Operacija Vazdušni most

Operacija Vazdušni most, na zapadu poznata kao operacija Halyard (engleski: - uže za dizanje jedra) je bila opsežna saveznička operacija evakuacije oborenih avijatičara, tokom Drugog svetskog rata u Jugoslaviji.

Spasavanje savezničkih avijatičara od strane jugoslovenskih partizana, Drvar 1943.

Spasavanje savezničkih avijatičara od strane jugoslovenskih partizana, Otočac 1943.

Evakuacija oborenih savezničkih avijatičara vršena je sredinom 1944. godine od strane avijacije SAD-a u saradnji sa Jugoslovenskom vojskom u otadžbini i Narodnooslobodilačkom vojskom Jugoslavije.

Sa jačanjem savezničke bombarderske ofanzive protiv Osovine, sve veći broj vazduhoplovaca ostajao je iza neprijateljskih linija usled prinudnog spuštanja iz oštećenih aviona. Zbog toga je 24. jula 1944. godine osnovana Jedinica za spasavanje vazduhoplovnih posada (engleski: ).^[1] Ova jedinica evakuisala je ukupno 5.700 američkih vazduhoplovaca.^[2] Najviše njih, 2.350, evakuisano je iz Jugoslavije.^[3] Od toga, 343 (ili 432^[4]) su evakuisana sa četničke teritorije, a preko 2.000 sa partizanske.^[3]

Tokom operacije Halyard je uspešno evakuisano 417 savezničkih vazduhoplovaca i civila, koje su Nemci oborili iznad Jugoslavije.^[5][6] Oni su uglavnom evakuisani sa improvizovanog četničkog aerodroma u srpskom selu Pranjani 1944. godine. Tokom operacije nije bilo ometanja od strane Nemaca.^[7]

Operacija Vazdušni most je u decenijama nakon rata među četnicima stekla mitološki status, kao "najveća operacija spasavanja pilota tokom Drugog svetskog rata"^[8], gde se broj pilota spasenih od četnika redovno preuveličavao.^[9][10]

Savezničko bombardovanje ciljeva u Jugoistočnoj Evropi

Glavni članci: Savezničko bombardovanje Wehrmachta u Jugoslaviji, Operacija Ratweek i Bombardovanje Beograda 1944.

Prinudno sleteli saveznički bombarder na teritoriju pod kontrolom partizana.

Nakon što je u jesen 1943. godine Italija kapitulirala, Petanaesta vazdušna armija SAD (engleski: ) je prebačena na aerodrom kod Fođe, koji je postao najveća američka vazduhoplovna baza za dejstvovanje po ciljevima u Južnoj i Istočnoj Evropi. Petnaesti korpus vazdušnih snaga SAD je koristio i okolne aerodrome: kod Barija, Brindizija, Leća i Mandurija. Petnaesti korpus vazdušnih snaga SAD je dejstvovao po ciljevima u Austriji, Mađarskoj, Slovačkoj, Jugoslaviji, Bugarskoj i Rumuniji. Najvažniji ciljevi bile su fabrike kugličnih ležajeva u Austriji i izvori nafte i rafinerije u Rumuniji. Svi letovi za bombardovanje izvora i rafinerija nafte u Rumuniji, kod mesta Ploešti severno od Bukurešta, išli su preko Srbije. Rafinerije nafte u Rumuniji bile su motorna snaga Hitlerove ratne mašine.

Od oktobra 1943. godine do oktobra 1944. godine, Petnaesti korpus vazdušnih snaga SAD, obavio je oko 20.000 borbenih letova, uključujući i lovačke avione i bombardere. U tom periodu izgubljeno je skoro pedeset odsto aviona i samo oko deset odsto ljudstva. Petnaesti korpus za izvršenje borbenih misija raspolagao je sa 500 teških bombardera tipa B-17 "Letećih tvrđava", B-24 "Liberator" i sa oko 100 lovački aviona za pratnju bombardera. Maršuta letova aviona iz Južne Italije do ciljeva u Rumuniji ponavljala se svakodnevno od proleća 1944. godine. Preko Jadrana, Crne Gore i Srbije i Bugarske ka Rumuniji.

Dve trećine letova sa aerodroma u Južnoj Italiji obavljeno je prema ciljevima u Bugarskoj, Rumuniji i Jugoslaviji. Beograd je bombardovan osam puta, Niš oko trideset puta, a zatim Kragujevac, Leskovac i još neki gradovi u Srbiji. Nemci su raspolagali sa ograničenim brojem lovačkih aviona, najčešća meta su im bili saveznički avioni koji su već bili oštećeni od njihove protivvazdušne odbrane nad Bugarskom i Rumunijom, koji su usled oštećenja sporije leteli na manjim visinama. Nemci su imali i snažnu protivavionsku odbranu iznad rudnika bakra u Borskom rudniku.

Politička situacija u Srbiji

Glavni članci: Bitka za Srbiju 1944., Saveznici i Jugoslavija i Saradnja četnika sa snagama Osovine u Drugom svetskom ratu

1. DM želi da razgovara sa opunomoćenikom firera za jugoistočni prostor.

2. On teži okupljanju svih nacionalnih srpskih snaga.

3. Mobilizacija i naoružavanje svih za oružje sposobnih Srba za borbu protiv komunizma. Naoružavanje i vođstvo pod nemačkim Vermahtom.

4. DM moli da sam ostane u ilegali.

5. Pripadnici DM-pokreta ne treba da budu u nemačkim uniformama.^[11]

– Dražina ponuda Hitleru od 11. avgusta 1944.

Nemački kapetan Wrede i četnički komandanti Nikola Kalabić, Dragoslav Račić i Neško Nedić u Topoli 11. avgusta, u neposrednoj blizini Pranjana.^{[12][13][14][15]}

Kao i tokom većeg dijela rata, tako i 1944. godine, četnici su "igrali na 2 karte": oslanjali su se i na okupatore i na saveznike. Tokom evakuacije savezničkih vazduhoplovaca iz Srbije, vođeni su intezivni pregovori sa Nemcima i kvislinškom Nedićevom vladom. Tokom operacije Vazdušni most četnički komandanti Nikola Kalabić, Dragoslav Račić i Neško Nedić su 11. avgusta u Topoli potpisali sporazum o zajedničkoj borbi protiv partizana, general Mihailović se 13. avgusta sastao sa predsednikom kvislinške vlade Nedićem u selu Ražani,^[16] 16. avgusta Komandanta Jugoistoka je odobrila isporuku oružja i municije četnicima,^[17] nemački komandant Srbije Hans Felber pregovarao je 20. avgusta sa štabom 4. grupe jurišnih korpusa JVuO,^[18] komandant jugoistoka feldmaršal Maximilian von Weichs pokušavao je da organizuje zajedničku armiju Nedića i Mihailovića pod nemačkom komandom,^[19] Nemci su uz pomoć četnika vodili operaciju Rübezahl protiv Narodnooslobodilačke vojske koja se probijala u Srbiju, dok su četnici uhapšene pripadnike pokreta otpora dovodili u Pranjane i Takovo, odakle ih je preuzimala Specijalna policija Uprave grada Beograda.^[20]

Nekima je možda teško razumeti kako četnici mogu da spašavaju američke avijatičare od Nemaca, kao što su učinili najmanje u jednom slučaju, a istovremeno, da sarađuju sa tim istim snagama. Odgovor leži u četničkoj percepciji ko je stvarno neprijatelj. Četnici smatraju partizanski komunistički pokret daleko većom pretnjom po Jugoslaviju nego nemačke okupacione snage. Obnovljena američka podrška bila je Mihailoviću jedino sredstvo suprotstavljanja partizanskoj prevlasti. Nije mogao apsolutno ništa dobiti predajom američkih avijatičara Nemcima. Zapravo, evakuisani Amerikanci bili su značajan izvor prvoklasnih odnosa sa javnošću u ime četnika. Krajem 1944. samo su Amerikanci pokazali ikakvu zabrinutost za ono što može snaći četnike kada partizani steknu kontrolu. Učiniti bilo šta osim spasavanja i zaštite američkih avijatičara značilo bi im gubitak poslednjeg izvora podrške i spasa.^[21]

– Thomas T. Matteson, komandir Obalne straže SAD-a

U istom periodu, američki obaveštajci su 3. septembra preko četnika započeli pregovore sa nemačkom komandom.^[22] Američki obaveštajac Robert H. McDowell će se, posredstvom Mihailovića, početkom septembra 1944. upravo u Pranjanima sastati sa nemačkim predstavnikom Rudolfom Stärkerom.^[4]

Evakuacija sa teritorija pod kontrolom JVUO

Evakuacija iz Pranjana (Srbija)

Spomen ploča na mestu nekadašnjeg aerodroma u Pranjanima

Po naredbi generala Mihailovića, početkom marta 1944. godine počela je izgradnja aerodroma, sa kojeg je trebala da se vrši evakuacija američkih avijatičara za Italiju. Komandant Prvog ravnogorskog korpusa, kapetan Zvonimir Vučković, odabrao je sa američkim kapetanom Džordžom Musulinom pogodan teren na planinskoj visoravni nedaleko od sela Pranjani u Zapadnoj Srbiji, na mestu zvanom Galovića polje. Stotine seljaka iz okolnih sela radilo je svakodnevno sa volovskim zapregama tokom marta 1944. godine kako bi izgradili improvizovani aerodrom za evakuaciju.

Prvo je evakuisana britanska vojna misija na čelu sa generalom Čarlsom Armstrongom, krajem maja 1944. godine, a sa njima i izvestan broj savezničkih avijatičara. Tada je za Italiju odleteo i američki kapetan Džordž Musulin. Ova evakuacija je ujedno značila i da Saveznici napuštaju generala Mihailovića.

Sledeći talas evakuacije je izveden 10. avgusta 1944. godine, kada se noću spustila grupa aviona C - 47, koji su ukrcali avijatičare i povezli ih put Barija uz pratnju eskadrile lovačkih aviona. Ujutru 10. avgusta 1944. godine pojavilo se ponovo osam transportih aviona C -47, pa je evakuisana još jedna veća grupa avijatičara. 10. avgusta 1944. godine, evakuisani su i neki civili, američki građani, koji su se za vreme rata zatekli u Srbiji, kao i članovi vojno - političke misije predvođenom političarem Adamom Pribićevićem i kapetanom Zvonimirom Vučkovićem. I naredih dana 12, 15, 18 i 29. avgusta vršena je evakuacija avijatičara.

Najveće razočarenje za četnike bili su prazni avioni. Naime, avioni su iz Barija krenuli puni vojne opreme, oružja i municije, koju su usput izbacili iznad partizanske teritorije.

Evakuacija iz Koceljeve (Srbija)

Pod pritiskom partizana, vrhovna komanda JVuO napustila je Pranjane i prebacila se u Mačvu. U mestu Koceljevu sa improvizovanog aerodroma, nastavljena je evakuacija američkih avijatičara 17. i 29 septembra 1944. godine. Tada je sa pilotima odleteo kapetan Džordž Musulin, a američki OSS kapetan Nik Lalić je ostao da se i dalje stara o evakuaciji avijatičara.

Evakuacija iz Boljanića (Bosna)

Sredinom oktobra 1944. godine, pod pritiskom partizanskih snaga, Vrhovna komanda JVuO prelazi sa svojim jedinicama iz Srbije u Istočnu Bosnu. Na planini Ozren osposobljeno je novo uzletište u blizini sela Boljanić, blizu Doboja, od 22. oktobra do 1. novembra 1944. godine. Sa ovog uzletišta otišao je u Italiju šef američke vojne misije, pukovnik Robert Mekdauel, 1. novembra 1944. godine. Sa njima je otišao i kapetan Džon Milodragović i poručnik Majkl Rajačić. Sa uzletišta u Boljaniću je i kapetan Nik Lalić 27. decembra 1944. godine odleteo za Italiju, a i radio - telegrafista Artur Džibilijan.

Poslednja evakuacija sa Ozrena obavljena je krajem februara 1945. godine po vrlo hladnom vremenu. Tada su u dva transportna aviona C-47 u pratnji nekoliko lovaca evakuisani preostali Amerikanci.

Evakuacija sa teritorija pod kontrolom NOVJ

Saveznički avijatičari spaseni od strane jugoslovenskih partizana, po povratku u Bari.

Doček prvog sovjetskog avijatičara u Srbiji (polovinom septembra 1944)

U cilju efikasnijeg vazdušnog snabdevanja, sadejstva i evakuacije ranjenika i savezničkih pilota, u okviru sredozemnih vazduhoplovnih snaga Saveznici su 7. juna 1944. formirali Balkansko ratno vazduhoplovstvo.

U periodu od 7. juna 1944. do 7. maja 1945. godine, BAF je prevezao oko 1.200 tona raznog materijala, a RAF, od juna 1941. do kraja rata ukupno oko 16.600 tona. Nad Jugoslavijom RAF je izvršio ukupno 11.632 avio-poletanja, od čega 8.640 ratnih zadataka gađanja, raketiranja i bombardovanja.^[23]

BAF je u septembru 1944. izveo sa jedinicama NOVJ zajedničku operaciju Ratweek protiv neprijateljskih komunikacija na zapadnom Balkanu.

