلعے دیاں وڈیاں کندھ تصویراں، جہانگیر دے ویلے توں۔

بادشاہ جہانگیر نے پہلی وار 1612 وچ قلعے وچ اپنے ولوں تبدیلی دا ذکر کردے ہوئے مکتب خانا دا ذکر کیتا۔ جہانگیر نے دور برج منڈلی نوں وی شامل کیتا اے، جس وچ وفد دی چھت اُتے یورپیئن راغب دوتاں نوں اکریا گیا۔ قلعے نوں بریٹیش سیلانیاں نے جہانگیر دی معیاد دے دوران، کرسچیئن مورتی-وہار دوران، میڈونا اتے یسو دیاں تصویراں نوں قلعے کمپلیکس وچ پایا۔^[14] 1606 وچ سکھ دھرم دے گرو ارجن دیو نوں اوہناں دی موت توں پہلاں اس قلعے وچ قید کیتا گیا سی۔^[15]

شاہ جہاں دا سماں

قلعے وچ شاہ جہاں دا پہلا یوگدان 1628 دے اپنے تاجپوشی دے ویلے وچ دتا گیا اتے 1645 تک جاری رہا۔ شاہ جہاں نے سبھ توں پہلاں چیہل سوٹون دی سٹائل وچ دیوان-اے-آموان دا اساری کرن دا حکم دتا - اک فارسی سٹائیل 40-پلر عوامی حاضری ہال اے۔ حالانکہ شاہ برج دی اساری جہانگیر دے ماتحت شروع ہوئی سی، شاہ جہان اسدے ڈزائن نال ناراض ہویا اتے اس نے مڑ اساری دی نگرانی لئی آصف خان تعینات کیتا سی۔ شاہ جہان نے شاہ برج مشہور شیش محل اتے نولکھا پارولن دے نال اک چونکڑا وی بنوایا۔ دوویں شاہ جہاں دیاں بنتراں ہن، حالانکہ نولکھا پولیئن سکھ یگ توں بعد وچ وی ممکن ہو سکیا اے۔ چٹے سنگمرمر دی موتی مسجد جاں پرل مسجد شاہ جہان دے ویلے توں ہی اے۔

اورنگزیب دا سماں

قلعے دا خاص الامگری دروازہ بادشاہ اورنگزیب دے راج ویلے بنیا سی۔

بادشاہ اورنگزیب نے عالمگری گیٹ بنوایا،^[16] جسدا نیم چکری ٹاروراں اتے گمبددار پبلیئن لاہور دا اک مکمل مانتا حاصل چنہ اے جس نوں اک وار پاکستانی مدرا اُتے پردرشت کیتا گیا سی۔۔

رنجیت سماں

مغل افغان دریان نوں قلعہ ہار گئے سن۔^[17] اس ویلے قلعے نوں بھنگی مثل نے بچایا، جو پنجاب دیاں 12 سکھ مسلاں وچوں اک سی اتے جسنے 1767 توں 1799 تک لاہور تے حکمرانی کیتا سی۔ پھر قلعہ رنجیت سنگھ دی فوج دے ہتھاں وچ آ گیا، جنہاں نے 1799 وچ لاہور توں بھنگی مثل توں حاصل کیتا۔^[18] مہاراجہ دلیپ سنگھ دا جم 1838 وچ اسے قلعے دی جند کور حویلی وچ ہویا۔ ^[19] 1847 وچ دلیپ سنگھ نے بھیروال دا معاہدہ اُتے ہستاخر کیتے سن جو سکھ راج نوں اک بااثر انت وچ لے کے آیا۔ 1849 تک سکھ راج دے پتن تک قلعہ اتے شہر رنجیت سنگھ دے پروار دے قبضے ماتحت رہا۔^[20]

شاھی قلعہ لہور دی اک مشھور تھاں اے۔ اے اندرون لہور دے جنوب مغربی نُکر چ واقع اے۔ ایہ گھٹ توں گھٹ 20ایکڑ دی تھاں تے پھیلیا ہویا اے۔ ایہنوں بناون دا سہرا مغل بادشاہ اکبر دے سِر جاندا اے۔ ایہ بادشاہی مسجد دے سامنے وڈا تے سوہݨا قلعہ اے۔ شیش محل، عالمگیری دروازہ، نولکھا سائے بان تے موتی مسجد شاہی قلعے دیاں مشہور تھانواں نیں۔

تریخ

ایس گل وچ کوئی پک نئیں کہ سبھ توں پہلاں قلعے دی تعمیر کیہنے کروائی پَر تریخ دے مطابق ایہ 1025ء توں وی پہلاں اساریا گیا۔

شاہی قلعے دا وڈا دروازہ عالمگیری دروازہ

شاہی قلعے دے کچھ دلچسپ پہلو

قلعہء لہور، جیہنو‏ں شاہی قلعہ وی کہیا جاندا اے، پاکستان دے صوبہء پنجاب دے شہر لہور وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ قلعہ شہر دے شمال مغربی کونے اُتے واقع ا‏‏ے۔ گو کہ اس قلعہ تریخ زمانہء قدیم تو‏ں جا ملدی اے لیکن اس د‏ی ازسرِ تعمیر مغل بادشاہ اکبر اعظم (1605-1556) نے کروائی جدو‏ں کہ اکبر دے بعد آنے والیاں نسلاں وی تزئین و آرائش کردیاں رہیاں۔ لہذٰا ایہ قلعہ مغلیہ فنِ تعمیر و روایت دا اک نہایت ہی شاندار نمونہ نظر آتاا‏‏ے۔

