Libia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Libia ndodhet në pjesën veriore të Afrikës dhe përgjatë pjesën veriore të vendit ka dalje në Detin Mesdhe. Përndryshe sipërfaqja e këtij vendi kufizohet në lindje me Egjiptin, në jug-perëndim një pjesë të vogël me Sudanin, në jug me Çadin e Nigerin, në pjesën perëndimore me Algjerin dhe në pjesën veri-perëndimore me Tunizinë pas së cilit vije vija bregdetare në Detin Mesdhe.
 | Ky artikull ose seksion duhet të përmirësohet sipas udhëzimeve të Wikipedia-s. |
.svg)
Remove ads
Historia
Në historinë e Libisë, një nga kapitujt më të hershëm është periudha e Egjiptit të Lashtë, ku Libia ishte e njohur si "Tjehenu" dhe më vonë "Lehu". Këto emra u përdorën për të përshkruar popujt dhe rajonet përgjatë bregdetit libian. Në shekullin e 7-të para Krishtit, fenikasit themeluan kolonitë e tyre në Libi, me Kartagjenën që u bë qendra kryesore e tyre. Kjo ndikoi në kulturën dhe zhvillimin e Libisë së hershme, duke sjellë ndikime nga Mesopotamia dhe Greqia e Lashtë. Libia, e njohur edhe si "Afrika" nga grekët antikë, u bë një zonë e rëndësishme tregtare dhe strategjike.
Pas rënies së Kartagjenës në 146 para Krishtit, romakët e pushtuan Libinë, duke e bërë atë pjesë të provincës së tyre të Afrikës. Qyteti i Oea, i njohur sot si Tripoli, dhe Leptis Magna u bënë qendra të rëndësishme urbane dhe kulturore gjatë perandorisë romake. Me kalimin e shekujve, Libia u përfshi në luftërat mes romakëve dhe Vandaleve, dhe më vonë u bë pjesë e Perandorisë Bizantine. Në shekullin e 7-të, ekspansioni i Kalifatit Islamik solli islamizimin dhe arabizimin e Libisë, duke ndryshuar përgjithmonë demografinë dhe kulturën e rajonit.
Në mesjetë, Libia u qeveris nga një varg dinastish arabe dhe më vonë u bë pjesë e Perandorisë Osmane në shekullin e 16-të, e cila dominoi për rreth 350 vjet. Periudha osmane shënoi një kohë relative të qetësisë dhe zhvillimit në Libi, por gjithashtu solli konflikte me fuqitë europiane, veçanërisht me Italinë, e cila pushtoi Libinë në 1911. Pas Luftës së Dytë Botërore, Libia fitoi pavarësinë e saj në 1951 nën mbretin Idris I, por një revolucion në 1969, i udhëhequr nga Muamer Gadafi, solli një ndryshim të madh në qeverisje dhe politikë të jashtme, duke e bërë Libinë një shtet me ndikim në politikën botërore të asaj kohe.
Ndryshimet në udhëheqjen libiane që prej vitit 1976 kulmuan në mars të vitit 1979, kur Kongresi i Përgjithshëm i Popullit shpalli se “dorëzimi i pushtetit te masat” dhe “ndarja e shtetit nga revolucioni” ishin përfunduar. Qeveria u nda në dy sektorë: “sektori i Xhamahirisë” dhe “sektori revolucionar”.
Sektori i Xhamahirisë përbëhej nga Kongresi i Përgjithshëm Popullor, Komiteti i Përgjithshëm Popullor dhe Kongreset Bazë Popullore lokale. Gadafi hoqi dorë nga posti i sekretarit të përgjithshëm të Kongresit të Përgjithshëm Popullor, dhe në vend të tij u emërua Abdul Ati al-Obeidi, i cili kishte shërbyer si kryeministër që nga viti 1977.
