Pillpintu tuktuyuq urin rikch'aq ayllu

Pillpintu tuktuyuq urin rikch'aq ayllu (subfamilia Faboideae) nisqaqa huk chaqallu yurakunap urin rikch'aq ayllunmi, rurunkunaqa chaqallum. 730 rikch'ananmi, yaqa 20.000 rikch'aqninmi kan.

Pillpintu tuktuyuq urin rikch'aq ayllu
Vicia lathyroides Vicia lathyroides
Mit'an kamay
Regnum: Plantae Divisio: Magnoliophyta Classis: Magnoliopsida Ordo: Fabales Familia: Fabaceae Subfamilia: Faboideae Rudd (Papilionoideae Juss., es el nombre alternativo).[1]
Rikch'aq llaqta
Abreae Adesmieae Aeschynomeneae Amorpheae Bossiaeeae Brongniartieae Carmichaelieae Cicereae Crotalarieae Dalbergieae Desmodieae Dipterygeae Euchresteae Galegeae Genisteae Hedysareae Indigofereae Liparieae Loteae Millettieae Mirbelieae Phaseoleae Podalyrieae Psoraleeae Robinieae Sophoreae Swartzieae Thermopsideae Trifolieae Vicieae

Tuktunkuna

Tuktunkunaqa kintu tuktu-tuktupim.

Tuktunkunaqa iskay yumanayuqmi, pichqantin raphimuyum, iskaykinraymi.

Pichqantin, wakin wakinllapi tawantin akilla raphim. Sapsilla pichqantinmi wayta raphi. Patapi chawpi wayta raphiqa hatunyasqam, iskaynintin urapi wayta raphiqa huñusqam, pila hinam, wamp'ucha nisqam. Chay wamp'uchapiqa sisa raphikunam, ruru aspiqchapas tiyanku. Kinraykunapi kaq iskay wayta raphiqa wamp'uchata p'intum.

Chunkantin sisa raphinmi, wakin wakinllapi isqun icha pichqantin, huñusqam ichaqa hukllachu manam.

Tuktu minuywanqa kay hinam: ${\displaystyle \downarrow K_{(5)}C_{3+(2)}A_{(10)}G_{\underline {1}}}$ icha ${\displaystyle \downarrow K_{(5)}C_{3+(2)}A_{(9)+1}G_{\underline {1}}}$

Rurunqa chaqallum.

Pillpintu tuktuyuq yurakuna: tuktu siq'intin.

Rikch'aqkuna

Kaymi huk pillpintu tuktuyuq yurakuna:

• ishpinku (Amburana cearensis)
• inchik (Arachis hypogaea)
• husk'a (Astragalus)
• p'unu husk'a, husk'a, q'ira (Astragalus garbancillo)
• briya (Cercidium australe)
• husqa (Dalea)
  • puna husqa (Dalea weberbaueri)
  • pampa husqa (Dalea pazensis)
  • k'ita husqa (Dalea peruviana)
  • qhichwa bimbinilla (Dalea exilis)
  • bimbinilla (Dalea smithii)
• pakará (Enterolobium contorti-siliquum)
• amasisa (Erythrina)
  • pasul, sach'a purutu (Erythrina edulis)
  • pisunay (Erythrina falcata), chilikchi nisqapas (ama lupunawan, Ceiba pentandra pantaychu!)
• chañar (Geoffroea decorticans)
• tinaku (Indigofera anil, Indigofera suffruticosa)
• warwasku (genus Lonchocarpus)
  • sach'a warwasku icha timun hampi (Lonchocarpus utilis)
  • waska warwasku (Lonchocarpus urucu)
• sach'a q'ira (Lupinus ampaiensis)
• q'ira (Lupinus condesuflorus, Lupinus platyphyllus)
• tawri (Lupinus mutabilis, Lupinus argentens, Lupinus tauris, Vicia grata (Ancash))
• alwa (Medicago sativa)
• k'ita layu, qura layu (Medicago hispida)
• kiñu-kiñu, isturaki, balsamu qara (Myroxylon balsamum)
• mishiku hikama (Pachyrhizus erosus)
• ahipa (Pachyrhizus ahipa)
• pallar (Phaseolus lunatus)
• numya (Phaseolus numia)
• chuwi (Phaseolus sp. etc.)
• purutu (Phaseolus vulgaris, Phaseolus lunatus, Erythrina edulis (Ancash))
• allwirha, allwi (Pisum sativum)
• kumasiwa (Platymiscium spp.)
• wallwa (Psoralea mexicana, Psoralea pubescens)
• q'upi icha sata (Tephrosia sinapou syn. Cracca toxicaria)
• tipa (Tipuana tipu)
• chikmu (Trifolium spp.)
  • ch'ukan, layu, chikmu, pampa t'ika layu (Trifolium amabile syn. Trifolium peruvianum)
  • sank'a layu (Trifolium weberbaueri)
• chaqullu, abas, hawas, miska (Vicia faba)