Istorgia da l'Europa
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
L’istorgia da l'Europa è l’istorgia dals umans ch’han vivì sin il continent davent da l’emprima colonisaziun fin il temp preschent. Quest artitgel da survista preschenta l’emprim l’istorgia en furma concisa e tracta la derivanza dal num ed il mitus Europa. Silsuenter vegnan approfundadas las singulas epocas, numnadamain la preistorgia, l’antica, il temp medieval ed il temp modern fin l’entschatta dal 21avel tschientaner.
L’antica classica ha cumenzà en la Grezia antica che vegn en general considerada sco origin da la civilisaziun occidentala e che dueva avair in’immensa influenza sin la lingua, la politica, ils sistems da furmaziun, la filosofia, las scienzas natiralas ed ils arts. La cultura greca, ch’era sa derasada dal temp dal hellenissem sur vastas parts da la regiun mediterrana orientala, ha alura surpiglià l’Imperi roman. Suenter la conquista da l’Italia è quel s’extendì a partir dal terz tschientaner a.C. sur l’entira regiun da la Mar Mediterrana ed ha cuntanschì a l’entschatta dal segund tschientaner s.C. sia pli grond’extensiun. L’imperatur roman Constantin il Grond ha promovì cun la vieuta constantinea l’avanzament dal cristianissem a la religiun mundiala da l’Imperi ed ha spustà sia residenza en l’ost da l’imperi a Constantinopel, l’Istanbul odiern.
Suenter il declin da l’Imperi roman occidental l’onn 476 èn grondas parts da l’Europa dal Sidost restadas en la sfera d’influenza da l’Imperi roman oriental (Bizanz), entant ch’il territori da l’anteriur Imperi roman occidental ha vivì durant la migraziun dals pievels in temp instabil e ch’èn sa furmads qua plirs reginavels german-romans. Carl il Grond, ch’è vegnì curunà l’onn 800 dal papa sco imperatur (dal vest), ha regì sur vastas parts da l’Europa dal Vest, avant che questa regiun vegnia attatgada da Vikings, muslims (expansiun islamica gia a partir dal 7avel tschientaner) e Magiars (invasiun dals Ungarais). L’Epos da Paderborn, in’ovra da la renaschientscha carolingica che dueva cumpigliar vastas parts da l’Occident, ha numnà Carl il Grond ‹bab da l’Europa› (‹pater Europæ›).[1] En l’ulteriur decurs dal temp medieval tempriv è sa furmada ina retscha da novs imperis ed igl ha gì lieu ina transfurmaziun da l’ierta romana. Il temp medieval european è tranter auter stà segnà dal cumenzament dal feudalissem, d’ina furma da domini che sa basava sin ils stans e da la ferma rolla da la religiun e cultura cristiana en il mintgadi. L’avanzada dals Mongols vers la mesadad dal 13avel tschientaner e la pestilenza en la mesadad dal 14avel tschientaner han muntà grevas fridas per il sistem feudal europeic.
La renaschientscha, ch’ha manà ad ina nova fluriziun culturala da l’antica grecoromana, ha cumenzà en il 14avel tschientaner a Firenza. La derasaziun da la stampa da cudeschs, ch’ha prendì si’entschatta cun l’invenziun da la stampa tras Johannes Gutenberg a Magonza, ha promovì ils moviments da l’umanissem e da la refurmaziun. L’èra da la refurmaziun e cuntrarefurmaziun è stada segnada da numerusas guerras da religiun, las qualas duevan culminar en la Guerra da trent’onns ed ir a fin cun la Pasch da Vestfalia l’onn 1648. Cun la reconquista cristiana da la Spagna e dal Portugal, ch’è stada terminada il 1492, ha inizià en quests dus pajais l’epoca da las scuvertas en l’America dal Nord e dal Sid, en l’Africa e l’Asia, la quala ha mess ad ir imperis colonials europeics sco er il stgomi da plantas ed animals tranter l’emisfera orientala ed occidentala.
La Revoluziun industriala, ch’ha cumenzà en la Gronda Britannia, ha promovì la mecanisaziun dals process da lavur ed il commerzi internaziunal. L’illuminissem ha promovì la separaziun da las pussanzas. Quest’idea dueva fular via a la Revoluziun franzosa dal 1789. Napoleun, il nov regent da la Frantscha, ha manà fin sia sconfitta l’onn 1815 pliras guerras en rom da las qualas el ha conquistà vastas parts da l’Europa.
L’emprima mesadad dal 19avel tschientaner è stada segnada d’ulteriuras revoluziuns, da las qualas èn resortidas en Frantscha ed en l’Engalterra la burgaisia e la classa da lavurants sco novas forzas politicas. Il 1861 è sa furmà il Reginavel d’Italia ed il 1871 l’Imperi tudestg sco stadis naziunals – sco la gronda part dals stadis europeics da quel temp en furma da monarchias constituziunalas. Vers la fin dal 19avel tschientaner è sa rinforzada en rom da l’imperialissem la concurrenza tranter las pussanzas europeicas, quai che dueva manar il 1914 a l’erupziun da l’Emprima Guerra mundiala. La Revoluziun d’october russa dal 1917 ha manà a la fundaziun da l’Uniun sovietica communistica. La malcuntentientscha cun las consequenzas da l’Emprima Guerra mundiala sco er la Crisa economica mundiala dal 1929 han favurisà l’avanzament dal naziunalsocialissem en Germania, dal faschissem en l’Italia e dal franquissem en Spagna. La finala dueva l’Europa er furmar il punct da partenza da la Segunda Guerra mundiala (a partir dal 1939).
Suenter la fin da la guerra l’onn 1945 è l’Europa stada spartida durant l’epoca da la Guerra fraida tras la ‹tenda da fier› en il vest dominà dals Stadis Unids ed il bloc da l’ost sut domini sovietic. Il 1989 è la tenda da fier crudada ed en tut ils stadis dal bloc da l’ost ha la pussanza dals communists cumenzà ad erodar. Quai ha manà en numerus pajais a midadas dal sistem da regenza e fin il 1991 è er l’Uniun sovietica sezza sa schliada. Il medem process ha gì lieu en la Jugoslavia, accumpagnà però da diversas guerras sanguinusas. Cun la fin da la Guerra fraida è la situaziun geopolitica en l’Europa sa midada da rudent; fin il 2007 dueva ina gronda part dals stadis da l’anteriur bloc da l’ost daventar commembers da l’Uniun europeica.
