Caltaggiruni

nu cumuni di Tàlia From Wikipedia, the free encyclopedia

Caltaggiruni
Remove ads

Caltaggiruni (Caltagirone nnû talianu) è nu cumuni di 35 709 abbitanti dâ Città metrupolitana di Catania.

Chiossai nfurmazzioni Nomu ufficiali:, Riggiuni: ...

È luntana 68 km dû sò capulocu pruvinciali Catania e 195 km dû sò capulocu riggiunali Palermu. È lu quintu cumuni cchiù populatu dâ Città metrupolitana catanisi e lu primu pi grandizza tirritoriali.

Caltaggiruni è ntrê 25 cumuna dâ Sicilia pi populazziuni e lu quintu pi grandizza dû sò tirritoriu.

A liveḍḍu riliggiusu, specialmenti pi zoccu cuncerni la riliggiuni cristiano-cattòlica, Caltaggiruni è sedi piscupali (Piscupatu di Caltaggiruni, nnû talianu Diocesi di Caltagirone) dû 1816.

È storicamenti capulocu di'n grandi cumprinsoriu tirrituriali, chiamatu nnû talianu Calatino e Sud-Simeto (macari canusciuti comu li paisa caltaggirunisa), chi è nnâ parti miridiunali di l'enti metrupolitanu di oji.

Thumb
Chiesa di San Francescu â Mmaculata
Thumb
Paisaggiu di campagna ntra Caltaggiruni e Chiazza

Centru urbanu misu centralmenti ntrâ Sicilia cintrali, chiḍḍa urîntali e lu liturali miridiunali, è celebri pâ pruduzziuni dâ ciramica, la quali la renni lu majuri centru riggiunali e unu dî cchiù mpurtanti d’Italia.

Fu pi ultra dui millenni nu puntu stratèggicu di cuntrollu pi assai populi chi contrullavanu li chiana di Catania e Gela, ntra di cui li greci, li bizzantini, l'arabbi, li ginuvisa, li aragunisa e li nurmanni.

È vidè nu mpurtanti centru agriculu, pî so grandi campagni, comu Chianu Sampòlu, Costabbaira, lu Nuci, lu Mazzuni, Racineci e Rannasìa.

Lu centru storicu avi lu titulu di Patrimoniu di l’umanità UNESCO dû 2002, facenti parti dû consorziu du Vaḍḍ'i Notu, nzemmula ê città di Catania, Militeḍḍu, Scicli, Modica, Ragusa, Notu e Palazzolu.

Remove ads

Etimoluggia dû nomu

L'etimoluggìa dû nomu diriva di l'àrabbu: si sapi chi la prima parola significa casteḍḍu (qal'at), ma l'àutra parti è di etimoluggia chi nun è canusciuta, e nun si sapi pi certu zoccu putissi significari; pi chistu mutivu, li studiusi, cchiù o menu titulati, ànu prupunutu assai significati, chi ponu purtari â storia greca (picciò Casteḍḍ'i Gela o Casteḍḍ'i gilisi), â storia midîvali (Casteḍḍ'i ginuvisi) u ô tirritoriu 'n quantu tali (Casteḍḍ'i grutti, Casteḍḍ'i cignali, Casteḍḍ'i quartari, ecc.)

Lu paisi oji
Thumb
Chiazza Bellini, unu dî posta cchiù canusciuti dû centru novu di Caltaggiruni, nfacci ô viali Mariu Milazzu

Oji, ultra lu celebbri centru storicu, la città avi vidè n'area abbitata di età recenti, misa a sud-ovest, unni putemu truvari alcuni mpurtanti vî, palazzi, lochi e chiazzi centrali dâ città. Chista parti dâ città è oji lu cori urbanu dû cumuni, unni a majurìa dî pirsuni abbitanu (quasi 20 000 ncapu picca cchiù di 35 000 pirsuni).

La città, nnâ sò storia ricenti, mustràu sempri l'ambizziuni di essiri capulocu di na sò pruvincia chi fussi cchiù o menu lu tirritoriu dî paisa caltaggirunisi (Calatino e Sud-Simeto nnâ lingua taliana), accussì comu la vicina Gela chî sò paisi di l'area gilisi. È lu secundu centru dâ Sicilia cintrali cu cchiù abbitanti, dopu Cartanissetta e davanzi cumuna comu Caniattì, Dirnò e Castruggiuvanni.

Remove ads

Frazziuna

Pâ grandizza dû sò tirritoriu, Cartaggiruni avi diversi frazziuna, arcuni di chisti sunu luntani dicina di chilometri dâ città. Li cchiù canusciuti e mpurtanti sunu:

  • Granieri (frazziuni li cui abbitanti veninu dê cumuna dâ pruvincia di Ràusa)
  • Santu Petru (frazziuni ca si sviluppàu 'n facci ô boscu omonimu)
  • Chianu Sampòlu (frazziuni agricula a quarcu chilometru dû paisi)
  • Favareḍḍa (frazziuni li cui abbitanti sunu grammichilisi)
Remove ads

Giamillaggi

Ntrî parentisi sunu scritti o la riggiuni (nnû casu dâ Talia) o l'unità amministrativi fidirali si nnû paisi adintificatu asisti.