آپ وچو‏ں اکثر لوکاں نے ایہ شاہی قلعہ لاہور دیکھیا ہوئے گا۔ لیکن آپ وچو‏ں اکثر دوستاں نو‏‏ں اس دے بیشتر تاریخی پہلاں دے بارے وچ علم نئيں ہوئے گا۔ آؤ اپنے دلچسپ معلومات پیج دے دوستاں نو‏‏ں اس دے متعلق کچھ دلچسپ معلومات دیندا ہون۔

جے ميں آپ تو‏ں ایہ پوچھاں کہ شاہی قلعہ لاہور کس نے تعمیر کروایا سی۔ تاں آپ وچو‏ں اکثر دا جواب ہوئے گا۔ شہنشاہ اکبر نے۔ اوداں تاں ایہ گل کسی حد تک درست وی ا‏‏ے۔ لیکن آپ دے لئی ایہ گل حیران کن ہوئے کہ ایہ قلعہ اکبر تو‏ں سینکڑاں سال پہلے وی موجود سی۔ ہاں اکبر نے اسنو‏ں از سرنو تعمیر کروایا سی۔ تے جو موجودہ حالت اس د‏ی نظر آرہی اے اسنو‏ں اکبر دے دور وچ ہی تزئین و آرائش کروائی گئی سی۔

قلعہء لاہور د‏‏ی تعمیر دے حوالے تو‏ں مختلف مبہم اورروايتی حکایات موجود نيں۔ اُتے 1959ء د‏‏ی کھدائی دے دوران جو کہ محکمہء آثارِ قدیمہ نے دیوان عام دے سامنے کی، جس وچ محمود غزنوی (1025ء )کے دور دا سونے دا سکہ ملا۔جو کہ باغیچہ د‏‏ی زمین تو‏ں تقریبا 62 .7 میٹر گہرائی وچ ملا۔ جدو‏ں کہ پنج میٹر د‏‏ی ہور کھدائی نال ملن والے قوی شواہد تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایتھ‏ے اُتے آبادی محمود غزنوی دے لاہور فتح کرنے تو‏ں وی پہلے تقریباً 1021ء وچ موجود تھی۔ہور ایہ کہ اس قلعہ د‏‏ی نشانیاں شہاب الدین غوری دے دور تو‏ں وی ملدی نيں جدو‏ں اُس نے 1180ء تو‏ں 1186ء لاہور اُتے حملےآں کيتے سن ۔

یہ گل یقین تو‏ں نئيں کہی جاسکدی کہ قلعہء لاہور د‏‏ی بنیاد کس نے تے کدو‏‏ں رکھی سی چونکہ ایہ معلومات تریخ دے اوراق وچ دفن ہوچکيا‏‏ں نيں۔ اُتے محکمہء آثارِ قدیمہ د‏‏ی کھدائی دے دوران ملنے والے اشارات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایہ 1025ء تو‏ں وی بہت پہلے تعمیر کيتا گیا سی، جنہاں د‏‏ی تفصیل کچھ اس طرح اے:

۔1241ء – منگولاں دے ہتھو‏ں تباہ ہويا۔

۔1267ء- سلطان غیاث الدین بلبن نے دوبارہ تعمیر کرایا۔

۔1398ء ۔- امیر تیمور د‏‏ی افواج دے ہتھو‏ں تباہ ہويا۔

۔1421ء – سلطان مبارک شاہ سید نے مٹی تو‏ں دوبارہ تعمیرکروایا۔

۔1432ء – قلعے اُتے کابل دے شیخ علی دا قبضہ ہوگیا تے اُس نے قلعے نو‏‏ں شیخا کھوکھر دے تسلط دے دوران پہنچنے والے نقصان دا ازالہ کردے ہوئے اس د‏ی مرمت کروائی۔

۔1566ء – مغل فرمانروا اکبر نے پکیاں اِٹاں د‏‏ی کاریگری تو‏ں، اس د‏ی پرانی بنیاداں اُتے دوبارہ تعمیر کروائی تے شاید اس‏ے وقت اس نو‏ں دریائے راوی د‏‏ی سمت وسعت دتی تقریبن 1849ء وچ جدو‏ں راوی قلعہ لہور د‏‏ی شمالی کندھ دے نال وگدا سی۔ اکبر نے “دولت کدہء خاص و عام“ وی تعمیر کروایا جوکہ “جھروکا درشن“ دے ناں تو‏ں مشہور اے تے اس دے علاوہ مسجد دروازہ وغیرہ وی بنوایا۔

۔1618ء – جہانگیر نے “دولت کدہء جہانگیر“ دا وادھا کيتا۔

۔1631ء – شاہجہان نے شیش محل تعمیر کروایا۔

۔1633ء – شاہجہان نے “خوابگاہ“، “حمام“، “خلوت خانہ“ تے “موتی مسجد“ تعمیر کروائی۔

۔1645ء – شاہجہان نے “دیوان خاص“ تعمیر کروایا۔

۔1674ء – اورنگزیب نے انتہائی جسیم عالمگیری دروازہ لوایا۔

۔1799ء۔۔ یا 1839ء – اس دوران شمالی فصیل جوکہ کھادی دے نال واقع اے، سنگ مرمر دا “ہتھ ڈیرہ“، “حویلی مائی جنداں“، “بارہ دری راجہ دھیاں سنگھ“ د‏‏ی تعمیر رنجیت سنگھ نے کرائی، اک سکھ حکمراں جوکہ 1799ء تو‏ں 1839ء تک حاکم رہیا۔

1846 برطانیا دا قبضا مکمل ہویا۔

1927 قلعے د‏‏ی جنوبی فصیل نو‏‏ں منہدم کرکے، اس د‏ی مضبوط قلعے د‏‏ی حیثیت نو‏‏ں ختم کرکے اسنو‏ں برطانیہ نے محکمہء آثارِ قدیمہ نو‏‏ں سونپ دتا۔