En connex cun l’etimologia dal pled ‹Europa› datti trais tesas, da las qualas nagina na sa lascha verifitgar definitivamain. Ina da questas explicaziuns sa referescha al pled fenizian ‹ereb› per ‹stgir, saira, ir da rendì›. Ord vista dals Fenizians, ch’abitavan a la costa orientala da la Mar Mediterrana, muntass ‹Europa› pia ‹il pajais dal sulegl che va da rendì› ubain ‹occident›.
In’ulteriura tesa deriva da la lingua greca: Il term Εὐρώπη Eurṓpē vegn chapì sco pled cumponì dal grec vegl εὐρύς eurýs ‹vast› ed ὄψ óps ‹vista, fatscha› – da qua Eurṓpē ‹la [dunna] cun la vasta vesida›.
Ina terza explicaziun sa referescha a las differentas divinitads femininas che purtavan il num ‹Europa› sco surnum ed il qual duai esser vegnì transferì al continent.[2]
En la mitologia greca existan pliras ditgas che tractan il rapinament dad Europa. Ovid raquinta en las ‹Metamorfosas› che Europa, la figlia dal retg fenizian Agenor, gieva a spass cun sias cumpognas a la riva da la Mar Mediterrana. Zeus saja s’inamurà en la bella giuvna e saja sa decidì da la rapinar. El è sa midà en in taur alv ch’è vegnì or da la mar ed è s’avischinà ad Europa. La matta ha stritgà l’animal ordvart bel e domesti ed è la finala stada pronta da muntar a quel si dies. Sinaquai è il taur stà en pe ed è sa bittà en la mar, la quala el ha percurrì cun Europa si dies. Zeus l’ha manà a Creta, nua ch’el ha dà d’enconuscher sia statura divina. El ha schendrà cun ella trais figls: Minos, Rhadamanthys e Sarpedon. Pervi d’in’empermischun è il continent, tar il qual tutgava l’insla Creta, vegnì numnà suenter ella.
Las pli veglias cumprovas da represchentants dal gener Homo derivan actualmain da la Sierra de Atapuerca en Spagna ed han ina vegliadetgna da fin a 1,2 milliuns onns.[3] Chats anc pli vegls che derivan da la Georgia (ordaifer ils cunfins odierns da l’Europa) han ina vegliadetgna da 1,8 milliuns onns e vegnan designads sco Homo georgicus. Al nord da las Alps cumenza l’emprim orizont da colonisaziun cun il Homo heidelbergensis avant ca. 600 000 onns. L’attribuziun dals chats ad in’atgna spezia è però contestada; blers paleoantropologs designeschan ils members da l’emprima unda d’emigraziun or da l’Africa a moda unitara sco Homo erectus, il qual aveva gia colonisà avant ca. 1,8 milliuns onns Java.
Entant ch’il svilup dal Homo sapiens ha cumenzà avant ca. 160 000 onns en l’Africa, partind da las populaziuns dal Homo erectus ch’eran restadas là, è sa sviluppà en l’Europa dal Homo erectus il Homo heidelbergensis e da quel l’uman da Neandertal. Pir avant ca. 35 000 onns è il Homo sapiens arrivà en ina segunda unda d’emigraziun en l’Europa ed ha remplazzà qua, sco uschenumnà uman da Cro Magnon, successivamain l’uman da Neandertal. Cun il temp neolitic ed il temp da bronz ha cumenzà en l’Europa ina lung’istorgia da gronds progress culturals ed economics, l’emprim en la regiun da la Mar Mediterrana, alura er en in nord e l’ost.
En l’Europa dal Nord èn dapli temps da glatsch stads decisivs per l’ulteriur svilup, surtut er da las furmaziuns geologicas. Questas glazialisaziun han pertutgà la Scandinavia odierna, l’Islanda, l’Irlanda, la Germania dal Nord, la Pologna e la Russia. L’ultima glazialisaziun principala ha durà da ca. 23 000 fin 10 000 a.C.
La perioda suenter la fin da l’ultima glazialisaziun en l’Europa vegn numnada temp mesolitic. Da quel temp èn sa derasads en l’Europa guauds spess ed ils paucs umans che vivevan a moda nomada en pitschnas stirpas da ca. 20 persunas sco chatschaders e rimnaders han stuì s’adattar a las novas cundiziuns da l’ambient.
En rom d’in lung svilup ch’ha cumenzà en il 10avel millenni a.C. è sa sviluppada en la mesaglina fritgaivla l’agricultura. Questa novaziun, che vegn er numnada ‹revoluziun neolitica›, è sa derasada en il 6avel millenni a.C. en l’Europa. Vers vest è quella avanzada per lung da las costas da la Mar Mediterrana, vers nordvest per lung dal Danubi en la part occidentala da l’Europa Centrala e vers nordost per lung da las costas da la Mar Naira.
Cumprovas per ina colonisaziun permanenta da l’uman (Homo sapiens) existan dapi ca. 5000 a.C. Da quel temp èn per exempel cumprovadas da la cultura da la Cheramica da cordas chasas en construcziun da travs d’ina lunghezza da 30 meters, munidas cun in foss e cun in rempar da protecziun.
Fin ca. 1800 a.C. era sa messa tras en tut l’Europa l’elavuraziun da bronz. Ed a partir da ca. 800 a.C. han ils umans en l’Europa Centrala cumenzà cun l’elavuraziun da fier, ina tecnica ch’è medemamain vegnida importada nà da la part orientala da la Mar Mediterrana. Purtadras da quest’innovaziun èn stadas las culturas dal temp da Hallstatt e da Latène che vegnan attribuidas als Illirs e Celts.
L’emprima cultura auta en l’Europa è stada la minoica sin l’insla Creta, la quala ha cumenzà vers ca. 2000 a.C. Influenzada fitg ferm da quella è sa sviluppada sin la terra franca greca vischina a partir da ca. 1700 a.C. la cultura micenica.
