Andorra

Andorra zyrtarisht Principata e Andorrës,^[1][e] është një shtet sovran pa dalje në det në jug-perëndim të Evropës. Ajo ndodhet në anën lindore të maleve Pirenej dhe kufizohet nga Spanja dhe Franca. Principata e some u formua në vitin 1278 pas Krishtit. Ajo drejtohet nga dy bashkë-princa, Peshkopi katolik spanjoll i Urgell dhe Presidenti i Francës. Kryeqyteti dhe qyteti më i madh i saj është Andorra la Vella.

Principata e Andorrës[1] Principat d'Andorra (Katalanisht)
Flamuri Stema
Motoja: Virtus Unita Fortior (Latin) "Virtyti i bashkuar është më i fortë"[2]
Himni: El Gran Carlemany (Katalanisht) "Charlemagne i Madh"
Kryeqyteti	Andorra la Vella 42°30′23″N 1°31′17″E
Qyteti më i madh	kryeqyteti
Gjuhët zyrtare	Katalanisht[1]
Grupet etnike (2021)	48.3% Andorrans 24.8% Spaniards 11.2% Portuguese 4.5% French 1.4% Argentines 9.8% others
Feja (2020)[3]	90.8% Krishterimi 85.5% Katolicizëm (zyrtare)[4] 5.3% krishterë të tjerë 6.9% s'kanë fe 2.3% të tjerë
Demonim(et)	Andorras/e
Qeverisja	Bashkëprincipatë kushtetuese diarkike parlamentare unitare
• Bashkëprincat	Joan Enric Vives Sicília Emmanuel Macron
• Përfaqësuesit	Josep Maria Mauri Patrick Strzoda
•  Kryeministër	Xavier Espot Zamora
• Sindik i Përgjithshëm	Carles Enseñat Reig
Legjislatura	Këshilli i Përgjithshëm
Pavarësia
• nga Kurora e Aragonit	8 shtator 1278[5][6]
• nga Perandoria Franceze	1814
• Kushtetuta	2 shkurt 1993
Sipërfaqja
• Gjithsej	467.63 km2 (180.55 sq mi) (178-të)
• Uji (%)	0.26 (121.4 ha)[a]
Popullsia
• Llogaritja 2023	85,101[8] (185-të)
• Dendësia	179.8/km2 (465.7/sq mi) (71st)
GDP (PPP)	Llogaritja 2024
• Gjithsej	$6.001 billion[9] (168-të)
•  Për kokë banori	$69,146[9] (18th)
PBB (nominal)	Llogaritja 2024
• Gjithsej	$3.897 billion[9] (159-të)
• Për kokë banori	$44,900[9] (24-të)
Gini (2003)	27.21[b] low inequality
HDI (2022)	0.884[11] very high (35-të)
Valuta	Euro (€)[c] (EUR)
Zona kohore	UTC+01 (CET)
• Verës (DST)	UTC+02 (CEST)
Formati i datës	dd/mm/yyyy
Prefiksi telefonik	+376
Kodi ISO 3166	AD
TLD në internet	.ad[d]

Andorra është shteti i gjashtë më i vogël në Europë, që ka një sipërfaqe prej 468 km2 dhe një popullsi prej rreth 79,034. Andorrasit janë një grup etnik romantik i lidhur ngushtë me katalanasit.^[12] Andorra është vendi i 16-të më i vogël në botë për nga toka dhe i 11-ti më i vogël për nga popullsia.^[13] Gjuha zyrtare është katalanishtja, edhe pse spanjishtja, portugalishtja, dhe frëngjishtja janë gjithashtu gjuhë që fliten shpesh.^[14]

Turizmi i Andorrës i shërben rreth 10.2 milion vizitorëve në vit. Andorra nuk është shtet anëtar i Bashkimit Evropian. Ajo ka qenë anëtare e Kombeve të Bashkuara që nga viti 1993.^[15]