Balkansko ratno vazduhoplovstvo intenziviralo je dotadašnje logističke veze sa NOVJ na terenu. Značajno se povećala evakuacija ranjenika i bolesnika, kao i dopremanje ratnog materijala, hrane i odeće. Prvi ranjenici smešteni su u savezničku vojnu bolnicu u mestima Grumo i Tarantu u Italiji, kao i na Malti. Vrhovni štab NOV i POJ je uspostavio Sanitetsku vojnu misiju NOVJ u Italiji. Već u avgustu 1944. u savezničkim vojnim bolnicama nalazilo se oko 7.000 ranjenika.

U savezničke vojne bolnice evakuisano je oko 15.600 ranjenika i bolesnika, i to:

• iz Bosne i Hercegovine, sa aerodroma i letelišta: Medeno polje - 1.800; Kupreško polje - 29; Glamočko polje - 214; Blagajsko polje - 180; Gacko - 203; Tičevo - 500 i Osmaci - 1.100; ukupno - 4.100;
• iz Hrvatske, sa letelišta: Vrginmost i Gornje polje - 967; Šalamunići - 100; Milaševac i Bučanj - 267; Krbavsko polje - 561. i Voćin - 1500; ili ukupno - oko 3.400;
• iz Crne Gore: Donja Brezna - 1059; Berane - 1700; Njegovuđe - 390 i Nikšić - 90, ili ukupno - oko 3250;
• iz Slovenije: Otok - 140; Stari Trg - 100; Nadlesko - 355; Krasinec - 2041, ukupno oko 2650;
• Iz Srbije: Šuljam - 98; Morović - 27 i Karlovčić - 90 (odnosno iz Vojvodine - 215); Sokobanja - 70; Šljivovica - 298; Kosančić - 112; Miroševac - 240; Bojnik - 200 i iz Toplice - 100, ukupno iz Srbije - 1235 ranjenika i bolesnika.^[24]

Jedinice NOVJ spasavale su oborene savezničke pilote na celoj teritoriji Jugoslavije. Sa područja Slovenije i Istre spašeno je 303 američka i 389 britanskih pilota i ostalih članova posada,^[25] a samo do sredine 1944. u Italiju je evakuisano nešto više od 1000 savezničkih vazduhoplovaca, spasenih na teritoriji Hrvatske, Crne Gore i Bosne i Hercegovine, ili ukupno blizu 4.000 pilota i članova posada, u periodu 1943-1945.^[24] Volter R. Roberts u knjizi „Tito, Mihailović i saveznici, 1941 - 1945「 navodi podatak o 2.000 spasenih avijatičara.^[26]

U pismu poslatom još 28. marta 1944. godine, američki general Ira Eaker, komandant savezničke avijacije na Sredozemlju, zahvaljivao je vrhovnom komandantu NOVJ Josipu Brozu Titu na uspješnoj evakuaciji savezničkog osoblja iz Jugoslavije:

Svi članovi savezničkih zračnih snaga na Sredozemlju duboko cijene i dive se mnogim slučajevima kada je Vaša vojska pomagala u spašavanju našeg osoblja oborenog nad Jugoslavijom. U njihovo ime želim da se zahvalim Vama i Vašim hrabrim partizanima za ovu smjelu i plemenitu pomoć učinjenu nama.^[27]

Evakuacija iz Brezne (Crna Gora)

Glavni članak: Operacija Brezna

Operacija Brezna iz avgusta 1944. je bila jedna od najspektakularnijih savezničkih akcija na tlu Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata. Tokom dramatične bitke okupacionih snaga i partizana na severu Crne Gore kod sela Brezna pored Nikšića, saveznici su avionima uspeli da u toku samo jednog dana, 22. avgusta 1944, izvuku 1.059 ranjenika i 17 savezničkih vazduhoplovaca. S obzirom na snažan pritisak krupnih nemačkih snaga, cela akcija morala je biti dobro koordinirana i izvedena u veoma kratkom roku.

Rano ujutro 22. avgusta sleteli su avioni 267. skvadrona RAF-a, ubrzo uzletevši noseći oko 200 ranjenika. Tokom poslepodneva 24 aviona Šezdesete transportne grupe (60th Troop Carrier Group) transportovala su daljih 705 ranjenika i 17 savezničkih vazduhoplovaca. Pred kraj dana, Ruska vazdušna grupa evakuisala je preostalih 138 ranjenika.^[28]

Operaciju Brezna organizovalo je i izvelo Balkansko ratno vazduhoplovstvo.