Nasciuti a Caltaggiruni

Chista è na lista nun cumpleta di pirsuni chi nàppiru o crisciru a Caltaggiruni:

  • Don Luiggi Sturzu, parrinu, funnaturi dû Partitu Pupulari Talianu, sinaturi a vita dâ Ripubblica Taliana
  • Mariu Sturzu, frati di Luiggi Sturzu, piscupu di Chiazza
  • Carmelu Carìstia, diputatu dâ Ripubblica Taliana pâ Dimucrazzia Cristiana
  • Giambattista Fanales, diputatu dâ Ripubblica Taliana pû Partitu Comunista Talianu
  • Gnaziu Muntimagnu, piscupu di Girgenti
  • Juseppi Missina, riggista cinematograficu
  • Nnucenzu Marcinnò, riliggiusu
  • Francescu Parisi, senaturi dâ Ripubblica Taliana
  • Duminicu Semineriu, scritturi
  • Antuninu Raguna o Ràuna, studiusu dâ ciramica
  • Nicola Longubardi, gisuita missiunariu â Cina
  • Silviu Milazzu, puliticu già presidenti dâ Riggiuni Siciliana e funnaturi dâ Uniuni Siciliana Cristianu Suciali
  • Mariu Scelba, puliticu già presidenti dû Cunsigghiu dî Ministri dâ Rippubblica Taliana e vidè già Ministru dô Ntiriuri.
  • Gisualdu Climenti, medicu e prufissuri, già Magnificu Ritturi dâ Univirsitati di Catania
  • Saveriu Fragapani o Frâpani, architettu
  • Gualteru di Caltaggiruni, nobbili e puliticu dû periudu dî Vespri Siciliani
  • Ottavia Pinna Buscemi, pulitica, diputata dâ Assemblea Costituenti dâ Ripubblica Taliana pû Fronte dell'Uomo Qualunque
  • Salvaturi Castagna, ginirali militari
  • Paulu Ciuḍḍa, fàusaru di muneta
  • Marianu Giaquinta o Jaquinta, matimaticu
  • Jacupu Rannazzu, diriggenti sportivu, già presidenti dâ Atalanta Bergamasca
  • Alessiu Narbuni, gisuita e storicu
  • Mariu Sampirisi, jucaturi di palluni, difinsuri dû Monza
  • Nicole Grimàudu, attrici pû cinema e la televisiuni
Remove ads

Dialettu

Thumb
Chiazza Umbertu I: si vidi la Cattidrali e lu Munti di Pietà

A Caltaggiruni, ntrê secula XIX e XX, in virtù di l’unificazziuni nazziunali e dâ diffusiuni di menza di communicazziuni di massa visiva e stampata, l’usu dâ lingua taliana si allargàu in quasi tutti l'abbitanti e vidé in registra diversi di chiḍḍi furmali. La lingua siciliana pirò è vidè presenti, nnâ sò varianti cittatina.

La so varietà lucali, lu caltaggirunisi, è 'n dialettu di transizziuni, chi avi elementa urîntali ( cunzidirati comu lìati ô catanisi, ma pigghiati dû missinisi) e èlimenta cintrali (famigghia di dialetta a unni appirtenunu chiḍḍi di Castruggiuvanni e Nissa). Avi forti nfluenza ligguri (prubabbilmenti savunisi).

Comu'n autri dialetta dû sicilianu, sunu prisenti nfluenzi dî lingui castigghiana, catalana, pruvinzali, bèrbira, tuscana e greca, ultra a prestiti dû talianu e vidè du nglisi.

Asempi scritti

Sutta ci stanu arcuni asempi scritti, lu primu è lu primu articulu da Dichiarazziuni Universali dî diritta di l'Omu dî Nazziuna Uniti, lu secunnu è lu prìara cristiana dû Patri Nostru, lu terzu è la fabbula dû Lupu e l'Agneḍḍu dû scritturi di fabbuli grecu Èsupu:

Dichiarazziuni Universali di li diritti di l'Omu

"Ì crìstijani nasciunu tutti lìbbiri e tutti ì stìssi, pi dignità e dirìtti.

C'ànu u stìssu ciribeḍḍu e cuscienza, e s'han'a cumpurtari 'ntra ri ìḍḍi comu si fussuru frati râ stìssa matri."

Patri nostru

Patri nostru, chi sï ndû cełu,

Santiffijatu vè u nommu tò,

vinìssi prestu u tò regnu,

sempri fatta vè a tò vułuntà,

comu ndû cełu accussi 'n terra.

Danni oggi u nostru pani cutidijànu,

e levini ì nostri debbita

'ccussï comu nuatri ì tugghìmu

ê debbitura nostri.

E nun ni bbannunari ndâ tentazzijoni,

ma lìbbirini dû màłi, AMEN.

Lu lupu e l'agneḍḍu di Ésupu

Un lupu e nu gneḍḍu, morti di sìti, jungìru a bìviri ô stìssu sciumi.

Ncapu v'era u lupu, cchiù sutta v'era u gneḍḍu.

Ḍḍura, ḍḍu disgranijatu dû lupu, chi c'avìa a panza vacanti, si circà a sciarra cû gneḍḍu e c'à dìttu:

-Disgranijatu, ti lèvi di ḍḍocu chi mi sta lurdannu tutta l'acqua!

E u gneḍḍu ci rispunnï:

-'Un ti siḍḍijari, vìri chi tò mi sta lurdannu l'acqua, chi passa prìma di tìa!

U lupu, ch'ava caputu chi v'era ḍḍu tortu, c'à dittu:

- He sintutu chi sï mìsi fa m'à sparratu cu l'ammìci!

E u gneḍḍu contrubbattï:

- Ma ìu sï mìsi fa mancu ava natu, chi mi sta dicennu?

E câ raggia dâ fami, prima di bbirarissìllu, c'à dittu:

- E ḍḍura à statu ḍḍu porch'i tò pa' a sparrarimi.

E dopu, senza mancu vìririci si l'à bbiratu e si l'à spurpatu tuttu sanu.

Sti paroli l'àn'a sentiri tutti i crìstijani chi cunnannunu ì nnucenti gnustamenti.

Remove ads

Tradizzioni

Bibliografia

  • .

Noti

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads