Guerra da trent'onns
From Wikipedia, the free encyclopedia
La Guerra da trent’onns (1618–1648) è stada in conflict per l’egemonia entaifer il Sontg Imperi roman e l’Europa ed a medem temp ina guerra religiusa. A nivel europeic è prorutta l’opposiziun tranter Habsburg e la Frantscha; entaifer l’Imperi èn sa cumbattids l’imperatur e la Lia catolica d’ina vart e l’Uniun protestanta da l’autra. Ensemen cun lur alliads respectivs entaifer l’Imperi èn las pussanzas habsburgaisas Austria e Spagna sa confruntadas cun la Frantscha, ils Pajais Bass, il Danemarc e la Svezia en conflicts d’interess dinastics. En consequenza da quai èsi vegnì ad ina retscha d’ulteriurs conflicts ch’èn colliads cun la Guerra da trent’onns: la Guerra d’otganta onns (1568–1648) tranter ils Pajais Bass e la Spagna, la Guerra franzos-spagnola (1635–1659) e la Guerra da Torstenson (1643–1645) tranter la Svezia ed il Danemarc.
Sco motiv per l’erupziun da la guerra vala la Defanestraziun da Prag dals 23 da matg 1618; tras quella è la sullevaziun dals stans protestants da la Boemia prorutta avertamain. Quella sa drizzava cunter las emprovas da recatolisaziun da vart dal retg da la Boemia, il qual provegniva da la chasa da Habsburg ed era a medem temp imperatur dal Sontg Imperi roman. Tut en tut èn succedids in l’auter en ils 30 onns dal 1618 al 1648 quatter conflicts. Tenor l’adversari central da l’imperatur e da las pussanzas habsburgaisas als numna l’istoriografia Guerra da la Boemia e dal Palatinat, Guerra dal Danemarc e da la Saxonia Bassa, Guerra svedaisa e Guerra svedais-franzosa. Duas emprovas da terminar il conflict, la Pasch da Lübeck dal 1629 e la Pasch da Prag dal 1635 han fatg naufragi perquai ch’ellas n’han betg resguardà ils interess da tut las partidas participadas a moda directa u indirecta. Quai dueva pir reussir en furma dal Congress da Pasch da Münster ed Osnabrück (1641–1648) ch’ha cumpiglià l’entira Europa. La Pasch da Vestfalia ha definì da nov las relaziuns da pussanza tranter l’imperatur ed ils stans imperials ed è daventada ina part integrala da l’urden constituziunal da l’Imperi ch’è stà en vigur fin il 1806. Ultra da quai èn vegnids cedids territoris a la Frantscha e la Svezia e relaschads ils Pajais Bass e la Confederaziun svizra da l’intschess da l’Imperi.
Ils 24 d’october 1648 è la guerra ida a fin en Germania. Las champagnas militaras e battaglias da quella avevan surtut gì lieu sin il territori dal Sontg Imperi roman. Las acziuns da guerra sezza, ma er las fominas ed epidemias che quellas han chaschunà, han ruinà e depopulà entiras regiuns. En tschertas parts da la Germania dal Sid ha per exempel be survivì in terz da la populaziun. Suenter las devastaziuns economicas e socialas han intgins territoris duvrà dapli ch’in tschientaner per sa revegnir da las consequenzas da la guerra.