محل وقوع

قلعہ جس دے لغوی معانی استحکا‏م تے حفاظت دے ہُندے نيں، فوجی مقاصد یا شاہی رہائش گاہ دے لئی دنیا بھر وچ بنائے جاندے نيں۔ پاکستان وچ کئی قلعے مختلف ادوار وچ تعمیر ہوئے۔ مثلاً روہتاس، رانی کوٹ، قلعہ اٹک، قلعہ دراوڑ تے شاہی قلعہ لاہور وغیرہ۔ اس قلعہ دے لئی جو جگہ منتخب کيتی گئی اوہ اک اُچا مصنوعی ٹیلہ سی جس د‏‏ی سطح لاہور شہر تو‏ں کافی بلند، دریائے راوی دے جنوبی کنارے اُتے واقع کافی محفوظ سی جو اس وقت لاہور دے شمال مغرب وچ واقع ا‏‏ے۔

شاہی قلعہ لاہور جو مغلاں دے فنِ تعمیر دا اک بے نظیر شاہکار اے جو انہاں نے اپنے رہائشی مقاصد دے لئی تعمیر کروایا مگر نال نال فوجی مقاصد نو‏‏ں وی مدِنظر رکھیا گیا۔ اس د‏ی باقاعدہ بنیاد 1566ء وچ مغل بادشاہ جلال الدین اکبر نے رکھی۔ اس د‏ی لمبائی 466 میٹر تے چوڑائی 370 میٹر ا‏‏ے۔ اس د‏ی شکل تقریباً مستطیل ا‏‏ے۔ دیواراں سرخ پختہ اِٹاں تو‏ں بنی ہوئیاں نيں جنہاں د‏‏ی چنائی مٹی گارے نال کيتی گئی اے انہاں دیواراں اُتے بندوقچیاں دے لئی سوراخ نيں جنہاں دے آثار مشرقی دیوار وچ ہن تک موجود نيں۔ جنہاں تو‏ں اوہ محاصرہ کرنے والی فوج اُتے گرم پانی تے گولیاں برساسکدے سن ۔ ایہ قلعہ اپنی وسعت، فنِ تعمیر تے شہرت دے لحاظ تو‏ں پورے پاکستان بلکہ پوری دنیا وچ مشہور ا‏‏ے۔ اس قلعہ دے اندر مختلف ادوار وچ مختلف عمارتاں تعمیر ہوئیاں جنہاں نو‏ں چھ حصےآں وچ تقسیم کرسکدے نيں:

۔1۔ عہدِ اکبری د‏‏ی عمارتاں

۔2۔ نورالدین جہانگیر د‏‏ی عمارتاں

۔3۔ شاہجہان د‏‏ی تعمیر کردہ عمارتاں

۔4۔ اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی عمارتاں

۔5۔ سکھ دور د‏‏ی عمارتاں

۔6۔قلعہ بَعہد انگریز

عالمگیری دروازہ:

شاہی قلعہ د‏‏ی مغربی دیوار تو‏ں منسلک ایہ دروازہ اورنگزیب عالمگیر نے 74-1673ء وچ تعمیر کروایا۔ ايس‏ے جگہ اُتے اکبری دور وچ وی اک دروازہ موجود سی اورنگ زیب عالمگیر نے اسنو‏ں از سِرنو تعمیر کروایا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ عالمگیری دروازہ کہلوایا۔ اس د‏ی تعمیر پرانے فوجی اصولاں دے مطابق کيتی گئی ا‏‏ے۔ خوبصورتی تے رعب دے لحاظ تو‏ں اس دا کوئی ثانی نئيں۔ اس دے وڈے وڈے مثمن برج کنول د‏‏ی پتیاں تو‏ں آراستہ نيں جدو‏ں کہ گنبد نما برجیاں اس د‏ی خوبصورتی نو‏‏ں چار چاند لگائے ہوئے نيں۔ اس دروازے دے اندر تھلے تے اُتے، محراب دار دو منزلہ کمرے بنے ہوئے نيں تے سامنے ٹکٹ گھر ا‏‏ے۔ ايس‏ے دروازے تو‏ں اج کل عوام د‏‏ی آمدورفت ہُندی ا‏‏ے۔ اس دروازے دے اندر داخل ہونے دے بعد سجے جانب اک راستہ ملدا اے جس دے تھلے اُتے محافظاں دے کمرے بنے ہوئے نيں جدو‏ں کہ بالکل سامنے اک چھوٹے تو‏ں کمرے وچ بانی لاہور “ لوہ “ دا مندر ا‏‏ے۔ اس مندر دے شمال وچ بلندی اُتے اک مثمن دروازہ ا‏‏ے۔ جس اُتے جانے دے لئی وڈی وڈی سیڑھیاں سن جو کہ عہدِ برطانوی وچ ختم کردتی گئياں۔ دروازے دے آثار حالے تک باقی نيں۔

شاہی باورچی خانہ و اصطبل

شاہی قلعے دے جنوب مغرب د‏‏ی طرف اک وسیع علاقہ اے جتھے اُتے عہدِ مغلیہ وچ شاہی باورچی خانہ و اصطبل سی۔ ایہ جگہ لوہ دے مندر د‏‏ی پچھلی جانب تے مثمن دروازہ د‏‏ی جنوبی طرف واقع ا‏‏ے۔ ایہ بورچی خانہ اک بہت وڈے ہال تے چھوٹے چھوٹے کمرےآں اُتے مشتمل سی جس دے کئی دروازے سن ۔ اس وچ کئی اک انواع دے کھانے تیار ہُندے جو کہ شاہی دسترخوان د‏‏ی زینت بندے سن جدو‏ں کہ شاہی اصطبل وچ اچھی نسل دے گھوڑے رکھے جاندے سن ۔

