Rapsodi

Rapsodi (starogrčki: ) bili su, u staroj Grčkoj, profesionalni izvođači epskih pesama, prvenstveno Homerovih, ali su izvodili i Hesioda i druge pesme iz epskog ciklusa,^[1] pa i jampsku poeziju Arhiloha i Simonida Amorginca.^[2] Javno recitovanje Homerovih pesama može se pratiti naročito nakon Solona i Pizistrata, dakle od kraja 6. veka pne., ali je ono pri svečanim skupovima priređivano i ranije, na privatnu inicijativu, da bi kasnije organizaciju takvih svetkovina preuzala država.^[3] Najpotpuniji izvor obaveštenja o rapsodskoj veštini nalazi se danas u Platonovom dijalogu Ijon, u kojem Sokrat razgovara s jednim rapsodom i koji zapravo predstavlja parodiju na umišljenost i pretencioznost grčkih rapsoda.^[1] U grčkoj umetnosti rapsodi su često predstavljeni ogrnuti u svoj karakteristični ogrtač i sa štapom u rukama. Ti su rekviziti bili i obeležja putnika uopšte, što bi sugerisalo da su rapsodi bili putujući izvođači koji su se kretali iz jednog polisa u drugi.^[2]

Ne treba izjednačavati sa Rapsodija.

Naziv

Naziv "rapsod" prvi je put posvedočen u 5. veku pne. kod Herodota^[4] i Sofokla,^[5] ali implicira kompozicionu tehniku uz pomoć epskih formula karakterističnu za ranije pevače.^[6] Naime, reč "rapsod" (ῥαψῳδός) u vezi je s glagolim ῥαψῳδεῖν (= "šivati") i zapravo označava pevača onoga što je sašiveno,^[3] kao što Pindar na jednom mestu kaže: ῥαπτῶν ἐπέων ἀοιδοὶ (= "pevači šivenih pesama")^[7] i kao što jedan fragment iz hesiodovske poezije kaže: "Na Delu smo tada ja i Homer pevači pevali u novim himnama sašivši (ῥάψαντες) pesmu".^[3] Stoga termin "rapsod" ilustruje "postojan tok epskog stiha prema lirskoj strofi [...] i nipošto ne pokazuje da bi ep bio sastavljen od kratkih pesama".^[3] Da su rapsodi pre svega recitovali fiksirani, zapisani tekst smatraju i Walter Burkert^[8] i neki drugi klasični filolozi.^[9]

Prvi rapsodi ponekad su bili istovremeno i pesnici,^[2] kao Asije i Kreofil, obojica sa Samosa, Arktin i Kerkop, obojica iz Mileta, zatim Hersija iz Orhomena, Eugamon iz Kirene, Eumel iz Korinta, Hagija iz Trezena, Karkin iz Naupakta, Kineton iz Sparte, Kinet sa Hiosa i drugi.^[3]

Rapsodski nastupi

Rapsodi su najčešće nastupali na javnim svetkovinama, na kojima su se međusobno nadmetali za nagradu.^[2] Javno recitovanje homerskih pesama najviše je negovano u jonskim oblastima, ali je već rano prodrlo i u dorske oblasti, a čini se da su u Spartu rado pozivani rapsodi sa strane.^[3] Rapsodska recitovanja spominju se u Halkidi,^[10] na Delosu,^[11] u Salamini na Kipru,^[12] u Sikionu,^[4] u Epidauru,^[13] u Brauronu u Atici,^[14] u Dodoni i Oropu.^[3] U Atini je zakonom bilo određeno da se na Panatenejama, najvećoj atičkoj predstavi, koja se održavala svake četiri godine, recituju samo Homerove pesme,^[15] i to, kako se čini, samo one odlomke na koje se može nastaviti drugi rapsod svojim odlomkom, odnosno, kako kaže Diogen Laertije, "da se Homerove pesme recituju ἐξ ὑποβολῆς, tj. gde je prvi prestao, da odatle drugi započinje".^[16] To se, dakako, nije ticalo samo Ilijade i Odiseje, nego i mnogih drugih epova koje su se u antici pripisivale Homeru.^[17] Rapsodi koji su naročito negovali recitovanje Homerovih pesama zvali su se Homeridi (Ὁμηρίδαι).^[18]

Stari su rapsodi bili najzaslužniji za izgrađivanje i širenje homerskih pesama po celom helenskom svetu.^[19] Premda je ugled, koji su rapsodi isprva uživali, vremenom počeo opadati, najverovatnije zato što su na svoju veštinu počeli da gledaju kao na posao koji se izvodi čisto mehanički, ipak su rapsodi opstali dugo nakon klasičnog razdoblja, i ne samo da su i dalje nastupali i nadmetali se u javnosti, nego su često bili pozivani na gozbe i druge privatne svetkovine,^[2] svakako sve do 3. veka nove ere.^[6]

Platon o rapsodima

Najpotpuniji izveštaj o rapsodskoj umetnosti nalazi se danas u Platonovom Ijonu, gde se vidi kakav je bio uticaj rapsoda u prvoj polovini 4. veka pne.^[20] U tom dijalogu predstavljen je Ijon iz Efesa, rapsod koji putuje od grada do grada, odeven je u šareno ruho, na glavi nosi zlatni venac, a u ruci štap, a na pozornici slušaocima, kojih može biti i do 20.000,^[21] recituje i tumači Homera na dramski način, deklamujući stihove i prateći ih gestikulacijom i izlivima snažnih emocija,^[22] koje potom prepoznaje i kod samih slušalaca;^[23] zbog toga Ijon sebe smatra ne samo recitatorom nego i tumačem Homera koji je duhovno srodan s velikim pesnikom.^[24]

Iz ovog se dijaloga vidi da u Platonovo vreme rapsodi nisu pevali Homerove pesme, budući da reč ἄδειν tu očito označava svečano kazivanje,^[25] npr. "vi rapsodi i glumci i oni čije pesme pevate" (ὑμεῖς οἱ ῥαψῳδοὶ καὶ ὑποκριταὶ καὶ ὧν ὑμεῖς ᾁδετε τὰ ποιήματα)^[26] i "bilo da pevaš Odiseja kako staje na prag svoje kuće" (ἢ τὸν Ὀδυσσέα ὅταν ἐπὶ τὸν οὐδὸν ἐφαλλόμενον ᾁδῃς).^[21] Zapravo, nije poznato da li su se Ilijada i Odiseja ikada pevale uz muzičku pratnju, budući da u izvorima za to nema dokaza, a iz Platonovog je dijaloga jasno da je Ijonov nastup imao karakter kontinuiranog retorskog recitala.^[25] Neki ispitivači ipak pretpostavljaju da su u prvo vreme epske pesme izvođene uz muzičku pratnju, ali da su se nakon Terpandra, kad se lirsko pesništvo počelo zasebno negovati, žičani instrumenti prestali koristiti te da se postepeno iz recitala nalik na pesm rapsodska umetnost razvila u jednostavnu deklamaciju, što se svakako dogodilo pre Platonovog i Aristotelovog doba.^[2]