In pau pli tard èn sa derasads ils Celts nà da l’Europa Centrala fin en Spagna ed en la Tirchia odierna. Damai che quest pievel n’ha laschà enavos naginas registraziuns en scrit, è sia cultura e moda da viver be enconuschenta a moda fragmentara (resp. per part a moda indirecta sur funtaunas romanas). Pli tard duevan ils Romans conquistar e colonisar vastas parts dal territori da derasaziun dals Celts.
A la fin dal temp da bronz èn ils dominis grecs pli vegls ids en muschna ed ina nova civilisaziun è sa derasada.[4] Quella era segnada da citads-stadi (poleis), da las qualas Athen e Sparta eran las pli impurtantas (cun mintgamai differenta furma da regenza). Da la Grezia antica èn resortids impurtants impuls sin ils pli differents champs sco la politica (t.a. la democrazia), filosofia, matematica, fisica, sport, teater, litteratura, istoriografia e musica. Las citads-stadi han er fundà pliras colonias a la costa da la Mar Mediterrana, surtut en l’Asia Minura, en la Sicilia e l’Italia dal Sid.
Ils Grecs han furmà l’emprima cultura ch’ha sviluppà ina chapientscha dal continent ‹Europa› e ch’ha er dà il num a quel. Quai è bain succedì per sa cunfinar da la cultura dals Persians ‹asiatics› che vegnivan resentids tras lur regl d’expansiun sco smanatscha per l’atgna moda da viver. La noziun ‹Europa› manegiava da quel temp surtut il mund grec da la Mar Mediterrana che tanscheva da la Spagna fin la Mar Naira. Igl era però er gia avant maun ina schientscha che l’intschess geografic tanschia pli lunsch vers nord, per exempel tar Herodot.[5]
A l’entschatta dal 5avel tschientaner a.C., en rom da las Guerras persianas, èsi reussì als Grecs da rebatter l’imperi dals Achemenids. Ma en la segunda mesadad dal 5avel tschientaner a.C. èn proruts en la Grezia sezza tranter Athen e Sparta cumbats per l’egemonia (Guerra dal Peloponnes) ed a l’entschatta dal quart tschientaner tranter Sparta d’ina vart e Teba e ses alliads da l’autra vart. Vers la mesadad dal quart tschientaner a.C. è la Grezia la finala vegnida sut la supremazia da retg Philipp II da la Macedonia, il qual ha battì l’onn 338 a.C. ils alliads Athen e Teba en la Battaglia da Chaironeia. En il decurs da las campagnas militaras dal figl da Philipp, Alexander il Grond, è la cultura greca sa derasada fin en l’India ed ha mess en contact ils Grecs cun auters circuls culturals, quai ch’ha instradà in nov svilup, il hellenissem. Da qua davent n’eran politicamain betg pli las citads-stadi ils acturs principals, mabain ils Reginavels dals diadocs, fin che quels han pers in suenter l’auter lur pussanza e ch’ils territoris restants èn vegnids conquistads dals Romans.
Suenter il temp dals retgs è Roma sa transfurmà vers l’entschatta dal 5avel tschientaner en ina republica, en la quala la politica vegniva dominada d’ina classa sociala relativamain pitschna e bainstanta. Roma ha surpiglià blera savida dals Grecs, surtut er cur che la nova pussanza è sa derasada sur ils cunfins da l’Italia ora. Ils Romans han profità dal fatg ch’ils adversaris n’eran betg abels da s’alliar cunter Roma e ch’ils Romans pudevan mobilisar pli gronds dumbers da truppas. Il sulet privel propi grond per l’avanzament da Roma ha furmà la colonia feniziana Carthago. Cun la sconfitta decisiva da Carthago a la fin dal terz tschientaner a.C. en rom da las Guerras punicas è Roma avanzà a la pussanza incontestada en la part occidentala da la regiun da la Mar Mediterrana. A partir dal segund tschientaner a.C. ha Roma extendì sia sfera d’influenza sin las pussanzas hellenisticas en l’ost, nua che l’Egipta è crudada l’onn 30 a.C. sco ultima a l’Imperi roman. Dapi la fin dal segund tschientaner a.C. è la republica vegnida turmentada da guerras civilas ch’han durà bunamain 100 onns. Cun sias victorias sur ses concurrents politics ha Gaius Iulius Caesar tschentà il fundament per abolir la republica ed a la fin dal prim tschientaner a.C. ha Augustus transfurmà quella en in imperi (principat).
L’Imperi roman n’ha mai vis sasez sco ‹imperi europeic›, mabain ha accentuà sco ses center geografic il ‹mare nostrum›, la Mar Mediterrana. L’idea europeica na giugava nagina rolla politica, las prestaziuns culturalas (lingua, dretg, architectura) han però influenzà pli tard a moda decisiva la chapientscha da l’Europa.[6]
Vers l’onn 100 s.C. avevan l’Imperi roman extendì en il nord ses cunfins fin al Rain e Danubi ed er conquistà la Britannia; en l’ost tanscheva la sfera d’influenza dals Romans fin en la Mesopotamia. Sut l’imperatur Trajan ha l’Imperi roman cuntanschì en il segund tschientaner sia pli grond’extensiun. En l’ost è l’expansiun romana però vegnida impedida da l’Imperi dals Parts ed (a partir da l’entschatta dal terz tschientaner) da l’Imperi dals Sassanids. La pasch augustea, er numnada pax romana, è vegnida flaivlentada en la crisa da l’imperi dal terz tschientaner tras guerras civilas. Silsuenter èsi reussì a l’imperatur Diocletian da stabilisar l’Imperi tras refurmas da l’administraziun. Ses successur Constantin ha promovì il cristianissem (vieuta constantinea) che dueva la finala daventar sut Theodosius I a la fin dal quart tschientaner la religiun statala da l’Imperi. Igl ha pudì sa furmar ina baselgia imperiala, cumbain ch’èn adina puspè proruts conflicts teologics (arianissem, monofisitissem).
Tras la spartiziun da l’imperi l’onn 395 è sa furmà in Imperi roman occidental (ch’ha existì fin il 476) ed in Imperi roman oriental. Nà dal nord (ils Germans al Rain e Danubi) e da l’ost (Imperi dals Sassanids) èn ils Romans vegnids ferm sut squitsch. Ils imperaturs en il vest na disponivan la finala strusch pli da pussanza factica, mabain eran dependents dals schefs d’armada. L’ost percunter, ch’era economicamain pli ferm, ha surmuntà pli u main intact la crisa dal 5avel tschientaner, ma è sa chattà en il 6avel tschientaner en in stadi da guerra quasi permanent.
A la fin dal quart tschientaner, cun l’avanzament dals Huns en l’Europa da l’Ost, ha cumenzà l’uschenumnada migraziun dals pievels. Quella ha manà en pliras undas ad in moviment da fugia da pliras stirpas (surtut germanas) e dueva ir a fin cun l’invasiun dals Langobards en l’Italia l’onn 568. Blers aspects da la migraziun dals pievels vegnan considerads oz a moda pli differenziada.[7] En quest connex vegn accentuà ch’ils invasurs germans eran main interessads a destruir, mabain a sa participar a la cultura antica, la quala han er anc tgirà ils stadis successurs german-romans dal 6avel tschientaner. L’onn 476 è l’Imperi roman occidental ì a fin, quai che n’è però strusch vegnì recepì dals contemporans en quest senn (a Constantinopel regiva anc adina in imperatur) e ch’ha pir survegnì pli tard ina muntada pli gronda.
Suenter la fin da l’antica è l’Europa dal Vest stada segnada da differents reginavels ch’èn per part be stads da curta durada. L’Imperi roman occidental, da tempra hellenistica – er numnà pli tard tenor sia nova chapitala Imperi bizantin –, ha pudì sa mantegnair in ulteriur millenni fin la conquista da sia chapitala l’onn 1453.
L’expansiun dals Arabs ch’ha cumenzà en il 8avel tschientaner ha manà la cultura islamica a la costa da la Mar Mediterrana, da l’Asia Minura sur la Sicilia fin en Spagna. Las sveltas conquistas arabas èn er stadas ina consequenza dal fatg che l’Imperi roman oriental era flaivlentà, essend quel stà gia dapi l’onn 628 en stadi da guerra cun l’Imperi dals Sassanids. La Roma orientala ha pudì tegnair in territori imperial restant ed uschia franar l’avanzament arab en l’ost. L’invasiun dals Arabs en la regiun da la Mar Mediterrana ha mess fin definitivamain a l’antica; il cunfin tranter l’antica tardiva ed il temp medieval tempriv è però fluctuanta.
En l’epoca da transiziun da l’antica tardiva al temp medieval tempriv, il temp dals Merovings, è la cultura citadina degenerada, il commerzi ha laschà suenter fitg ferm ed ils umans èn returnads a las cuminanzas ruralas. Il feudalissem ha remplazzà l’administraziun centrala romana. La suletta instituziun ch’ha survivì il declin da l’Imperi roman occidental è stada la baselgia, la quala ha conservà ina part da l’ierta culturala romana e furmà fin en il 14avel tschientaner ordaifer Bizanz in dals centers da furmaziun e scienza. Bizanz ha enconuschì da quel temp ina fluriziun sut l’imperatur Basileios II, ha silsuenter però pers plirs territoris ed adina dapli pussanza.
L’onn 800 ha papa Leo III curunà Carl il Grond sco imperatur roman. En il pensar dals contemporans ha quai muntà la restauraziun da l’Imperi roman da l’antica. Aachen, la nova residenza principala da l’imperatur, è daventà in center d’art e scienzas ed ha mess ad ir la renaschientscha carolingica ch’ha fatg flurir la cultura e muntà ina reorientaziun a l’antica. Carl ha conquistà vastas parts da l’Italia e d’auters stadis cunfinants ed engrondì uschia ses imperi. El è vegnì sustegnì dal papa, il qual na pudeva betg pli sa fidar da la protecziun da l’Imperi bizantin. En questa moda è il papa daventà l’emprim in vasal da l’imperatur, il qual protegiva Roma dals privels dals Langobards e Saracens. Pli tard però èn ils bains dal papa vegnids transfurmads en il stadi papal ch’ha cumpiglià vastas parts da l’Italia Centrala.
Da la spartiziun da l’Imperi sin ses figls è sa furmà l’Imperi francon dal Vest, dal qual dueva sa sviluppar en il 9avel e 10avel tschientaner la Frantscha, ed en l’Imperi ostrofrancon, dal qual è sa furmà cun la curunaziun dad Otto I sco imperatur l’onn 962 il Sontg Imperi roman (il qual porta però pir dapi il 1254 quest num). Durant e suenter las guerras da successiun è il sistem feudal daventà adina pli impurtant. Il Sontg Imperi roman n’è mai sa sviluppà ad in stadi naziunal, mabain ha represchentà explicitamain in’idea universala. La posiziun da la curuna roiala envers ils signurs territorials pussants n’era però betg fitg ferma, uschia ch’è resultada ina furma da regenza consensuala.
Las conquistas dals Normans en l’Engalterra ed en l’Italia dal Sid han furmà ulteriurs impurtants terms en l’istorgia europeica da quel temp. En l’Engalterra è s’etablida en il 12avel tschientaner la chasa Plantagenet che disponiva er d’impurtantas possessiuns en Frantscha. Quai ha manà repetidamain a conflicts, er militars, cun la curuna franzosa, a la quala igl è reussì a partir da la fin dal 12avel tschientaner da consolidar pli ferm sia pussanza. La culminaziun da quest svilup marchescha la Guerra da tschient onns en il 14avel e 15avel tschientaner. En l’Italia dal Sid ed en la Sicilia è sa sviluppà in reginavel norman, il qual è vegnì a la fin dal 12avel tschientaner en ils mauns dals Staufers, per vegnir alura ils onns 1260 en possess da la famiglia Anjou.
