Енисей кыргыстара

Енисей кыргыстара (кыт.: 黠戛斯, пиньинь: xiájiásī) – Енисей өрүс кытылыгар уонна Алтаайга олорбут былыргы түүр тыллаах омук.

Енисей кыргыстара хуннар кэмнэригэр

Енисей кыргыстарын өбүгэлэрэ Чаатас диэн археологическай култуураны кытта ситимнээхтэрэ сабаҕаланар.

Ону таһынан Енисей кыргыстара үөскүүллэригэр Таштык култууратын дьоно уонна динлиннэр улахан оруолу оонньообут буолуохтаахтар. Оннук буолар түбэлтэҕэ Енисей кыргыстарын тустарынан баскаты ахтыы хуннар кэмнэригэр сыһыаннаах буолан тахсар. Сыма Цянь диэн былыргы Кытай историга суруйбутунан хуннар б.к.и. 201 сыллаахха Цзянькунь (кыт.: 堅昆) (эбэтэр Цзюйу 居勿, Цзегу 結骨) диэн динлиннэри кытта булкуспут дьонноох дойдуну сэриилээн ылбыттар^[1]. Кытай номохторугар этиллибитинэн Енисей кыргыстарын Ли Лин (李陵) диэн кытай сэрииһит сыдьааннара салайан олорбуттара

Тан кэминээҕи Кытай былыргы источниктара Енисей кыргыстарын ойуулуулларынан кинилэр үрдүк уҥуохтаах, сырдык баттахтаах, маҥан сирэйдээх, күөх харахтаах этилэр^[2][3]. Тибиэт уонна ислам кэминээҕи суруктар Енисей кыргыстарын эмиэ итинник курдук ойуулууллар. Итиннэ сыһыаннаах Америкатааҕы Майкл Дромпп диэн чинчийээччи санааты үллэстиэххэ сөп:

Үгүс чинчийээччи Енисей кыргыстарын кинилэр тас дьүһүннэриттэн сылтаан түүр омуктар ахсааннарыгар кииллэрбэт этилэр эбэтэр ханнык эрэ түүр буолбатах омугу кытта күүскэ булкуспут омук дии саныыллара. Кытай суруктарыгар суруллан хаалбыт кыргыс тылларын быыстарыгар түүрдүү буолбатах (самадьылыы буолуон сөп) тыллары булбуттарын кэннэ Енисей кыргыстара түүр омуга буолбатаҕын өйүүр чинчийээччи ахсаана элбээбитэ. Ол эрээри этиэххэ тыл уонна омук ситимэ күүһэ суоҕун бэлиэтээн этиэххэ наада. Кинилэр тас дьүһүннэрэ уонна кинилэр тылларыгар аҕыйах ахсааннаах түүрдүү буолбатах тыл баара (киирии тыллар буолуохтарын сөп) кинилэр түүр буолбатахтарын бигэргэппэт. Енисейгэ баар кыргыс суруктара (VIII үйэ) түүрдүү тылынан суруллубуттар, ону таһынан Кытай суруктарыгар этиллибитинэн Енисей кыргыстарын тыла уонна суруга түүрдүү тыллаах уйгуур тылыгар уонна суругар майгынныыр. Кытай источниктарыгар хаалбыт кыргыс тыллара түүрдүү буолаллар. Ол иһин Енисей кыргыстарын түүр омуга буолбатаҕын бигэргэтэр туох да суох.

Динлиннэр уонна былыргы кыргыстар моҕоллору кытта ыкса ситимнээх буолуохтарын сөбүн туһунан санаа баар. Н.Я. Бичурин этэринэн былыргы кыргыстар (хягастар, хагастар) түүр-моҕол булкаастаах омук буолаллар^[4]: "Енисей губерниятын соҕуруу өттүгэр, хягастар киин куораттара турбут сиригэр олорор олохтоох дьоннор билиҥҥэ диэри түүр-моҕол тыллаахтар". "Хягас аан маҥнай Моҕол-түүр дойдута буолуохтаах уонна икки омуктан турар буолуохтаах: түүрдэр уонна моҕоллор»^[5][6][7]. Ол эрээри бу сабаҕалааһын атын даннайдары кытта сөп түбэспэт, холобур: кыргыстар европалыы дьүһүннэрэ^[8], моҕол тылын дьайыыта суох түүрдүү тыллара^[9][10], Енисей кыргыстарын геннэрэ (R1a гаплобөлөх) моҕол төрдүлэрэ суохтарын бигэргэтэр^[11].