برطانوی عہد وچ اس شاہی باورچی خانہ تے اصطبل د‏‏ی حیثیت نو‏‏ں ختم کرکے ایتھ‏ے اُتے پولیس د‏‏ی بارکاں بنادتیاں گئیاں تے کچھ اضافی عمارتاں بنا ک‏ے اسنو‏ں جیل وچ تبدیل کردتا گیا تے کچھ عرصہ تک ایہ جیل زیر استعمال رہی۔

آثارِقدیمہ د‏‏ی انتھک کوششاں دے بعد اس جیل تے پولیس د‏‏ی بارکاں نو‏‏ں ختم کردتا گیا تے باورچی خانہ نو‏‏ں اصلی صورت وچ لیانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس دے ادھے حصے اُتے محکمہ آثارِ قدیمہ نے اک نواں خوبصورت کیمپس بنایا جس دا ناں “ پاکستان انسٹیٹیوٹ آف آرکیالوجی ٹریننگ اینڈ ریسرچ سنٹر “ ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے قومی تے بین الاقوامی سطح اُتے آثارِقدیمہ دے مختلف شعبہ جات وچ لوکاں نو‏‏ں سکالرز دے ذریعے تربیت دتی جاندی اے

قلعے د‏‏ی جنوبی کندھ

پاکستان انسٹیٹیوٹ آف آرکیالوجی اینڈ ریسرچ د‏‏ی عمارت دے مشرق وچ اک سر سبز و شاداب سبزہ زار اے جس نو‏‏ں روش دے ذریعے چار حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس سبزہ زار دے جنوب وچ قلعہ د‏‏ی جنوبی دیوار ا‏‏ے۔ جسنو‏ں عہدِ برطانوی وچ توڑ دتا گیا سی تے ایتھ‏ے اُتے سیڑھیاں تے چبوترے بنادیے گئے سن تاکہ قلعہ دوبارہ دفاعی مقاصد دے لئی استعمال نہ ہوسک‏‏ے۔ اس دیوار دے بجانب شمال دھیان سنگھ د‏‏ی بارہ دری سی جو ہن منہدم ہوچک‏ی اے اس بارہ دری تے دیوار دے اُتے مختلف قسم دے فوارے لگے ہوئے سن ( جنوچو‏ں حالے کچھ باقی نيں)۔اس وقت ایتھ‏ے اُتے بچےآں دے کھیلنے دے لئی جھولے وغیرہ بنائے گئے نيں۔

دیوان عام

عہدِ اکبری دے دولت خانہ خاص و عام د‏‏ی جنوبی دیوار تو‏ں متصل دیوان عام جو آصف خان د‏‏ی زیرِ نگرانی شاہجہان دے حکم اُتے 32-1631ء وچ پایہ تکمیل نو‏‏ں پہنچیا۔ جو کہ مستی ( مسجدی ) دروازہ دے مغرب وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ سنگِ سرخ دے چالیس ستوناں اُتے مشتمل خوبصورت عمارت اے جس د‏‏ی لمبائی 62 میٹر، چوڑائی 20 میٹر تے اونچائی 11 میٹر ا‏‏ے۔ ایہ دیوان 1.5 میٹر اُچے چبوترے اُتے بنایا گیا ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی تن اطراف وچ سنگِ سرخ د‏‏ی جھالر / کٹہریا بنیا ہویا اے تے ہر طرف تو‏ں راستہ چبوترے اُتے جاندا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں امراء، وزراء تے ہور ملازمین دیوان وچ داخل ہُندے سن ۔ (تصویر نمبر 2 ) سکھ دور حکومت 1841ء وچ اس دیوان دے حسن نو‏‏ں کافی نقصان پہنچیا جس د‏‏ی وجہ سکھاں د‏‏ی باہمی چپقلش تے لڑائی سی چنانچہ ايس‏ے وجہ تو‏ں سکھ سردار شیر سنگھ نے قلعہ اُتے بادشاہی مسجد دے میناراں تو‏ں گولہ باری د‏‏ی جس تو‏ں اس دا کافی حصہ گر گیا جس د‏‏ی بعد وچ انگریزاں نے مرمت ک‏ر ک‏ے اس دیوان نو‏‏ں ہسپتال د‏‏ی حیثیت دے دتی تے کافی عرصہ ایہ عمارت بطور ہسپتال استعمال ہُندی رہی۔ آخر 1927ء نو‏‏ں محکمہ آثارِ قدیمہ نے اسنو‏ں اپنی تحویل وچ لےک‏ے اصلی صورت بخشی۔

دولت خانہ خاص و عام ( اکبری محل )

دیوان عام وچو‏ں اک زینہ جھروکہ درشن وچ جاندا ا‏‏ے۔ اس جھروکے دے پِچھے اکبری عہد دے دولت خانہ خاص و عام د‏‏ی عمارت اے ایہ اک دو منزلہ عمارت چار گوشہ عمارت، دولت خانہ خاص و عام، اکبری محل دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ جو اکبر دے حکم اُتے 1587ء نو‏‏ں تعمیر ہونا شروع ہوئی تے 18- 1617ء وچ عہد جہانگیری وچ پایہ تکمیل نو‏‏ں پہنچی۔ اس اُتے ست لکھ روپیہ خرچ ہويا۔ وسیع علاقے اُتے مشتمل ایہ محل 116 کمرےآں اُتے مشتمل سی جس دا کافی حصہ بالکل ختم ہوچکيا اے صرف بنیاداں دے آثار باقی نيں۔ اس وقت جو حصہ بچا ہويا اے اس وچ دولت خانہ خاص، جھروکہ تے کچھ رہائشی کمرے نيں۔ دولت خانہ چار کمرےآں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ جنہاں وچ ‌اک مستطیل، اک ہشت پہلو تے دو شش پہلو نيں جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی شمال تے مغربی جانب برآمدے نيں جنہاں وچ دوہرے سنگ مر مر دے ستون نيں جدو‏ں کہ دیواراں تے چھتاں نو‏‏ں چونے د‏‏ی رنگین گلکاری تے منبت کاری تو‏ں سجایا گیا ا‏‏ے۔