Megjithatë, sektori i Xhamahirisë mbikëqyrej nga sektori revolucionar, i cili drejtohej nga Gadafi me titullin “Udhëheqës i Revolucionit” (Qā’id) dhe nga anëtarët e mbetur të Këshillit të Komandës Revolucionare. Udhëheqësit e këtij sektori nuk zgjidheshin nga populli, pasi legjitimiteti i tyre buronte nga roli që kishin pasur në grushtin e shtetit të vitit 1969. Ata kishin në dorë komitetet revolucionare, të cilat në teori ishin struktura bazë që synonin të mbanin popullin të angazhuar. Si pasojë, ndonëse Gadafi pas vitit 1979 nuk mbante më funksione formale qeveritare, ai vazhdonte të kishte kontroll të plotë mbi qeverinë dhe vendin. Po ashtu, Gadafi mbeti komandant suprem i forcave të armatosura.[1]
Reformat administrative
E gjithë pushteti legjislativ dhe ekzekutiv i takonte Kongresit të Përgjithshëm të Popullit (KPP). Megjithatë, kjo strukturë delegonte shumicën e autoritetit të saj tek sekretari i përgjithshëm dhe Sekretariati i Përgjithshëm, si dhe tek Komiteti i Përgjithshëm i Popullit. Gadafi, si sekretar i përgjithshëm i KPP-së, vazhdonte të ishte vendimmarrësi kryesor, ashtu si më parë kur ishte kryetar i Këshillit të Komandës Revolucionare.
Të gjithë të rriturit kishin të drejtë dhe detyrë të merrnin pjesë në diskutimet e Kongresit Bazë Popullor (KBP) të zonës së tyre, ku vendimet kalonin më pas për shqyrtim dhe zbatim në nivel kombëtar nga KPP-ja. KBP-të, në teori, përfaqësonin autoritetin më të lartë politik, duke mishëruar atë që Gadafi e quante “pushteti i drejtpërdrejtë i popullit”. Deklarata e vitit 1977 dhe rezolutat që e shoqëronin atë përbënin një rishikim rrënjësor të shpalljes kushtetuese të vitit 1969, sidomos në lidhje me strukturën dhe organizimin e pushtetit në nivel kombëtar dhe lokal.
Komitetet revolucionare dhe kontrolli politik
Në kuadër të transformimeve të vazhdueshme, Gadafi krijoi një element të ri politik: komitetet revolucionare, të cilat nisën të organizoheshin që në vitin 1977 me misionin e “mbikëqyrjes absolute revolucionare të pushtetit popullor”. Ato kishin për detyrë të drejtonin komitetet popullore, të ngrinin ndërgjegjen politike dhe të nxitnin përkushtimin ndaj idealeve revolucionare.
Në praktikë, këto komitete shërbenin si një rrjet i gjerë survejimi dhe represioni kundër çdo forme kundërshtimi ndaj pushtetit autokratik të Gadafit. Sipas disa burimeve, nga 10% deri në 20% e qytetarëve libianë kishin lidhje me survejimin në emër të komiteteve, një përqindje që krahasohet me atë të Irakut Ba’athist dhe Koresë së Veriut.
Të mbushura me militantë politikë, komitetet revolucionare morën nën kontroll zgjedhjet për Kongreset Bazë Popullore në vitin 1979. Edhe pse nuk ishin institucione zyrtare të shtetit, ato u shndërruan në një shtyllë qendrore të jetës politike brenda vendit. Si edhe me komitetet popullore dhe risitë e tjera administrative që nga revolucioni, këto komitete nuk zëvendësuan strukturat ekzistuese por i shtuan një tjetër shtresë sistemit, duke krijuar një rrjet kompleks dhe të paqartë autoritetesh që shpesh përplaseshin mes veti. Kjo paqartësi i shërbente qëllimit të Gadafit për të ruajtur kontrollin si figura kryesore, ndërkohë që shmangte dukshmërinë e drejtpërdrejtë në një kohë kur pakënaqësitë ndaj represionit po rriteshin.
Këshilli i Komandës Revolucionare u shpërbë formalisht dhe qeveria u organizua sërish në komitete popullore. Një Komitet i ri i Përgjithshëm i Popullit (pra kabineti qeveritar) u përzgjodh, dhe çdo “sekretar” u bë drejtues i një komiteti popullor përkatës. Përjashtim bënin vetëm sekretariatet e naftës, punëve të jashtme dhe industrisë së rëndë, të cilat nuk kishin komitete popullore.