Historia

Artikulli kryesor: Historia e Andorrës

Andorra është e pavarur që nga 1278 me një statut të një principate parlamentare me bashkëprinca Presidentin e Francës dhe Peshkopin e Dioqezës së Urgelit (Katalonia, Spanjë). Të drejtat e dy udhëheqësve të principatës janë rregulluar në fillim të shekullit XX, ata për këtë qëllim dërgojnë aty dy të deleguar. Më 25 janar 1981, këshilli gjeneral i rrafshnaltës së Pirenejve , pas 703 viteve pavarësie ka nxjerrë kushtetutën. Kushtetuta parashihte themelimin e këshillit ekzekutiv si dhe një reformë administrative. Deri në janar 1993-ës Andorra nuk kishte ndarë sistemin legjislativ, ekzekutiv dhe juridik. Me kushtetutën e 1993, Andorra ka krijuar një sistem të mirëfilltë parlamentarë demokratikë. Dy kryetarët e vendit (I deleguari i Spanjës dhe Francës) mbesin edhe më tutje si kryetarë. Mirëpo sistemi ekzekutiv i është dhënë një ministri nga parlamenti.

Politika

Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror në Andorra

Joan Enric Vives i Sicília
 – Peshkopata e Urgell që nga 12 maj 2003

Emmanuel Macron
 – Presidenti i Francës që nga 14 maj 2017

Andorra është një bashkëprincipatë parlamentare me peshkopin e Urgell dhe presidentin e Francës si bashkëprincë. Kjo veçori e bën presidentin e Francës, në cilësinë e princit të Andorrës, një monark të zgjedhur, ndonëse ai nuk zgjidhet nga një votë popullore e popullit andorras. Politika e Andorrës zhvillohet në një kuadër të një demokracie përfaqësuese parlamentare me një legjislaturë njëdhomësh dhe të një sistemi pluriform shumëpartiak. Kryeministri është shefi ekzekutiv.

Kryeministri aktual është Xavier Espot Zamora i Demokratëve për Andorrën (DA). Pushteti ekzekutiv ushtrohet nga qeveria. Pushteti legjislativ i është dhënë qeverisë dhe parlamentit.

Parlamenti i Andorrës njihet si Këshilli i Përgjithshëm. Këshilli i Përgjithshëm përbëhet nga 28 deri në 42 këshilltarë. Këshilltarët shërbejnë për mandate katër vjeçare dhe zgjedhjet mbahen ndërmjet ditës së 30-të dhe 40-të pas shpërbërjes së Këshillit të mëparshëm.

Njësitë territoriale

Artikuj kryesore: Njësitë territoriale - (Andorrë)

Andorra ka shtatë njësi territoriale të njohura si parròquia (sipas 2005):

• Andorra la Vella (kryeqytet: 22 035 banorë)
• Canillo (3 707)
• Encamp (11 832)
• Escaldes-Engordany (16.402)
• La Massana (7 264)
• Ordino (2 767)
• Sant Julià de Lòria (8.313)

Gjeografia

Artikulli kryesor: Gjeografia e Andorrës

Andora ndodhet në pjesën jug-perëndimore të Evropësnë në rrafshnaltën e Pirinejve, në mes të Spanjës dhe Francës. Më shumë se çereku i Andorrës gjendet jashtë malit. Sipërfaqja e përgjithshme e Andorës është 468 km2 dhe shtrihet rreth kordinanatve gjeografike 42 30 V, 1 30 L.

Andora është një vend kontinental dhe nuk ka sipërfaqe ujore. Kufiri në perëndim me Francën është i gjatë rreth 56.6 km, ndërsa në jug me Spanjën 63.7 km që bëjnë që Andora të ketë një kufi me gjatësi prej 120,3 km.

Klima është kontinentale, përshkakë të pozitës së saj në Andorrë është një klimë relativisht e freskët malore. Në janar temperatura bien deri në -7 °C ndërsa në verë rriten deri në 26 °C.

Relievi i Andorrës është malorë. Pika më e ultë është 840m në Riu Runer, ndërsa ajo më e larta në Coma Pedrosa arrin lartësinë deri në 2,946 metra mbi nivelin e detit.

