زامبيا
د مرکزي او سوېلي افريقا ترمنځ يو هېواد / From Wikipedia, the free encyclopedia
زمبیا چې رسمي نوم یې د زېمبیا جمهوریت دی په سویلي افریقا کې په وچې پورې تړلی یو هیواد دی. د زمبیا پلازمینه لوساکا او رسمي ژبه یې انګلیسي ده ۶۱۸'۷۵۲ کیلومتره مساحت او ۰۰۰'۶۶۸'۱۱ میلیونه وګړي لري. د یاد هیواد د پیسو واحد د زمبیا کواچای ده.
{{Infobox country
| conventional_long_name = د زامبیا هیواد ولسمشریزه
| common_name = زمبیا
| image_flag = Flag of Zambia.svg
| image_coat = Coat of Arms of Zambia.svg
| image_map = Zambia (orthographic projection).svg
| image_map2 =
| national_motto =
"One Zambia, One Nation"
| national_anthem = "Stand and Sing of Zambia, Proud and Free"
| official_languages = انګلیسي
| regional_languages =
- ۳۳٫۵٪ بمبا ژبه
- ۱۴٫۸٪ چوایي ژبه
- ۱۱.۴% تونګا ژبه
- ۵.۵% لوزي ژبه
- ۴٫۵٪ چوایي ژبه
- ۳.۰% نسنګا ژبه
- ۲٫۶٪ زبان تومبوکا
- ۱.۹% لوندا ژبه
- ۱.۹% کاوند ژبه
- ۱.۸% لالا ژبه
- ۱.۸% لامبا ژبه
- ۱٫۷٪ زبان انگلیسی
- ۱.۵% لووال ژبه
- ۱.۳% مامبو ژبه
- ۱.۲% لنج ژبه
- ۱.۲% ناموانګا ژبه
- ۱.۰% بایسا ژبه
- ۰.۹% وشي ژبه
- ۰.۷% للا ژبه
- ۰.۷% مبوندا ژبه
- ۰.۷% نګوني ژبه
- ۰.۷% سنګا ژبه
- ۰.۶% لونګو ژبه
- ۰.۵% توکا-لینا
- ۴.۷% نورې
| demonym = Zambian
| ethnic_groups =
- 21.0% Bemba
- 13.6% Tonga
- 7.4% چیوا خلک
- 5.7% لوزي خلک
- 5.3% Nsenga
- 4.4% Tumbuka
- 4.0% Ngoni
- 3.1% Lala
- 2.9% Kaonde
- 2.8% Namwanga
- 2.6% Lunda (Northern)
- 2.5% Mambwe
- 2.2% Luvale
- 2.1% Lamba
- 1.9% Ushi
- 1.6% Bisa
- 1.6% Lenje
- 1.2% Mbunda
- 0.9% Lunda (Luapula)
- 0.9% Senga
- 0.8% Ila
- 0.8% Lungu
- 0.7% Tabwa
- 0.7% Soli
- 0.7% Kunda
- 0.6% Ngumbo
- 0.5% Chishinga
- 0.5% Chokwe
- 0.5% Nkoya
- 5.4% Other ethnics
- 0.8% Major racial
- 0.4% Unclassified
| ethnic_groups_year = 2010[1] | religion = {{ |item_style=white-space:nowrap;
|۹۵٫۵٪ مسیحیت (official) |–۷۵٫۳٪ پروتستان |–۲۰٫۲٪ کاتولیک |۲.۷% نور |۱٫۸٪ بی دیني
}} | religion_year = ۲۰۱۰ | religion_ref =[2] | capital = لوساکا | coordinates = ۱۵°۲۵′ سویل ۲۸°۱۷′ ختیځ | largest_city = capital | government_type = حکومت حاکم نظام ولسمشریزه | leader_title1 = ولسمشر | leader_name1 = ادګار لونګو | leader_title2 = مرستیال ولسمشر | leader_name2 = ینونګ واینا | legislature = ولسي جرګه | area_km2 = ۷۵۲٬۶۱۸ | area_sq_mi = ۲۹۰٬۵۸۷ | area_rank = 38th | area_footnote =[3] | percent_water = ۱ | population_estimate = ۱۶٬۵۹۱٬۳۹۰[4] | population_estimate_year = ۲۰۱۶ | population_estimate_rank = 65th | population_census = 13,092,666[5] | population_census_year = ۲۰۱۰ | population_density_km2 = ۱۷٫۲ | population_density_sq_mi = ۴۴٫۵ | population_density_rank = ۱۹۱st | GDP_PPP_year = ۲۰۱۹ | GDP_PPP = $۷۵.۸۵۷ بیلیونه[6] | GDP_PPP_rank = | GDP_PPP_per_capita = $۴,۱۴۸[6] | GDP_PPP_per_capita_rank = | GDP_nominal = $۲۳.