Një tjetër propozim ishte krijimi i një “ushtrie të popullit”, duke zëvendësuar ushtrinë kombëtare me një milici kombëtare që po formohej në fund të viteve 1970. Edhe pse ideja u rikthye në fillim të vitit 1982, ajo nuk u afrua asnjëherë me realizimin praktik.
Politikat për gratë
Gadafi kërkoi gjithashtu të sfidonte kufizimet e rrepta shoqërore ndaj grave të vendosura nga regjimi i mëparshëm. Ai themeloi Formacionin Revolucionar të Grave për të nxitur reformat. Në vitin 1970 u miratua një ligj që garantonte barazi gjinore dhe barazi pagash. Në vitin 1971 ai mbështeti krijimin e Federatës së Përgjithshme të Grave Libiane. Në vitin 1972 u miratua një ligj që ndalonte martesat e vajzave nën moshën gjashtëmbëdhjetë vjeç dhe kërkonte që pajtimi i gruas të ishte kusht i domosdoshëm për martesë.
Reformat Ekonomike
Riformimi i ekonomisë u zhvillua paralelisht me përpjekjet për të rindërtuar institucionet politike dhe shoqërore. Deri në fund të viteve 1970, ekonomia e Libisë ishte e përzier, me rol të madh të ndërmarrjeve private, përveç sektorëve të prodhimit dhe shpërndarjes së naftës, bankave dhe sigurimeve. Por sipas vëllimit të dytë të “Librit të Gjelbër” të Gaddafit, botuar në vitin 1978, tregtia private me pakicë, qiratë dhe pagat konsideroheshin forma shfrytëzimi që duheshin eliminuar. Në vend të tyre, në ndërmarrjet publike dhe private do të funksiononin komitetet e vetëmenaxhimit të punëtorëve dhe partneritete të shpërndarjes së fitimit.
Një ligj mbi pronësinë ndalonte zotërimin e më shumë se një banese private, ndërsa punëtorët libianë morën kontrollin e një numri të madh kompanish, duke i kthyer ato në ndërmarrje shtetërore. Tregtia me shumicë dhe pakicë u zëvendësua nga “supermarketet popullore” të administruara nga shteti, ku, në teori, qytetarët mund të blinin gjithçka kishin nevojë me çmime të ulëta. Deri në vitin 1981, shteti kishte kufizuar edhe aksesin në llogaritë bankare personale, me qëllim përdorimin e fondeve private për projektet qeveritare. Këto masa shkaktuan pakënaqësi dhe kundërshtime nga të sapo-privuarit. Ata iu bashkuan atyre që tashmë ishin të zhgënjyer, disa prej të cilëve kishin filluar të largoheshin nga vendi. Deri në vitin 1982, rreth 50,000 deri në 100,000 libianë mund të kishin emigruar jashtë; duke qenë se shumë prej tyre ishin ndër më të ndërgjegjshmit dhe të arsimuarit, kjo përbënte një humbje të konsiderueshme të ekspertizës menaxheriale dhe teknike.
Qeveria ndërtoi gjithashtu një tubacion të ujit përmes Saharasë, që sillte ujë nga akuiferët e mëdhenj drejt një rrjeti rezervuarësh dhe qyteteve si Tripoli, Sirte dhe Bengazi gjatë viteve 2006–2007. Ky ishte pjesë e projektit të madh të “Lumit të Bërë nga Njeriu”, i nisur në vitin 1984. Ai pompon burime të mëdha ujore nga Sistemi i Akuiferit të Rërës Nubiane për popullsinë urbane dhe për projekte të reja ujitjeje në të gjithë vendin.