Ndër pasurit natyrore të Andorës dallohen, ujërat që burojnë në male me prurje ujore të lartë, uji i ftohtë mineral nga burimet natyrore, pyjet me druajnë të kualitetit të mirë, rezervat e hekurit si dhe lëkura e përfituar nga bagëtia e kullosave malore.

Ekonomia

Artikulli kryesor: Ekonomia e Andorrës

Principata e vogël nuk ka asnjë pasuri të veçantë natyrore përpos ujit. Në kohërat e vjetra ishte tokë agrare edhe përkundër terrenit malorë. Kjo ka ndryshuar me kalimin e kohës kur bujqësia u zëvendësua ngadalë me blegtori. Vetëm 2% e vendit është tokë e pjellëshme.

Në kohën më të re, jetohet vetëm nga turizmi, si ai dimërorë. Për këtë përkujdesen mese 300 Hotele si dhe shumë fusha sporti e argëtimi.

Andorra nuk është anëtare e plotë e Bashkësisë Evropian, porse ka një status të veçantë. Deri më 2002 monedha franceze dhe ajo spanjolle është përdorur si valutë zyrtare. Me ardhjen e Euros edhe në Andorrë bëhet zëvendësimi i monedhave franceze dhe spanjolle. Për firmat evropiane, Andorra është e njohur si “Oaza” e tatimeve. Por edhe turistët janë të kënaqur nga çmimet e ulta të alkoolit, cigareve dhe prodhimeve kozmetike (shminkave).

Bruto prodhimi vendor për vitin 1996 ka qenë 1,2 Miliard Euro

Demografia

Artikulli kryesor: Demografia e Andorrës

Popullsia e Andorrës llogaritet në 79,034 (2021). Andorrasët janë një grup etnik romantik me prejardhje fillimisht katalane.^[12] Popullsia është rritur nga 5,000 në vitin 1900.

Dy të tretat e banorëve nuk kanë kombësi andorrase dhe nuk kanë të drejtë të votojnë në zgjedhjet komunale. Për më tepër, ata nuk lejohen të zgjidhen si kryeministër^[16] ose të zotërojnë më shumë se 33% të kapitalit të një shoqërie private.^{[17][18][19][20]}

Grupet etnike më të mëdha në Andorra janë andorrasit 36,526 (45,5%), spanjollët 21,348 (26,6%), portugezët 10,352 (12,9%) dhe francezët 4,200 (5,2%). Pakicat në Andorra përfshijnë britanikët, holandezët, gjermanët, italianët dhe evropianët e tjerë, si dhe argjentinasit, kilianët, indianët, marokenët dhe uruguajanët.^[21]

Gjuhët

Gjuha historike dhe zyrtare është katalanishtja, një gjuhë romane. Qeveria andorrase inkurajon përdorimin e katalonjës. Ai financon një komision për toponiminë katalanase në Andorra (katalanisht: Comissió de Toponímia d'Andorra), dhe ofron kurse falas për katalanisht për të ndihmuar emigrantët. Televizionet dhe radiostacionet andorrase përdorin katalanisht.

Për shkak të emigracionit, lidhjeve historike dhe afërsisë gjeografike, fliten zakonisht spanjisht, portugalisht dhe frëngjisht. Shumica e banorëve të Andorrës mund të flasin një ose më shumë nga këto, përveç katalanishtes.

Feja

Artikulli kryesor: Feja në Andorra

Shënime

1. (në frëngjisht) Girard P & Gomez P (2009), Lacs des Pyrénées: Andorre.^[7]
2. Informe sobre l'estat de la pobresa i la desigualtat al Principal d'Andorra (2003)^[10]
3. Before 1999, the French franc and Spanish peseta; the coins and notes of both currencies, however, remained legal tender until 2002. Small amounts of Andorran diners (divided into 100 centim) were minted after 1982.
4. Gjithashtu .cat, ndarë me territoret katalanfolëse.
5. Katalanisht: Principat d'Andorra, shqiptohet [pɾinsiˈpad dənˈdorə]; Spanjisht dhe Portugalisht: Principado de Andorra; Frëngjisht: Principauté d'Andorre.^[1]