۹۴۶ بیلیونه[6] | GDP_nominal_year = ۲۰۱۹ | GDP_nominal_per_capita = $۱,۳۰۷[6] | Gini_year = ۲۰۱۵ | Gini_change = | Gini = ۵۷٫۱ | Gini_ref =[7] | Gini_rank = | HDI_year = ۲۰۱۸ | HDI_change = increase | HDI = ۰٫۵۹۱ | HDI_ref =[8] | HDI_rank = ۱۴۳rd | sovereignty_type = خپلواکي | sovereignty_note = له بریتانیا | established_event1 = شمال-ختیځه رودیسیا | established_date1 = ۲۷ جون ۱۸۹۰ | established_event2 = باروتزیلاند-شمال-ختیځه رودسیا | established_date2 = ۲۸ نوامبر ۱۸۹۹ | established_event3 = شمال-لویدیځه رودسیا | established_date3 = ۲۹ ژانویه ۱۹۰۰ | established_event4 = شمالي رودسیا | established_date4 = ۱۷ اکتوبر ۱۹۱۱ | established_event5 = ولایتونه | established_date5 = ۱ اوت ۱۹۵۳ | established_event6 = ولسمشریزه جوړیدل ۱۹۶۴ | established_date6 = ۲۴ اکتوبر ۱۹۶۴ | established_event7 = Current constitution | established_date7 = ۵ جنوري ۲۰۱۶ | currency = د زامبیا کواچای | currency_code = ZMW | time_zone = CAT | utc_offset = +۲ | drives_on = د موټروانې لوری | calling_code = +۲۶۰ | cctld = .zm | today = | date_start = ۱۹۶۴ }}
زامبیا (/ˈzæmbiə, ˈzɑːm-/) په رسمي ډول د زامبیا جمهوریت په وچه کې پروت هېواد دی چې د مرکزي، سویلي او ختیځې افریقا پر تقاطع موقعیت لري. که څه هم معمولاً په مرکزي-سویلي افریقا کې پروت بلل کېږي. په شمال کې د کانګو له دیموکراتیک جمهوریت، په شمال ختیځ کې له تانزانیا، په ختیځ کې له مالاوي، په سویل ختیځ کې له موزامبېک په سویل کې له زېمبابوې او بوتسوانا، په سویل لویدیځ کې له نمېبیا او په لویدیځ کې له انګولا سره ګاونډيتوب لري. د زامبیا پلازمېنه لوساکا ده چې د زامبیا په سویلي مرکزي برخه کې موقعیت لري. نفوس یې په سویل کې تر ډېره د لوسکا په شاوخوا او په شمال کې د کاپربېلټ په ایالت کې چې د هېواد اصلي اقتصادي قطبونه دي متمرکز دی.[9][10]
دا سیمه د لومړي ځل لپاره د خویسان خلکو له خوا د اوسېدو وړ وګرځېده، دا سیمه په ۱۳مه پېړۍ کې د بانټو د پراختیا تر اغېز لاندې راغله. په ۱۸مه پېړۍ کې د اروپایي کاشفانو په دوام بریتانیا دا سیمه د ۱۹مې پېړۍ په پای کې د بریتانیا په شمال -لویدیځه رودزیا او شمال -ختیځه رودزیا مستعمره کې خپله تحت الحمایه وګرځوله. دې دواړو په ۱۹۱۱ ز کال کې شمالي رودزیا رامنځته کړه. زامبیا د استعماري دورې په ډېره برخه کې د سویلي افریقا د بریتانوي شرکت په مشوره له لندن څخه د یو منصوب دولت له خوا اداره کېده.[11]
زامبیا د ۱۹۶۴ ز کال د اکتوبر په ۲۴ له بریتانیا څخه خپلواکي تر لاسه کړه او لومړی وزیر کینېت کوندا یې پرانیستونکی ولسمشر شو. د کوندا سوسیالست متحد ملي خپلواک ګوند (UNIP) له ۱۹۶۴ ز څخه تر ۱۹۹۱ ز کال پورې په واک کې پاتې شو. کواندا په سیمه ییزه دیپلوماسۍ کې په سویلي رودېزیا (زېمباوې)، انګولا او نمېبیا کې د نښتې د حل لارې په لټه له متحده ایالاتو سره په نږدې همکارۍ کلیدي رول ولوباوه. زامبیا له ۱۹۷۲ ز څخه تر ۱۹۹۱ ز کال پورې د یو واحد ګوند لرونکی هېواد و، UNIP یوازینی سیاسي ګوند و چې د "یو ملت یوې زامبیا له شعار سره" د کوایندا له خوا رامنځته شوی و. په ۱۹۹۱ ز کال کې له سوسیال دیموکراتیک غورځنګ څخه فرېدرېک چلیوبا کواندا ځای ناستی شو او ټولنیزې -اقتصادي پراختیا او د دولت د تمرکز لرې کولو دوره یې پیل کړه. زامبیا له هغه مهال راهيسې په یو څو ګوندي هېواد بدل شوی او د واک د سوله ییز لېږد څو لېږدونه یې تجربه کړي.[12]
زامبیا پرېمانه طبعي سرچینې لري، چې له ډلې يې معدني مواد، حیات وحش، ځنګلونه، خوږې اوبه او کرنیزې ځمکې یادولی شو. نړیوال بانک په ۲۰۱۰ ز کال کې زامبیا په نړۍ کې د اقتصادي سمون/اصلاح د چټکې ودې هېواد معرفي کړ. د سویلي او ختيځې افریقا د ګډ بازار مرکزي دفتر (COMESA) په لوساکا کې پروت دی. [13][14]