En il 11avel tschientaner han las citads-stadi independentas da l’Italia sco Venezia e Firenza enconuschì in temp da fluriziun economic e cultural; a medem temp èn vegnidas fundadas en l’Italia las emprimas universitads da l’Europa. Sper il Sontg Imperi roman, la Frantscha ed il stadi papal èn sa furmads reginavels sco l’Engalterra, la Spagna, l’Ungaria, la Pologna u la Rus da Kiev. Ils territoris da la Germania e da l’Italia percunter èn restads sparpagliads en in grond dumber da stadis feudals pitschens e da citads independentas che suttastevan be formalmain a l’imperatur.
En rom dal Schisma oriental da l’onn 1054 è la baselgia sa spartida en l’occident catolic-roman e l’occident ortodox. Quai ha manà ad in’alienaziun durabla tranter quests dus territoris. Il punct il pli bass da quest svilup ha furmà la conquista e sblundregiada da Constantinopel en rom da la Quarta Cruschada l’onn 1204. A la fin dal 11avel tschientaner han cumenzà las cruschadas en il Proxim Orient, las qualas han cuntinuà cun differenta intensitad fin en il 13avel tschientaner.
En il temp medieval han er existì pussanzas d’ordaifer l’Europa ch’han exequì in domini sur parts dal continent. Vers la fin dal 6avel tschientaner han ils Avars controllà vastas parts dal Balcan, ma gia en il 7avel tschientaner ha lur domini cumenzà ad ir da rendì.[8] Ils onns 790 han ils Francs sut Carl il Grond battì ils Avars, il reginavel restant da quels è sa dissolvì definitivamain fin en il 9avel tschientaner. L’avrigl 711 ha cumenzà l’invasiun dals Umaiads en la Spagna dal Sid, la quala ha mess il crap da fundament per il domini arab sin la Peninsla Araba ch’ha durà fin l’onn 1492. Dal temp da sia pli gronda extensiun ha lur domini cumpiglià sper la Spagna odierna er il Portugal e parts da la Frantscha dal Sid. Surtut tras la scola da translaziun da Toledo èn scrittiras arabas or dals secturs astronomia, fisica, alchemia e matematica vegnids translatadas en il latin resp. castilian. Las enconuschientschas ch’ins ha s’acquistà en questa moda èn tranter auter arrivadas en l’Italia ed han gì ina grond’influenza sin l’origin da la scolastica.[9] A l’entschatta dals onns 1220 ha cumenzà sut ils generals da Dschingis Khan, Jebe e Subutai, l’invasiun dals Mongols en l’Europa. En l’Ucraina odierna han els l’emprim battì in’armada russa en la Battaglia a la Kalka. A partir dal 1237 han Dschötschi e Batu Khan conquistà la gronda part dals principadis russ.[10] Els èn penetrads il 1241 en la Germania, Tschechia ed Austria odierna ed han victorisà en la Battaglia sper Liegnitz (Pologna) ed en la Battaglia sper Muhi (Ungaria). Questas conquistas èn daventadas la Horda dad aur, la quala ha furmà in impurtant factur da pussanza anc fin il 1502. Entras la pax mongolica ha gì lieu er qua ina pli gronda activitad da viagiar en omaduas direcziuns ed in transfer tecnologic vers l’Europa.[11]
Ina da las pli grondas catastrofas ch’ha tutgà l’Europa ha furmà la pestilenza. Igl ha dà in’entira retscha d’epidemias, ma la pli greva da tuttas è stada la ‹mort naira› ch’ha furià ils onns 1346 fin 1352 e probablamain mazzà in terz da la populaziun da l’Europa. La pandemia è l’emprim cumparida en l’Asia ed è sinaquai avanzada sur las rutas da commerzi en l’Europa. En connex cun l’erupziun da la pesta han er gì lieu persecuziuns dals Gidieus.
La fin dal temp medieval vegn per ordinari mess en connex cun la crudada da Constantinopel l’onn 1453 e la conquista definitiva da l’Imperi bizantin tras ils Osmans. Quels han fatg da Constantinopel la nova chapitala da l’Imperi osmanic ch’ha existì fin il 1919 e ch’ha cumpiglià durant sia pli grond’extensiun l’Asia Minura, l’Africa dal Nord, la Crim, il Caucasus ed il Balcan.
En il 15avel tschientaner, a la fin dal temp medieval, eran sa furmads stadis naziunals pussants sco la Frantscha, l’Engalterra u la Pologna-Lituania. La baselgia percunter aveva pers bler da sia pussanza tras corrupziun, differenzas d’opiniun a l’intern e la derasaziun da la cultura che dueva manar dal temp da la renaschientscha ad in ulteriur svilup en l’art, la filosofia, la scienza e la tecnica.
En connex cun la dumonda da la predominanza en l’Europa eran ils novs stadis naziunals cumpigliads permanentamain en midadas politicas e conflicts. Surtut cur ch’ha cumenzà la refurmaziun, la quala Martin Luther aveva mess ad ir cun derasar il 1517 sias tesas davart il commerzi cun perduns, han guerras politicas e da religiun devastà il continent. L’«epoca dal schisma» ha manà a la ruptura tranter il catolicissem ed il protestantissem. En l’Engalterra ha il retg Henry VIII rut cun Roma e declerà sasez sco chau da la baselgia. En Germania ha la refurmaziun unì ils differents prinzis protestants cunter l’imperatur catolic or da la chasa da Habsburg. En Frantscha han gì lieu otg guerras cunter ils ughenots, cun la mazzacra da la notg da Baltramieu il 1572 sco culminaziun; alura ha l’Edict da Nantes dal 1598 gidà a calmar per in tschert temp la situaziun.
Las numerusas guerras n’han betg retegnì ils novs stadis da perscrutar e conquistar vastas parts dal mund, surtut l’America ch’era vegnida scuverta da nov. A l’entschatta dal 16avel tschientaner han la Spagna ed il Portugal, ch’èn stads a la testa da questas scuvertas, furmà ils emprims stadis ch’han fundà colonias en l’America dal Sid sco er posts da commerzi a la costa da l’Africa e da l’Asia; curt temp suenter han però er la Frantscha, l’Engalterra ed ils Pajais Bass cumenzà ad endrizzar colonias.
