Алтан (химия элэмиэнэ)

Алтан диэн химия элемиэнэ. Бэлиэтэ Cu (лат. Cuprum). Атом нүөмэрэ 29. Судургу бэссэстибэтэ алтан  — пластичнай кыһыл көмүстүҥү өҥнөөх тимир (оксид субата суох буоллаҕына роза өҥнөөх). Былыр былыргыттан киһи-аймах туттар эттигэ^[1].

Бу тиэрмин атын эмиэ суолталардаах, көр Алтан (суолталара).

29 никель ← Алтан → цинк - ↑ Cu ↓ Ag Алтан in the periodic table of the elements Периодик табыл
Бүтүн билиилэрэ
Аата, бэлиэтэ, нүөмэрэ	Алтан, Cu, 29
Элемент категорията	transition metal
Бөлөҕө, периода, блога	11, 4, d
Өҥө	metallic copper
Атом маассата	63.546(3) g·mol−1
Электрон конфигурацията	[Ar] 3d10 4s1
Электрон хахха	2, 8, 18, 1 (Image)
Физик характеристикалара
Фазата	solid
Чиҥэ	8.96 g·cm−3
Убаҕас чиҥэ уулларыгар	8.02 g·cm−3
Ууллуу кэрдииhэ	1357.77 K (1084.62 °C, 1984.32 °F)
Оргуйуу кэрдииhэ	2835 K (2562 °C, 4643 °F)
Ууллуу итиитэ	13.26 kJ·mol−1
Уостуу итиитэ	300.4 kJ·mol−1
Итиини иҥэримтиэтэ	(25 °C) 24.440 J·mol−1·K−1
Паар баттааhына P/Pa 1 10 100 1 k 10 k 100 k at T/K 1509 1661 1850 2089 2404 2834
Атом характеристикалара
Кристал тутула	face centered cubic 0.3610 nm
Аhыйыы нүөмэрэ	+1, +2, +3, +4 (mildly basic oxide)
Электромэлдьэhиитэ	1.90 (Pauling scale)
Ионизация энергиялара |	1st: 745.5 kJ·mol−1
	2nd: 1957.9 kJ·mol−1
	3rd: 3555 kJ·mol−1
Атом радиуhа	128 pm
Атом радиуhа (calc.)	145 pm
Ковалент радиус	138 pm
Van der Waals radius	140 pm
Атын билиилэрэ
Магнетизма	diamagnetic
Электрик утарыы	(20 °C) 16.78 nΩ·m
Итиини ыытыы	(300 K) 401 W·m−1·K−1
Итии кэҥээhинэ	(25 °C) 16.5 µm·m−1·K−1
Тыас түргэнэ (thin rod)	(r.t.) (annealed) 3810 m·s−1
Юҥ модула	110 - 128 GPa
Кытаанах модула	48 GPa
Сабардам модула	140 GPa
Пуассон коэффициена	0.34
Мос скалата	3.0
Виккерс кытаанаҕа	369 MPa
Бринелл скалата	874 MPa
CAS регистрация нүөмэрэ	7440-50-8
Ордук бигэ изотоптара
Сүрүн ыстатыйа: Алтан изотоптара изо ИТ Аҥар үрэллиитэ РҮ ҮЭ (MeV) ҮО 63Cu 69.15% 63Cu is stable with 34 neutrons 65Cu 30.85% 65Cu is stable with 36 neutrons
Халыып: Көрүү • Ырытыы • Уларыт

Хорҕолдьуну кытта булкуйан чаҥ диэн булкааһы ылаллар. Чаҥ киһи-аймах сайдыытыгар улахан суолталаах этэ.

Устуоруйата

Алтан-рудаттан уонна кыра температураттан ылыыга сөптөөхтүк баһыламмыт киһи бастакы металлартан биирдэстэрэ. Бу метал айылҕаҕа үксүгэр көмүс, үрүҥ көмүс, тимир курдук көстөр. Алтан түҥ былыргы оҥоһуктартан биирдэстэрэ, шлак — Турция сиригэр-уотугар, Чатал-Гүюк нэһилиэгин хаһыытыгар булуллубуттара. Алтан үйэтэ алтан үйэни ылан аан дойду устуоруйатыгар киириэхтээх. Экспериментальнай чинчийиилэр С. А. Семенова үлэһиттэри кытта, төһө да сымнаҕас эттээх-сииннээх, алтан орудиелар таас орудиелары кытта тэҥнээтэххэ, рубка, кытаанах, тэҥнэбил уонна мас эрбииригэр, оттон уҥуоҕар таас орудиеларга курдук кэм-кэрдии ылбытын ыйда.

Былыр алтан сэп-сэбиргэл оҥорорго эмиэ боруонса — боруонса мэтээллэри уонна т. п., боруонса үйэ алтан солбуһа буолан туттуллара. Алтан ууһун холбоһуга (боруонса) б. э. чугастааҕы Илиҥҥэ диэри 3000 сыл устата аан бастаан тигистэ. Боруонса дьону үлэ-хамнас, булт, иһити-хомуоһу, киэргэли оҥорорго туһалаах буолла. Бу биридимиэттэр археологическай хаһыыларга булаллар. Үлэ орудиетыгар сыһыаннаан боруонса үйэ солбуйуутугар тимир үйэ кэллэ.

Бастаан алтан хостонор малахит рудатыттан буолбакка, сульфиднэйтэн буолбакка, Алдан уотунан-күөһүнэн уматыгы эрэйбэт буолан, хостууллар. Онуоха руданы уонна чоҕу булкуйан туой иһиккэ куталлар, кыра дьааманы туруораллар, күлүмнүүллэр.

Кипргэ хайыы-үйэ 3 тыһыынча сыл устата алтан рудниктара кэлэн алтан устуу оҥоһуллубута.

Чонос (Швадор) култуура индейецтэрэ өссө XV-XVI үйэлэргэ алтан 99,5% ылан топорик быһыытынан 2 см халыҥнаах, 0,5 мм халыҥнаах. Соҕуруу Америка арҕаа кытылын, ол иһигэр Инк судаарыстыбаларыгар эмиэ хаама сылдьар.

Россия территориятыгар уонна орто дойду алтан рудниктара б. э. Э. тобох икки тыһыынча сыл иһигэр Уралга (ордук биллэр алтан рудниктар — Каргаллар), Закавказьеҕа, Сибииргэ, Алтайга, Украина территориятыгар бааллар.

XIII-XIV үйэлэргэ алтан бырамыысыланнай көмөнү баһылаабыппыт. Москубаҕа ХV үйэлэргэ пушка дыбарыаһа тэриллибитэ, араас калибрдаах орудиелар боруонса мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Алтан куолакалы оҥоруу элбэхтик барар. Боруонса мэтээлтэн ыраахтааҕы-пушка (1586 с.), ыраахтааҕы-куолакал (1735 с.), Алтан аттаах (1782 с.), Дьоппуонга улахан Будда храма (Тойбохой-дзи храма) (752 с.) курдук литературнай искусство айымньылара уратыламмыттара.

Электричество аһыллыаҕыттан XVII- XIX үйэлэргэ медиа-бөлөх проводтары уонна да атын ситимнэри оҥорууга улахан кээмэйдээх үлэ барда. ХХ ү. проводка сотору- сотору сокуонунан күөмчүлэнэн, алтан электротехникаҕа суолтатын сүтэрэ илик[6].