Енисей кыргыстара былыргы түүрдэр уонна уйгуурдар кэмнэригэр

Енисей кыргыстарын тимиргэ оҥоһуктара

Былыргы кыргыстар маллара

V—XIII үйэлэр Енисей кыргыстара жужаннарга, былыргы түүрдэргэ уонна Уйгуур хаҕанатыгар бас бэриммиттэрэ. Уйгуурдар кэмнэригэр Енисей кыргыстара элбэх ахсааннаах омук этилэр: 100 тыһ. тахса ыал уонна 80 тыһ. сэрииһит. Енисей кыргыстарын сирдэриттэн уйгуур хаҕанын ордуутугар диэри 3000 ли эбэтэр тэбиэнинэн 40 күннээх айан этэ^[12].

Уйгуурдары үлтүрүтүү уонна Енисей кыргыстарын сайдыыта

VII үйэҕэ Енисей кыргыстара сюеяньто диэн уйгуур бииһиттэн тутулуктаах буолбуттар уонна уйгуурдар кинилэргэ бэйэлэрин баһылыктарын (кыт. 頡利發) анаабыттар. Ол эрээри кыргыс хаҕана уонна кини үс сүбэһитин (цисибэй 訖悉輩, цзюшабобэй 居沙波輩, амибэй 阿米輩) былааһа хаалбыта.

648 сыллаахха Кытай сюеяньтону үлтүрүппүттэрэ уонна элбэх уйгуур кытайдарга бас бэриммитэ. Онуоха Енисей кыргыстара Кытай ыраахтааҕытыгар илдьит ыыппыттара. Кытайдарга Сылифа Шибоку Ачжань баһылык (кыт. 俟利發失缽屈阿棧) тиийбитэ. Бырааһынньык кэмигэр бу баһылык Кытай ыраахтааҕытыттан Енисей кыргыстарын бэйэтин былааһыгар ыларын көрдөспүтэ. Ыраахтааҕы сөбүлэспит уонна Енисей кыргыстарын сирин цзянькунь (кыт. 堅昆府) диэн ааттаабыт, кыргыстар аҕа баһылыктара буоллаҕына цзо туньвэй да цзянцзюнь (кыт. 左屯衛大將軍) диэн сололоммута.

Енисей кыргыстара 650–683 сылларга Кытайга икки илдьити ыыппыттар.

Енисей кыргыстара 707–710 сылларга Чжун-цзун ыраахтааҕыҕа бэлэх ыыппыттар^[13].

758 сыллаахха Мойан-чур диэн уйгуур хаҕана Енисей кыргыстарын сэриилээн ылбыт. Ол кэмҥэ Енисей кыргыстара хас да дойдуга арахсыбыттар быһыылаах. Енисей кыргыстара араабтары, Тибиэти уонна карлуктары кытта ситимнээх этилэр. Ажо диэн ааттаах кыргыс хаҕана түүрдэртэн пигадуньцзецзинь (кыт. 毗伽頓頡斤, пига = билгэ = мындыр) диэн сололоммут.

840 сыллаахха Енисей кыргыстара Уйгуур хаҕанатын үлтүрүппүттэрэ уонна 80-тан тахса сыл устата Киин Азияҕа сүрүн күүс буолбут Кыргыс хаҕанатын тэрийбиттэрэ.

841 сыллаахха кыргыстар У-цзун ааттаах Кытай ыраахтааҕытыгар илдьит ыыппыттар. Ыраахтааҕы кыргыс илдьитин үчүгэйдик көрсүбүт уонна Бохай (кыт. 渤海) илдьитинээҕэ ордук сыһыаннаспыт. Ол кэннэ кытайдар кыргыстарга төттөрү бэйэлэрин илдьиттэрин ыыппыттар.

847 сыллаахха Енисей кыргыстара куоппут уйгуурдары эккирэтэн Амурга улахан сэриинэн барбыттар^[14]. Бу сэриигэ 70 тыһ. сэрииһит кыттыбыт.

847 сыллаахха Ажо хаҕан өлбүт. Кытай ыраахтааҕыта саҥа хаҕаҥҥа Инъу Чэн Мин кэхань (кыт.: 英武誠明可汗) диэн солону биэрбит.

860–874 сылларга Енисей кыргыстара Кытайга үс илдьит ыыппыттар. Ол кэннэ суруктар суохтар.

Кэлин Кыргыс хаҕаната хас да дойдуга ыһыллыбыта. Дьүчи олору 1207 сыллаахха Моҕол дойдутугар холбообута.

Эбии көр

• Кыргыс хаҕаната
• Былыргы түүрдэр
• Уйгуур хаҕаната