La Spagna controllava vastas parts da l’America dal Sid e las Filippinas. La Gronda Britannia possedeva l’entira Australia, la Nova Zelanda, l’India e vastas parts da l’Africa e da l’America dal Nord. La Frantscha aveva acquistà il Canada e parts da l’India (tuts dus ha ella pers il 1763 a la Gronda Britannia), parts da l’Asia dal Sidost (Indochina franzosa) e grondas parts da l’Africa. Ils Pajais Bass han obtegnì l’Indonesia ed intginas inslas en la Caribica. Al Portugal tutgavan la Brasilia e plirs territoris en l’Africa ed Asia. Pli tard han er autras pussanzas sco la Russia, la Germania, la Belgia e l’Italia acquistà colonias ed ordaifer l’Europa ils Stadis Unids ed il Giapun.
La Guerra d’independenza americana, la quala ha manà il 1776 a la decleranza d’independenza dals Stadis Unids, sco er las explicaziuns d’independenza dals stadis sidamericans han mess cunfins a la colonisaziun europeica.
En quests dus tschientaners han las tensiuns religiusas e dinasticas cuntanschì lur culminaziun en la Guerra da trent’onns (1618–1648) ch’ha furmà la pli lunga perioda da guerra a la quala è stada participada quasi l’entir continent. Questa guerra ha cumenzà cun l’uschenumnada defanestraziun da Prag ed è ida a fin cun la Pasch vestfalica, la quala ha procurà als signurs territorials en il Sontg Imperi roman ina vasta suveranitad ed ha mess ad ir il svilup da stadis naziunals. Tras la Guerra da trent’onns èn entiras regiuns vegnidas devastadas e depopuladas ed igl ha duvrà dapli ch’ina generaziun fin che la populaziun è puspè sa revegnida. L’urden feudal dal temp medieval è sa schlià per gronda part en il 17avel tschientaner. Ils conts e prinzis han pers cun l’independenza creschenta da la populaziun bler facultad ed a l’imperatur è restà a la fin be la nunpussanza da l’Imperi, quai ch’ha mess ad ir en Germania la structura sparpagliada dals stadis pitschens, ha rinforzà resp. mess ad ir l’absolutissem, ma dueva la finala er dar nov schlantsch a l’idea dals stadis naziunals.
Las structuras da pussanza en midament cuntinuant han laschà enavos fastizs en la cultura ed en la schientscha collectiva dals umans. Plaunsieu ha cumenzà a sa furmar ina burgaisia conscienta da sasezza; e da la fluriziun dal commerzi è sa sviluppà il mercantilissem sco nova furma economica.
Suenter il 1529 han ils Tircs danovamain assedià il 1683 Vienna. Tras intervenziun dal papa è sa furmada ina vasta coaliziun per defender l’Europa cunter ils Tircs. La pli ferma pussanza militara da quel temp, la Frantscha sut Louis XIV, n’è però betg sa participada a la coaliziun, mabain ha profità dal fatg che l’imperatur tudestg era occupà cun la defensiun dals Tircs per cuntinuar sias guerras da reuniun.
Ord vista da l’istorgia spiertala ha la filosofia da l’illuminissem cuntinuà cun quai che la renaschientscha aveva cumenzà. Las novas ideas spiertalas han flaivlentà la posiziun da la religiun e mess il fundament per emprims moviments democratics. Las scienzas natiralas han fatg gronds progress; cun invenziuns sco la maschina a vapur ha cumenzà a la fin dal 18avel tschientaner la Revoluziun industriala, l’economia è sa sviluppada al chapitalissem tempriv. A partir da l’onn 1756 ha gì lieu la Guerra da set onns cun la Prussia e la Gronda Britannia d’ina vart e l’Austria, Frantscha e Russia da l’autra. La midada principala sin champ politic è stà l’avanzament da la Prussia a la pussanza gronda; l’eveniment da dimensiun mundiala ha furmà il fatg che la Frantscha ha pers ina gronda part da sias colonias a la Gronda Britannia, la quala ha tschentà uschia il crap da fundament da ses imperi mundial.
Vers la fin dal 18avel tschientaner èn ils eveniments sa precipitads en Frantscha: Suenter ch’il retg Louis XVI, sustegnì da la noblezza e da la baselgia, ha refusà da surdar a l’uschenumnà terz stan dapli pussanza politica, è prorutta il 1789 la Revoluziun franzosa. Igl è quai stà ina da las emprovas decisivas da stgaffir in stadi tenor ils princips da libertad, egualitad e fraternitad. Il retg è vegnì executà, en Frantscha è vegnida proclamada la republica ed installada ina regenza tenor princips democratics. En ils scumbigls ch’èn suandads, ils quals han tranter auter manà a decleraziuns da guerra da la gronda part da las monarchias europeicas, è general Napoleun Bonaparte avanzà il 1799 suenter in culp da stadi a la pussanza. En Frantscha han ins mess en vigur da quel temp la separaziun da las pussanzas, quai ch’ha furmà l’entschatta da la fin dal feudalissem en tut l’Europa. Per evitar che las structuras da pussanza sa midian e che las ideas revoluziunaras sa derasian er en auters stadis, han las monarchias europeicas manà a la fin dal 18avel tschientaner las Guerras da coaliziun.
En rom da las numerusas guerras da l’èra napoleonica ha Napoleun victorisà pliras giadas l’imperatur habsburgais dal Sontg Imperi roman. Il 1804 ha quest ultim surpiglià il titel d’in imperatur da l’Austria e suenter la furmaziun da l’uschenumnada Confederaziun dal Rain l’onn 1806 ha el renunzià a la curuna imperiala roman-tudestga, quai ch’ha muntà la fin dal Sontg Imperi roman. Er cunter la Prussia e la Russia ha Napoleun victorisà repetidamain. Per in tschert temp ha el puspè laschà reviver in stadi polonais en furma dal ducadi da Varsovia, suenter che quel era vegnì destruì a la fin dal 18avel tschientaner tras la Prussia, l’Austria e la Russia. Il 1804 ha Napoleun sa laschà proclamar sco imperatur franzos. Il 1815 è el vegnì battì definitivamain sper Waterloo.