Libia vazhdoi të përballej me mungesën e fuqisë punëtore të kualifikuar, të cilën e importonte bashkë me një gamë të gjerë mallrash konsumi, të gjitha të financuara nga të ardhurat e naftës. Vendi renditej vazhdimisht si shteti afrikan me indeksin më të lartë të zhvillimit njerëzor (HDI), me një vlerë prej 0.755 në vitin 2010, që ishte 0.041 më e lartë se vendi i dytë në Afrikë atë vit. Barazia gjinore ishte një nga arritjet më të mëdha të regjimit të Gaddafit. Sipas Lisa Anderson, presidente e Universitetit Amerikan në Kajro dhe eksperte për Libinë, nën Gaddafin më shumë gra ndiqnin universitetin dhe kishin “ndjeshëm” më shumë mundësi punësimi sesa në shumicën e vendeve arabe.
Që në vitin 1969, Gadafi nisi një fushatë kundër Çadit. Studiuesi Gérard Prunier pohon se një pjesë e armiqësisë së tij kishte të bënte me faktin që presidenti i Çadit, François Tombalbaye, ishte i krishterë. Libia ishte gjithashtu e përfshirë në një mosmarrëveshje territoriale — shpesh të dhunshme — me Çadin fqinj për Rripin e Aouzou-së, të cilin Libia e pushtoi në vitin 1973. Kjo përplasje çoi përfundimisht në pushtimin e Çadit nga Libia. Ndërhyrja e gjatë e trupave libiane në Rripin e Aouzou-së, në veri të Çadit, u zmbraps përfundimisht në vitin 1987, kur ndihma e madhe nga Shtetet e Bashkuara dhe Franca për forcat rebele të Çadit, si dhe për qeverinë e drejtuar nga ish-Ministri i Mbrojtjes Hissein Habré, solli një fitore për Çadin në atë që më vonë u quajt “Lufta e Toyotave”. Konflikti përfundoi me një armëpushim në vitin 1987. Pas një vendimi të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë më 13 shkurt 1994, Libia u tërhoq nga Çadi po atë vit dhe mosmarrëveshja u zgjidh.
Shumë qytetarë libianë ishin kundër këtij konflikti, duke marrë parasysh faktin që mijëra nxënës gjimnazistë u nxorën nga shkollat dhe u dërguan me forcë në front nga regjimi i Gadafit. Kjo situatë la shumë familje të tronditura e të shqetësuara për fatin e fëmijëve që nuk u kthyen më në shtëpi nga shkolla.
Në vitin 1977, Gadafi dërgoi ushtrinë e tij përtej kufirit drejt Egjiptit, por forcat egjiptiane iu kundërpërgjigjën, duke hyrë në luftë me Libinë. Të dyja vendet ranë dakord për një armëpushim, me ndërmjetësimin e Presidentit të Algjerisë, Houari Boumediene.
Legjioni Islamik
Në vitin 1972, Gadafi krijoi të ashtuquajturin Legjioni Islamik si një mjet për të bashkuar dhe arabizuar rajonin. Prioriteti i legjionit ishte fillimisht Çadi, e më pas Sudani. Në Darfur, një provincë perëndimore e Sudanit, Gadafi mbështeti krijimin e grupit Tajammu al-Arabi, të cilin Gérard Prunier e përshkruan si “një organizatë militantisht raciste dhe panarabiste që këmbëngulte në karakterin ‘arab’ të kësaj province.”
Këto dy organizata ndanin anëtarë dhe burime mbështetëse, dhe shpesh nuk bëhej dallim i qartë mes tyre.
Ky Legjion Islamik përbëhej kryesisht nga emigrantë të ardhur nga vendet më të varfra të rajonit Sahel, por gjithashtu, sipas një burimi, përfshinte mijëra pakistanezë të rekrutuar në vitin 1981 me premtime të rreme për punë civile në Libi. Në përgjithësi, anëtarët e Legjionit ishin emigrantë që kishin ardhur në Libi me idenë për të gjetur punë civile, por u detyruan të bëhen ushtarë pa trajnim të mjaftueshëm dhe pa ndonjë përkushtim të vërtetë. Një gazetar francez, duke folur për forcat e Legjionit në Çad, i përshkroi si “të huaj, arabë apo afrikanë, mercenarë kundër dëshirës së tyre, fatkeqë që kishin ardhur në Libi duke shpresuar për një punë civile, por përfunduan të rekrutuar me ose pa dëshirë për të luftuar në një shkretëtirë që nuk e njihnin fare.”