Tumačenja

Thomas T. Matteson, komandir Obalne straže SAD-a, navodi da je spasavanje savezničkih avijatičara uglavnom zasluga terenskih ekipa Jedinice za spasavanje vazduhoplovnih posada (ACRU), a ne četničke delatnosti. Štaviše, četnici su zloupotrebili neke avijatičare, protiv njihove volje, da ih prikažu kao zastupnike "četničke stvari":

Iako zahvalni za zaštitu koju su im pružili Mihailovićevi ljudi, vraćeni avijatičari pokazuju generalno uzdržan entuzijazam za svoje četničke spasioce. Sve u svemu, letači se slažu da je njihovo spasavanje velikim delom zasluga ACRU ekipe na terenu, a ne, kako neki veruju, četničke lojalnosti ili posvećenosti savezničkoj stvari. U stvari, postoje nepobitni dokazi da je Mihailović tajio neke avijatičare iz ACRU terenske ekipe da bi ih izlagao kao "američke predstavnike" četničke stvari. Na primer, američki pilot koji se padobranom spustio u Srbiju 3. jula 1944, zadržan je od četnika sve do 4. oktobra 1944, kada je pobegao u partizane, i konačno je evakuisan 17. oktobra.^[29]

– Thomas T. Matteson, komandir Obalne straže SAD-a

Marko Attila Hoare, britanski historičar, ocjenjuje da je spašavanje američkih pilota, kao i njemačkih pilota, bilo izraz četničke real politike:

Četnici su bili nacionalisti i surađivali su s obje strane u ratu. Kolaborirali su s Njemcima, ali su surađivali i sa saveznicima. Oni jesu spasili jedan broj američkih pilota, ali spašavali su i njemačke pilote. To nije bio aktivni otpor. To je bila jedna vrsta real politike.^[30]

– Marko Attila Hoare, britanski historičar

Posthumno odlikovanje Mihailovića

Glavni članak: Hladni rat

Neki od američkih avijatičara čiju su evakuaciju pomogli četnici, tokom beogradskog procesa, ustaju u odbranu generala. Oni osnivaju Komitet za pravedno suđenje Mihailoviću i angažuju američku javnost, ali to nije pomoglo da se presuda ne izvrši. I posle izvršene presude oni su vršili pritisak na američku vladu, da prizna zasluge generalu Mihailoviću.

U doba Hladnog rata, predsednik SAD Hari Truman, 29. marta 1948. godine posthumno je odlikovao generala Dragoljuba Mihailovića najvišim ordenom SAD - Legijom za zasluge (Legion of merit). Obrazloženje za dodelu ordena glasi:

General Dragoljub Mihailović se na izuzetan način istakao kao vrhovni komandant jugoslovenskih oružanih snaga, a kasnije i kao ministar rata, organizovanjem i vođenjem veoma važnih snaga otpora protiv neprijatelja koji je okupirao Jugoslaviju, od decembra 1941. godine, do decembra 1944. godine. Neverovatnim naporom njegovih neustrašivih jedinica mnogi avijatičari Sjedinjenih Američkih Država su spaseni i bezbedno vraćeni prijateljskoj komandi. General Mihailović i njegove snage su i materijalno doprinosili savezničkoj stvari i pomogli u postizanju konačne pobede savezu, iako nisu bili aktivno snabdevani, i mada su se lišeni svega, borili pod krajnje teškim uslovima.

– Hari Truman

Amerikanci su u hladnoratovskom kontekstu željeli prikazati da je on bio žrtva komunizma.^[30] U Americi su u to vreme bili zloglasni Makartijevi zakoni o progonu komunista. Predsednik Hari Truman u svom obrazloženju nije uzeo u obzir izveštaje američkih obaveštajaca koji su dostavili dokaze da je nacistička Nemačka snabdevala četnike oružjem, municijom i medicinskim sredstvima.^[31]

Orden je u maju 2005. godine, za vreme administracije Georga Busha, uručen ćerki Dragoljuba Mihailovića Gordani na ceremoniji održanoj u ambasadi SAD u Beogradu.

Literatura

• Thomas T. Matteson, Commander, USCG: AN ANALYSIS OF THE CIRCUMSTANCES SURROUNDING THE RESCUE AND EVACUATION OF ALLIED AIRCREWMEN FROM YUGOSLAVIA, 1941-1945 (en)
• William M. Leary: FUELING THE FIRES OF RESISTANCE - Army Air Forces Special Operations in the Balkans during World War II (en)
• SPECIAL OPERATIONS: AAF AID TO EUROPEAN RESISTANCE MOVEMENTS (en)