Suenter la sconfitta da la Frantscha han las autras pussanzas europeicas empruvà da returnar a la situaziun d’avant il 1789. Quai è succedì en rom dal Congress da Vienna dal 1814/15 sut l’egida dal chancelier da stadi austriac prinzi von Metternich e dueva sa manifestar en il temp tranter il 1815 ed il 1848 en furma da vastas mesiras da restauraziun. A lunga vista n’èn quellas però betg stadas bunas da retegnair ils moviments revoluziunars ch’eran londervi da sa furmar. La burgaisia era influenzada fermamain dals ideals democratics da la Revoluziun franzosa. Ultra da quai ha la Revoluziun industriala manà en il decurs dal 19avel tschientaner a midadas economicas e socialas fundamentalas. La classa dals lavurants è vegnida pli e pli sut l’influenza d’ideas socialisticas, communisticas ed anarchisticas, surtut da las teorias che Karl Marx e Friedrich Engels avevan resumà il 1848 en il ‹Manifest communistic›. In’ulteriura destabilisaziun è resultada da la fundaziun da moviments naziunalistics, tranter auter en Germania, Italia e Pologna, las qualas han pretendì la liberaziun dal domini ester. En consequenza da quest svilup hai dà tranter il 1815 ed il 1871 in grond dumber da sullevaziuns, moviments revoluziunars e guerras d’independenza, per exempel la Revoluziun dal fanadur 1830 u las revoluziuns dal 1848/49. Er sch’ils revoluziunars èn savens vegnids victorisads, aveva la gronda part dals stadis survegnì fin il 1871 ina constituziun e na vegniva betg pli regida a moda absolutistica. La Germania ha victorisà en «guerras d’unificaziun» cunter il Danemarc (1864), l’Austria (1866) e la Frantscha (1870/71) e proclamà il 1871 en il chastè da Versailles l’Imperi tudestg sut Wilhelm I. La politica da quel è vegnida dominada fin il 1890 decisivamain tras il chancelier da l’imperi Otto von Bismarck.
Sumegliant a la situaziun en Germania han las revoluziuns democraticas e liberalas en l’Italia fatg naufragi ed è l’unificaziun taliana la finala vegnida messa tras en ils principadis talians. Suenter trais guerras d’independenza cunter l’Austria è sa furmà il stadi naziunal talian sco Reginavel d’Italia sut domini da la Sardegna. Il 1861 è il retg sard Vittorio Emanuele vegnì proclamà sco retg talian. Ses primminister Camillo Benso cont da Cavour ha giugà per Sardegna-Piemunt e per l’Italia ina rolla cumparegliabla a quella da Bismarck en la Prussia e l’Imperi tudestg. En Frantscha han ins, suenter la sconfitta en la guerra cunter la Germania, cupitgà l’imperatur Napoleun III e proclamà la Terza Republica franzosa. En il decurs dals scumbigls politics en Frantscha èn ils burgais da Paris e lavurants sa revoltads cunter la politica d’orientaziun prussiana da la giuvna republica ed han fundà la Communa da Paris. Quella vala sco emprima emprova da revoluziunar l’urden politic tenor princips socialistic-communistics, ma è gia vegnida abattida suenter paucas emnas a moda sanguinusa. L’ultim decenni dal 19avel tschientaner è stà segnà d’ina concurrenza economica e politica creschenta tranter las pussanzas grondas da l’Europa Centrala, surtut da l’Imperi tudestg, da la Frantscha e da la Gronda Britannia. Questa concurrenza ha tranter auter manà ad ina pli ferma militarisaziun da la societad, ad ina cursa d’armament, a la «cursa per l’Africa» ed Asia (Great Game) ed a la culminaziun da l’imperialissem e naziunalissem. A lunga vista – surtut suenter che l’imperatur Wilhelm I ha schlià il sistem d’allianzas da Bismarck ch’aveva procurà per ina tscherta stabilitad tranter ils stadis – dueva quest svilup escalar en l’Emprima Guerra mundiala.
Il 20avel tschientaner ha manà entaifer l’Europa a midadas dramaticas da la structura da pussanza ed a la sperdita da sia dominanza culturala ed economica sur ils auters continents.
Gia durant la belle époque han las rivalitads tranter las pussanzas europeicas cuntanschì dimensiuns adina pli criticas, fin ch’è prorutta il 1914 l’Emprima Guerra mundiala. Las Pussanzas centralas Germania, Austria-Ungaria, Imperi osmanic e Bulgaria han battì cunter l’Entente che sa cumponiva da la Frantscha, Gronda Britannia e Russia e ch’è pli tard vegnida rinforzada tras l’Italia (1915), ils Stadis Unids (1917) ed ulteriurs stadis.
Malgrà la sconfitta da la Russia l’onn 1917 ha victorisà il 1918 l’Entente. La guerra ha furmà ina da las raschuns principalas per la Revoluziun d’october ch’ha manà a la fundaziun da l’Uniun sovietica.
En il Contract da Pasch da Versailles han ils victurs adossà a la Germania custs da reparaziun ordvart severs. En rom dals ulteriurs Contracts da Paris han ins stgaffì sin il territori da l’anteriura Austria-Ungaria al lieu dal stadi multinaziunal ina retscha da novs stadis sco l’Austria, l’Ungaria, la Pologna, la Tschecoslovachia e la Jugoslavia, cun la finamira teoretica da promover l’autodeterminaziun dals pievels. En il decurs dals proxims decennis han la tema dal communissem e la crisa economica mundiala effectuà che regenzas autoritaras e totalitars èn vegnidas a la pussanza: Faschists en l’Italia (1922), naziunalsocialists en Germania (1933), franquists en Spagna (suenter la fin da la guerra civila il 1939) ed er en blers auters stadis sco per exempel en l’Ungaria.
