Телеуттар

Телеуттар (бэйэлэрин ааттанар ааттара: теленнет, тадар, байат-пачат) — Арҕаа Сибиир түүрдэриттэн төрүттэх түүр аҕыйах ахсааннаах омуга. Телеуттар тыллара уонна култууралара алтаай киэннэригэр чугас, ол иһин телеуттары 1993 сылга диэри алтаай омугун биир бөлөҕө дии саныыр этилэр^[1]. Билиҥҥи телеуттар Кемеровскай уобалас соҕуруу өттүгэр олороллор.

Телеуттар Y-хромосомалаах гаплобөлөхтөр: R1a1 (55,3 %), C3xM77, N1c1, R1b*, R1b3, I, J^[2][3][4].

Ахсааннара уонна олорор сирдэрэ

Россияҕа телеуттар ахсааннара 2643 киһи (2010 сыллаах биэрэпис), олортон Кемеровскай уобаласка 2520 киһи олорор. Телеуттар сүрүннээн тыа сирин олохтоохторо буолаллар. Ол курдук икки тыһынча киһи кэриҥэ Беловскай уонна Гурьевскай оройуоннар Беков, Челухоев, Верховскай, Шанда, Ново-Бачаты дэриэбинэлэригэр олороллор. Бу дойду телеуттара Улахан уонна Кыра Бачат өрүстэринэн олорор буоланнар «бачат телеуттара» диэн ааттаммыттар. Ону таһынан телеуттар Кемеровскай уобалас Новокузнецкай оройуонугар уонна Алтай Өрөспүүбүлүкэтигэр Шебалинскай оройуоҥҥа олороллор.

2002 сыллаах биэрэпис туругунан телеуттар ахсааннара^[5]:

• Кемеровскай уобалас:
  • Челухоево сэлиэнньэ: 505 киһи;
  • Белово куорат: 438 киһи;
  • Новокузнецк куорат: 303 киһи;
  • Беково сэлиэнньэ: 273 киһи;
  • Верховская дэриэбинэ: 194 киһи;
  • Шанда дэриэбинэ: 177 киһи;
  • Новобачаты сэлиэнньэ: 140 киһи;
  • Заречное сэлиэнньэ: 136 киһи.

Тыллара

Телеут тыла алтаай тылларын түүр тыллар бөлөҕөр баар кыргыс-кыпчак (хакас) тылларыгар сыһыаннаах, ол эрээри атын быһаарыынан телеут тыла туспа тыл буолбакка алтаай тылын биир диалега буолар. 2010 сыллааҕы биэрэпиһинэн бүтүн Россия үрдүнэн 975 киһи телеут тылын билэр (телеуттар уопсай ахсааннарыттан 37%). Ону тэҥэ телеуттар бары нуучча тылын билэллэр.

История

"Телеут" диэн аат "телеҥит" уонна "төлөс" диэн ааттары тэҥэ былыргы түүрдүү "теле" диэн ааттан төрүттээх. Теле омук историята Орто үйэлэртэн биллэр. 391 сылга телелэри табҕачтар баһылыыллар, онтон 403 с.  — жужаннар. 480-с сылларга телелэр сэриилэргэ кыайаннаар Кытайга доҕордуу Гаогюй диэн дойдуну тэрийэллэр, ол эрээри сотору кэминэн бу дойду ыһыллар уонна телелэри эфталиттар сэриилээн ылаллар. VI-с үйэ саҕаланыытыгар телелэр жужаннары кытары сэриилэһэллэр, ол гынан баран 550-с сылга кинилэри түүрдэр сэриилээн ыланнар Түүр хаҕанатыгар кииллэрэллэр.

930-с сылтан 1207 сылга диэри телелэр биир да омук аннынан буолбакка бэйэ-бэйэлэригэр олорбуттар. Онтон 1207 сылга Дьүчи-хаан Соҕуруу Сибииргэ кэлэ сылдьан телелэри сэриилээн ылбыт. Бу кэмтэн ылата телелэр моҕоллор дьайыыларыгар түбэһэллэр. Чыҥыс Хаан дойдута XIII үйэҕэ ыһыллыбытын кэннэ телелэр Өгэдэй улууһугар киирэллэр, ол кэннэ аны Ойрат хааннарын былааһын билинэллэр.

Телеуттар Г. Лучинскай оҥорбут XVI-с үйэтээҕи Сибиир картатыгар

Телеуттар нуучча суруктарыгар аан маҥнай 1601 сылга үрүҥ калмыктар диэн ааттаах киирэллэр. Ону таһынан моҕол тыллаах ойраттары хара калмыктар диэн ааттыыллар эбит^[6].

XVII үйэ тухары телеуттар нууччалары кытта сыһыаннара сайдар уонна сорох телеут биистэрэ хоту, Томск остуруогун диэки көһөллөр. Ол да буоллар, хаалбыт телеуттар Джунгарияттан өйөбүллээх буоланнар нуучча былааһа Алтаайга тарҕанарын өр кэмҥэ утарылаһаллар^[7].

XVIII үйэ саҕаланыаҕыттан телеуттар үксүлэрэ Джунгарияҕа олорбуттара. 1760-с сылларга Джунгария уонна Кытай сэриитэ буолбутугар уонна ол түмүгэр Джунгария күүһэ ахсаабытыгар телеуттар холбоһуулара ыһыллар.

Култууралара уонна итэҕэллэрэ

Телеуттар быыстарыгар сүрэхтэммиттэр да, төрүт итэҕэли да тутуһааччылар бааллар.

Телеуттар култууралар телеҥит уонна хакаас киэннэригэр чугас.