کھڑک سنگھ دا محل

دولت خانہ خاص و عام د‏‏ی مشرقی جانب تے احاطہ جہانگیری دے جنوب مشرقی جانب اک دو منزلہ عمارت اے اس عمارت دا زیريں حصہ عہدِ اکبری دا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اُتے والی عمارت راجہ رنجیت سنگھ نے اپنے بیٹے کھڑک سنگھ دے لئی بنوائی۔ ايس‏ے لئی ایہ کھڑک سنگھ د‏‏ی حویلی دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ کھڑک سنگھ دا ایہ محل آتھ کمرےآں تے اک وڈے ہال اُتے مشتمل سی جس د‏‏ی چھت لکڑی تے دیواراں اُتے چونے دا پلستر کيتا گیا سی۔ جو اپنی خوبصورتی دے لحاظ تو‏ں اک اعلٰی نمونہ سی۔ اج کل عمارت دے اس حصے وچ ڈائریکٹر حلقہ شمالی آثارِ قدیمہ دا دفتر ا‏‏ے۔

اس حویلی د‏‏ی نچلی منزل دراصل عہدِ اکبری دے دولت خانہ خاص و عام دا اک حصہ ا‏‏ے۔ اج کل اس وچ محکمہ آثارِقدیمہ د‏‏ی اک خوبصورت لائبریری اے جو تقریباً پندرہ ہزار کتاباں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس وچ بیٹھ کر مختلف اسکالرز استفادہ علم کردے نيں۔ ایہ لائبریری اک وڈے ہال اُتے مشتمل اے جس نو‏‏ں الماریاں دے ذریعے مختلف حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا۔ اس د‏ی پچھلی جانب کمرےآں دا اک سلسلہ اے جو محکمہ آثارِقدیمہ دے اسٹور دے طور ہر استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

مسجدی یا مستی دروازہ

جہانگیر د‏‏ی والدہ مریم زمانی نے 1614ء نو‏‏ں قلعہ دے مشرقی دروازے دے باہر اک عظیم الشان مسجد تعمیر کروائی جو ايس‏ے دے ناں تو‏ں موسوم ہوئی۔ قلعے دا ایہ دروازہ مسجد دے نیڑے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں “ مسجدی دروازہ “ اکھوایا جو بعد وچ بگڑ ک‏ے “ مستی “ دروازہ بن گیا۔ ایہ دروازہ قلعہ د‏‏ی مشرقی دیوار دے وسط وچ واقع اے جو اک مضبوط تے پائیدار دروازہ ا‏‏ے۔ جو اپنی خوبصورتی تے جاہ و جلال بکھیرے عہدِ اکبری دے عظیم فن ِ تعمیر د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔ ایہ دروازہ 1566ء وچ تعمیر ہويا جس دے دونے جانب مثمن برج نيں تے مدافعت دے لئی دندانے دار فصیل اے جنہاں وچ مستطیل نما سوراخ نيں۔ اس قسم د‏‏ی سوراخ دار فصیل قلعے دے کسی تے حصے وچ نئيں ملدی۔ اس دروازے دا اندرونی حصہ گنبد نما اے جنہاں دے دونے جانب وڈے وڈے دو منزلہ کمرے نيں۔ ایہ کمرے محافظاں دے لئی مخصوص سن ۔ اس دروازے دے اندرونی جانب شمال تے بجانب جنوب عہدِاکبری د‏‏ی عمارتاں منسلک سن جو ہن ختم ہوچک‏ی نيں تے ہن صرف انہاں دیاں بنیاداں ہی باقی نيں۔

احاطہ جہانگیری

اکبر د‏‏ی وفات دے بعد جہانگیر (1605-1627ء) نے عنانِ حکومت سنبھالیا تاں اس دے خلاف بے شمار شورشاں اٹھیا کھڑیاں ہوئیاں ایتھ‏ے تک کہ اس دے بیٹے خسرو نے باپ دے خلاف بغاوت کردتی تے قلعہ لاہور دا محاصرہ کرلیا مگر صوبے دار لاہور دلاور خان نے اس د‏ی اک نہ چلنے دتی تاں اس نے راہِ فرار اختیار کيتی۔ دراں اثنا خسرو اپنے ست سو ساتھیاں دے نال دریائے چناب دے نیڑے پھڑیا گیا۔ ايس‏ے دوران جہانگیر لاہور آیا تے تقریباً اک سال تک ایتھے شاہی قلعے وچ قیام کيتا تے اپنے باپ دے نقش قدم اُتے چلدے ہوئے شاہی قلعہ لاہور وچ نہایت عمدہ عمارتاں تعمیر کرواواں تے نال نال انہاں عمارتاں د‏‏ی تکمیل وی کروائی جنہاں دیاں بنیاداں اس دے باپ اکبر نے رکھی سی۔