Il 1937 han la Germania ed il Giapun fatg l’uschenumnà Patg anticomintern, al qual è s’associada il 1937 l’Italia ed il qual è vegnì cumplettà il 1940 en furma dal Patg da las trais pussanzas tras la cooperaziun militara. Encuraschà supplementarmain tras la Cunvegna da Minca dal 1938 e sa basond sin il Patg da nunagressiun cun l’Uniun sovietica, ha la Germania provocà il prim da settember 1939 cun l’attatga sin la Pologna la Segunda Guerra mundiala. Suenter emprims success, tranter auter l’occupaziun da la Pologna, da la Frantscha e dal Balcan fin l’onn 1940, èn suandadas la guerra cunter l’Uniun sovietica e la decleraziun da guerra cunter ils Stadis Unids per sustegnair il Giapun. Suenter emprimas victorias en Russia, è la Wehrmacht vegnida franada il december 1941 davant Moscau ed ha subi in onn pli tard ina sconfitta decisiva en la Battaglia da Stalingrad. Las forzas armadas alliadas han victorisà en l’Africa dal Nord en las duas battaglias dad El Alamein, han occupà a partir dal 1943 l’Italia ed han conquistà il 1944 cun l’operaziun Overlord la Frantscha. La primavaira 1945 è la Germania vegnida occupada nà da l’ost da truppas sovieticas e nà dal vest da truppas americanas e britannicas. Ils schuldads alliads ch’avanzavan èn fruntads en blers lieus sin maletgs orribels: En numerus champs da concentraziun e champs exteriurs entaifer la Germania ed ils territoris occupads eran milliuns da Gidieus, Sinti e Roma, socialdemocrats, communists, spirituals, persunas incapablas da lavurar, praschuniers da guerra sovietics e civilists polonais vegnids sajettada u gasifitgads, e blers èn morts da la fom u da malsognas. In’emna suenter il suicidi da Hitler ha la Wehrmacht capitulà senza resalvas ils 8 da matg 1945. Il Giapun ha capitulà l’avust 1945, suenter ch’ils Stadis Unids avevan destruì las citads Hiroshima e Nagasaki cun bumbas atomaras.
Las duas guerras mundialas, surtut la segunda, han mess fin a la posiziun dominanta da l’Europa en il mund. La charta geografica da l’Europa è vegnida dissegnada da nov cur ch’il continent è daventà en la Guerra fraida il champ da tensiun principal tranter las novas superpussanzas, ils Stadis Unids chapitalistics e l’Uniun sovietica communistica. La ‹tenda da fier› ha furmà la lingia da separaziun tranter il mund dal vest ed il bloc da l’ost sovietic cun la Pologna, la Tschecoslovachia, l’Ungaria, la Rumenia, la Bulgaria e la Republica democratica tudestga. Militarmain stevan in visavi l’auter la NATO manada dals Stadis Unids ed il Patg da Varsovia sut controlla sovietica.
Partind da l’Europa dal Vest ed Europa Centrala è sa sviluppà entaifer ils stadis d’orientaziun occidentala in process d’integraziun economica e politica: Or da la Communitad europeica da charvun e d’atschal è sa sviluppada la Communitad economica europeica (1957), la quala è vegnida transfurmada cun il Contract da Maastricht en l’Uniun europeica.
En l’Europa da l’Ost hai dà en ils stadis communistics divers moviments che bramavan libertad politica ed ideologica. Malgrà divers cuntraculps (Ungaria 1956, Tschecoslovachia 1968) è il bloc da l’ost stà confruntà vinavant cun malcuntentientscha a l’intern, betg il davos er pervi da la situaziun economica ch’è sa pegiurada en consequenza da sbagls en la politica economica e la cursa d’armament sfranada. Suenter la crudada da la tenda da fier l’atun 1989 è il bloc da l’ost dà dapart, il 1991 è l’Uniun sovietica sa schliada e la Jugoslavia ha cumenzà a scrudar en guerras sanguinusas. En l’Europa da l’Ost èn sa furmads divers novs stadis, la Germania è puspè sa reunida e pass per pass è suandada ils proxims onns l’extensiun a l’ost da l’Uniun europeica.
Suenter la fin da la Guerra fraida e la dissoluziun dals blocs han ins inizià process multifars da democratisaziun, da discharmament e d’integraziun politica (extensiun da l’Uniun europeica vers ost). Da l’autra vart è per part sa fatga valair ina politica pli naziunalistica (p.ex. la Russia sut Putin), ina tendenza ch’è anc creschida sut l’impressiun da diversas attatgas terroristicas (p.ex. en ils Stadis Unids suenter las attatgas da terror dals 11 da settember 2001). Medemamain occupan diversas dumondas da secessiun resp. reorientaziun politica la communitad internaziunala (p.ex. la posiziun da la Catalugna envers la Spagna, da la Gronda Britannia envers l’Uniun europeica u dal Cosovo envers la Serbia).
Er sin champ economic è la situaziun stada segnada dapi ils onns 1990 da deregulaziun e globalisaziun (fundaziun da l’Organisaziun mundiala da commerzi il 1994, introducziun da l’euro sco valuta communabla da numerus stadis da l’Uniun europeica a partir dal 1999). Ma er qua, sco en la politica, hai dà ils ultims onns regress pli gronds, surtut la crisa da finanzas a partir dal 2009 ch’ha clamà da vart dals stadis suenter vastas mesiras da stabilisaziun. Ed er a la liberalisaziun economica han divers stadis per part dà cuntrapais cun mesiras che servan a proteger ils agens martgads (p.ex. ils Stadis Unids sut Donald Trump).
Betg il davos sut l’impressiun che l’economia mundiala en sia furma actuala rinforzia la discrepanza tranter las classas cun entradas bassas e quellas cun entradas autas èn sa furmadas adina dapli gruppaziuns che cloman suenter ina reorientaziun en dumondas economicas e politicas. Numerus da quests uschenumnads novs moviments socials – ch’èn per part gia sa furmads a partir dals onns 1970/80, e quai savens ordaifer las structuras da participaziun politica etablidas – pretendan in resguard commensurà da dumondas che pertutgan la situaziun dal Terz Mund, la rolla da la dunna en la societad ed en il mund da lavur sco er ina politica da l’ambient che prenda serius il stgaudament global.
In chapitel da l’istorgia pli nova ch’ha destabilisà fermamain las relaziuns politicas al cunfin oriental da l’Europa ha inizià cun l'attatga da la Russia sin l’Ucraina a partir dal 2014 (Crim, Donbas) e surtut dapi il 2022 (offensiva gronda en la part orientala dal pajais). Ina fin da quest conflict ch’irradiescha lunsch sur la regiun or n’è betg en vista.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