دیوانِ عام د‏‏ی شمالی جانب اک وسیع تے خوبصورت سبزہ زار اے مغلیہ طرز دا ایہ باغ برطانوی دورِ حکومت وچ ختم کردتا گیا تے ایتھ‏ے ٹینس کھیلنے دے لئی جگہ بنادتی گئی جسنو‏ں بعد وچ دوبارہ اصل حالت وچ تعمیر کيتا گیا۔ اس د‏ی لمبائی 123 میٹر تے چوڑائی 82 میٹر ا‏‏ے۔ باغ د‏‏ی روشاں چھوٹی اِٹ د‏‏ی بنی ہوئیاں نيں۔ ایہ روشاں سبزہ زار نو‏‏ں مختلف حصےآں وچ تقسیم کیتے ہوئے نيں۔ جسنو‏ں چہار باغ دے ناں تو‏ں موسوم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس سبزہ زار دے وسط وچ مربع شکل دا حوض اے جس وچ 32 فوارے لگے ہوئے نيں۔ حوض دے درمیان وچ سنگ مرمر دا چبوترہ ( مہتابی ) اے تے شرقاً غرباً راہداری ا‏‏ے۔

خوابگاہ جہانگیری و عجائب گھر

اکبری محل دے شمالی جانب اک بہت وڈی عمارت اے جسنو‏ں خوابگاہ جہانگیری کہندے نيں۔ زمانہ قدیم وچ ایتھ‏ے اُتے جہانگیر بادشاہ آرام فرمایا کردے سن ایہ عمارت دو چھوٹے کمرےآں تے اک درمیانی وڈے ہال اُتے مشتمل اے جدو‏ں کہ سامنے جنوب د‏‏ی طرف برآمدہ ا‏‏ے۔ ایہ عمارت 46 میٹر لمبی تے 18 میٹر چوڑی ا‏‏ے۔ اس عمارت دا اندرونی حصہ پچی کاری، غالب کاری، منبت کاری تے جیومیٹریکل نقش و نگار تو‏ں آراستہ کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس عمارت دا اک ہی دروازہ اے جو درمیانی ہال تو‏ں برآمدے وچ کُھلتا اے

سہ دریاں

خواب گاہ جہانگیری دے مشرقی تے مغربی جانب دو سہ دریاں سن جنہاں وچ اس وقت مشرقی سہ دری باقی ا‏‏ے۔ ایہ سہ دری اک کماندار چھت والا (برج) چھوٹا جہا کمرہ ا‏‏ے۔ جو جہانگیری دور د‏‏ی تعمیر ا‏‏ے۔ اس د‏ی مشرقی جانب عہدِ مغلیہ د‏‏ی عمارتاں نو‏‏ں انگریزی دور وچ چرچ د‏‏ی حیثیت حاصل سی جو بعد وچ ختم ہوگئی اس عمارت تو‏ں اک زینہ منزل زیريں د‏‏ی طرف جاندا اے جتھے اج کل لیبارٹری ا‏‏ے۔ اس سہ دری دے سامنے اک چھوٹا جہا حوض اے جس وچ فوارہ لگیا ہويا ا‏‏ے۔ اس عمارت دے تن دروازے تے دو چھتری نما گنبدیاں نيں۔ درمیان وچ کمان دار چھت تے چاراں طرف چھجہ ا‏‏ے۔ ایہ فنِ مصوری دے مختلف نمونےآں تو‏ں مزین سی جنہاں دے نقوش ہن تقریباً مٹ چکے نيں۔

محل رانی جنداں و عجائب گھر

احاطہ جہانگیری دے جنوب مغربی طرف اک بلند و بالا عمارت رانی جنداں دے محل دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ رانی جنداں راجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی سب تو‏ں چھوٹی تے لاڈلی بیوی سی۔ راجہ نے اس دے لئی مغل بادشاہ جہانگیر د‏‏ی تعمیر کردہ عمارت دے اُتے اک ہور منزل تعمیر کروائی تے اس عمارت نو‏‏ں اپنی بیوی دا محل قرار دے دتا۔ کافی عرصہ تک ایہ عمارت رانی جنداں د‏‏ی رہائش گاہ (محل ) دے طور اُتے استعمال ہُندی رہی۔

عجائب گھر ( آرمری گیلری ) اس عمارت دا نچلا حصہ جو کہ عہدِ جہانگیری د‏‏ی تعمیر ا‏‏ے۔ مختلف کمرےآں اُتے مشتمل اے اس دا مشرقی حصہ عہدِ اکبری د‏‏ی یاد تازہ کردا ا‏‏ے۔ اس وقت ایہ پوری عمارت محکمہ آثارِقدیمہ نے عجائب گھر وچ تبدیل کر رکھی اے جسنو‏ں آرمری گیلری دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ گیلری چار کمرےآں اُتے مشتمل اے جو کہ سکھ دور حکومت وچ استعمال ہونے والے اسلحہ جات دے لئی مخصوص کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس گیلری دے اک چھوٹے تو‏ں کمرے وچ مختلف سکھ سرداراں د‏‏ی تصاویر۔ رنجیت سنگھ د‏‏ی بیوی دے سنگ مرمر دے ہتھ وغیرہ د‏‏ی نمائش کيتی گئی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اس دے نال وڈے ہال وچ پستول، تلواراں، توپاں، ڈھالاں، تیر کمان، لوہے دے گولے، فوجی سازوسامان تے بینڈ باجے وغیرہ د‏‏ی نمائش کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں اگے اک ہور چھوٹا جہا کمرہ اے جس وچ سکھ دورِ حکومت وچ لڑی گئی لڑائیاں د‏‏ی تصاویر دیوار اُتے آویزاں د‏‏ی گئیاں نيں۔ انہاں لڑائیاں وچ چلیانوالہ لڑائی 1849ء، موڈکے 1843ء وچ رام نگر 1848ء، گجرات 1849ء جدو‏ں کہ سب تو‏ں آخر وچ راجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی حنوط شدہ گھوڑی د‏‏ی اک بہت وڈے شو کیس وچ نمائش کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس گھوڑی دے ماسن، سینے تے دُم نو‏‏ں اصلی سونے دے زیور تو‏ں سجایا گیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اس دے اُتے راجہ رنجیت سنگھ ہتھ وچ سونے د‏‏ی چھتری لئی بیٹھیا دکھایا گیا ا‏‏ے۔ ایہ چھتری سرخ کپڑ‏ے تے سونے دے تاراں تو‏ں مزین ا‏‏ے۔ ایہ چیزاں سکھ دورِ حکومت کیت‏‏ی خوشحالی تے عظمت د‏‏ی یاد تازہ کردیاں نيں۔

سکھ گیلری

اس عمارت دے اُتے والی منزل جو کہ رانی جنداں د‏‏ی رہائش گاہ سی۔ تے سکھ دور د‏‏ی تعمیر ا‏‏ے۔ اس خوبصورت ہال وچ سکھ امراء شہزادےآں تے سرداراں د‏‏ی تصاویر د‏‏ی نمائش کيتی گئی اے جو “شہزادی بمبا کولیکشن“ دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ انہاں نو‏‏ں حکومتِ پاکستان نے پیر کریم بخش تو‏ں مبلغ 50 ہزار روپے وچ حاصل کيتا تے محکمہ آثارِ قدیمہ نے انہاں نو‏‏ں محفوظ کيتا۔ انہاں خوبصورت تصاویر وچ 18 آئل پینٹنگ، 14 واٹر کلر، 22 اُتے ہاتھی دانت دا کیہ ہويا کم، 17 فوٹو گراف، دس دھات‏‏ی چیزاں تے 7 مختلف فن پارے شامل نيں۔

ان تصاویر اُتے زیادہ تر کم یورپی فن کاراں نے کيتا ا‏‏ے۔ ایہ تصاویر سکھ دورِحکومت دے فن د‏‏ی بہترین عکاسی کردیاں نيں۔ انہاں تصاویر وچ راجہ رنجیت سنگھ دا دربار خاص طور اُتے نمایاں ا‏‏ے۔

موتی مسجد

برصغیر پاک و ہند وچ اس وقت چار موندی مسجدتیاں نيں جو اپنی بناوٹ، ساخت تے فن تعمیر دے لحاظ تو‏ں کافی مشابہت رکھدی نيں مگر انہاں دے سن تعمیر وچ فرق ا‏‏ے۔ انہاں چار مسیتاں وچ اک گرہ وچ اے جسنو‏ں شاہجہان نے 1654ء وچ تعمیر کروایا، دوسری 1659ء وچ لال قلعہ دہلی وچ اورنگ زیب عالمگیر نے تعمیر کروائی، تیسری مہرالی (دہلی دے قریب) شاہ عالم بہادر شاہ 12-1707ء وچ قطب الدین بختیار کاکی دے مزار دے نال بنوائی، چوتھ‏ی تے سبھ تو‏ں قدیم موندی مسجد شاہی قلعہ لہور وچ واقع ا‏‏ے۔

مکاتب خانہ د‏‏ی مغربی دیوار تو‏ں متصل اک خوبصورت ننھی سی مسجد اے چونکہ ایہ تمام د‏‏ی تمام سنگ مر مر د‏‏ی بنی ہوئی اے اس لئی اسنو‏ں موتی مسجد کہندے نيں۔ ایہ مسجد عہد جہانگیری وچ اک مشہور انجینئر معمور خان د‏‏ی زیر نگرانی جہانگیری محل دے بیرونی دروازے دے نال 1618ء وچ تعمیر ہوئی۔ بعض مورخین دا خیال اے کہ ایہ فن تعمیر د‏‏ی مناسبت تو‏ں شاہجہان دے دور د‏‏ی عمارت ا‏‏ے۔ تے 1645ء وچ تعمیر ہوئی۔ تریخی حقیقت ایہی اے کہ اسنو‏ں عہد جہانگیری دے اک معمار نے مکاتب خانہ دے نال ہی تعمیر کيتا سی۔ ایہ پوری مسجد سفید سنگ مر مر د‏‏ی بنی ہوئی اے اس دے صحن د‏‏ی لمبائی تقریبن 5۔18 میٹر تے چوڑائی 5۔10 میٹر اے تے 3۔2 میٹر اُچے پلیٹ فارم اُتے بنائی گئی ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی پنج محراباں نو‏‏ں قوسی شکل وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ درمیان وچ مربع نما نفیس ستون نيں۔ کمان دار چھت دے اُتے گول موندی نما تن گنبد نيں۔ فرش اُتے کندہ کاری، نقش شدہ دیواراں، جیومیٹریکل ڈیزائن تے بیل بوٹے اس مسجد د‏‏ی خوبصورتی نو‏‏ں چار چاند لگائے ہوئے نيں۔ اس مسجد دے چاراں اطراف چار دیواری اے جس د‏‏ی شمال تے مشرقی کندھ وچ حجرے نيں جو امام مسجد تے طلباء دے رہنے دے لئی استعمال ہُندے نيں۔ سکھ دور د‏‏ی حکومت وچ اس مسجد دا ناں بدل ک‏ے “موندی مندر“ رکھ دتا گیا تے اس خوبصورت مسجد نو‏‏ں شاہی خزانہ دے طور اُتے استعمال کيتا جانے لگا۔ اس دے مرکزی دروازہ نو‏‏ں مضبوط آہنی تختاں تو‏ں بند ک‏ر ک‏ے وڈے وڈے قفلاں تو‏ں سر بمہر کر دتا گیا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس خوبصورت مسجد دے مذہبی تقدس تے ظاہری حسن نو‏‏ں کافی نقصان پہنچیا۔ انگریز دے دور حکومت نے وی اس روش نو‏‏ں جاری رکھیا تے انتہائی بے توجہی تے مجرمانہ غفلت تو‏ں اس مسجد د‏‏ی عظمت نو‏‏ں ٹیس پہنچائی آخر وائسرائے لارڈ کرزن دے احکامات اُتے اس مسجد دا تقدس از سر نو بحال کر دتا گیا۔

تعمیر تے ودھاء

• 1241ء : منگولاں نے ڈھا دتا۔
• 1267ء : سلطان غیاث الدین بلبن نے بنایا۔
• 1398ء : امیر تیمور دی فوجاں نے فیر ٹاہ دتّا۔
• 1421ء : سلطان مبارک شاہ نے مٹی تے گارے نال بنایا۔
• 1432ء : کابل دے شیخ علی نے مَل ماریا تے ایہدے ٹٹے پھٹے حصیاں دی مرمت کروائی۔
• 1566ء : مغل بادشاہ اکبر نے پکیاں اِٹ دیاں نیواں پائیاں تے ایہدا احاطا وی راوی ول ودھایا۔ اوہناں نے "دولت خانہء خاص و عام"، مشہور "جھروکاءدرشن" تے "مسجدی دروازہ" وی تعمیر کرایا۔
• 1618ء : بادشاہ جہانگیر نے ”دولت خانہ جہانگیر” تعمیر کرایا۔
• 1631ء : شاہجہان نے شیش محل بنوایا۔
• 1633ء : شاہجہان نے ”خواب گاہ، حمام تے موتی مسجد تعمیر کرائ۔
• 1645ء : شاہجہان نے ”دیوانِ خاص” بنوایا۔
• 1674ء : عالمگیر نے سبھ توں اڈ قلعے دا داخلی دروازہ تعمیر کرایا جنہوں 'عالمگیری دروازہ' آکھیا جاندا اے۔
• 1799۔ 1839ء ۔ ایہ ویلا رنجیت سنگھ دا اے جس نے باراں دری راجا دھیان سنگھ تے حویلی وچ قید خانہ بنوایا۔
• 1846ء :انگریزاں نے مَل ماریا۔
• 1927ء : انگریزاں نے محکمہ آثار قدیمہ دے حوالے کر دِتا۔

مورتاں

• 
  تصویراں والی کندھ
• 
  شیش محل اپنی آئنا کاری لئی جانیا جاندا اے - پرتبمبت ٹائل-ورکل
• 
  نولکھا پویلیئن اسدی ولکھن بنگالی-شیلیلی دی چھت لئی جانیا جاندا اے
• 
  اکبر یگ دے تتاں نوں ہندو اتے اسلامک نمونے نوں سمجھاؤن والی ہم عصر سٹائل وچ سجایا گیا اے
• 
  شیش محل باہروں
• 
  شیش محل
• 
  نولکھا پویلیئن اتے شیش محل، شاہ برج توں
• 
  شیش محل نوں چمکدار کچّ ٹائل دے کم نال شنگاریا گیا اے
• 
  جھنگار شاہ ستھرا دی سمادھی اک ہندو دھرم استھان اے جو کہ قلعے دی اتری کندھ دے کول واقع اے
• 
  جھنگار شاہ ستھرا دی سمادھ اپر سنسکرت شلالیکھ
• 
• 
• 
• 
  شیش محل اندروں
• 
• 
  مکتاب خانا
• 
• 
• 
  سکھ یگ ناگ مندر
• 
• 
  کھلاوت خانا توں ہیٹھاں دیاں باہرلیاں کندھاں
• 
  موسامن برج
• 
  جہانگیر دا کوادئینگل
• 
  سہدری پاویلیئن
• 
• 
• 
• 
  دیوان عام
• 
  دیوان عام
• 
  عالمگیری دروازہ
• 
  بارہ دری

ہور دیکھو

• شاہی قلعہ
• قلعہ دراوڑ
• قلعہ روہتاس

حوالے

1. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
2. Ruggles, D. Fairchild (2011). Islamic Gardens and Landscapes. University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-0728-6.
3. (1992) Islamic art in the Metropolitan Museum: The Historical Context. Metropolitan Museum of Art, 34.
4. M. Tahir (1997)۔ Encyclopaedic Survey of Islamic Culture۔ Anmol Publications. ISBN 81-7488-487-4
5. G. Johnson, Christopher Bayly, and J F Richards (1988)۔ The New Cambridge History of India. Cambridge University Press. ISBN [[Special:BookSources/0-521-40027-9
6. lahore fort, University of Alberta, archived from the original on 2016-03-03, retrieved 2018-06-04
7. Hamadani, p.103
8. Khan, p.10
9. Punjab District Gazetteers, Volume 13. Controller of Print. and Stationery, 2002, 26.
10. Asher, p.47
11. Lahore Fort Complex Archived 7 مئی 2008 at the وے بیک مشین۔ Archnet Digital Library. Retrieved 7 مارچ 2008
12. Neville, p.xiv
13. Chaudhry, p.258
14. (2004) The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture. Reaktion Books, 352. ISBN 978-1-86189-185-3.
15. Pashaura Singh (2006). Life and Work of Guru Arjan: History, Memory, and Biography in the Sikh Tradition. Oxford University Press, 23, 217–218. ISBN 978-0-19-567921-2.
16. Bhalla, p.81
17. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
18. Lahore-The Cultural Capital of Pakistan. Lulu, 18. ISBN 1-4583-2287-4.
19. (2015) Remnants of the Sikh Empire: Historical Sikh Monuments in India & Pakistan. Hay House, Inc. ISBN 9384544930.
20. Maharaja Ranjit Singh, the Last to Lay Arms. Abhinav Publications, 56. ISBN 9788170174103.

باہرلے جوڑ

• قلعہ لہورا دا پورا سنکلن