Në fillim të ofensivës libiane në Çad më 1987, Legjioni mbante një forcë prej rreth 2,000 trupash në Darfur. Sulmet e vazhdueshme përtej kufirit ndihmuan ndjeshëm në përshkallëzimin e një konflikti të brendshëm etnik në Darfur, i cili solli rreth 9,000 viktima midis viteve 1985 dhe 1988.
Grupi Janjaweed — i akuzuar nga SHBA për kryerjen e gjenocidit në Darfur gjatë viteve 2000 — u shfaq në vitin 1988 dhe disa nga udhëheqësit e tij ishin ish-anëtarë të Legjionit Islamik.
Përpjekjet për armë bërthamore dhe kimike
Në vitin 1972, Gadafi tentoi të blinte një bombë bërthamore nga Kina. Më pas u përpoq të siguronte një bombë nga Pakistani, por Pakistani i ndërpreu marrëdhëniet me të para se të përfundonte ndërtimin e armës.
Në vitin 1978, Gadafi iu drejtua rivalit të Pakistanit, Indisë, për ndihmë në ndërtimin e një bombe bërthamore. Në korrik të po atij viti, Libia dhe India nënshkruan një memorandum mirëkuptimi për bashkëpunim në aplikime paqësore të energjisë bërthamore, si pjesë e politikës indiane “Atomi i Paqes”.
Në vitin 1991, kryeministri i atëhershëm pakistanez, Nawaz Sharif, bëri një vizitë zyrtare në Libi për të diskutuar promovimin e një Marrëveshjeje Tregtare të Lirë mes dy vendeve. Megjithatë, Gadafi u përqendrua në kërkesën që Pakistanit t’i shitej një bombë bërthamore, çka habiti shumë prej anëtarëve të delegacionit dhe gazetarëve. Kur Sharif refuzoi kërkesën, Gadafi e fyeu publikisht, duke e quajtur “politikan i korruptuar”, një term që e zemëroi dhe e befasoi kryeministrin. Si reagim, Sharif anuloi bisedimet, u kthye në Pakistan dhe dëboi ambasadorin libian nga vendi.
Ndërkohë, Tajlanda raportoi se qytetarët e saj kishin ndihmuar në ndërtimin e objekteve të ruajtjes së gazit nervor në Libi. Në Gjermani, një biznesmen me emrin Jürgen Hippenstiel-Imhausen u dënua me pesë vite burg për përfshirjen e tij në programin kimik të Libisë. Inspektorët e Konventës për Armët Kimike verifikuan në vitin 2004 se Libia kishte një stok prej 23 tonësh gaz mustardë dhe mbi 1,300 ton kimikate pararendëse.
Incidentet në Gjirin e Sidrës dhe bombardimet amerikane
Kur Libia po përballej me tensione ndërkombëtare, më 19 gusht 1981 ndodhi një përplasje ajrore mbi Gjirin e Sidrës në Detin Mesdhe. Avionët luftarakë amerikanë F-14 Tomcat qëlluan me raketa ajrore dhe rrëzuan dy avionë libianë Su-22. Ngjarja lidhej me pretendimet libiane për ujërat territoriale dhe konfliktin e mëparshëm.
Një tjetër përplasje ndodhi më 4 janar 1989, ku avionët amerikanë nga një aeroplanmbajtëse rrëzuan dy avionë të tjerë libianë MIG-23 në të njëjtën zonë.
Më 23 mars 1986, avionët amerikanë ndërmorën një tjetër operacion në të njëjtën zonë, duke sulmuar forcat detare dhe disa pozicione tokësore të mbrojtjes ajrore libiane. SHBA shkatërroi disa njësi lëshimi raketash dhe mbyti disa anije luftarake, duke vrarë 35 marinarë. Ky sulm ishte një hakmarrje për ngjarjet terroriste që kishin ndodhur mes qershorit dhe dhjetorit 1985.
Më 5 prill 1986, ndodhi një shpërthim në klubin “La Belle” në Berlinin Perëndimor, ku humbën jetën tre persona dhe u plagosën 229 të tjerë. Plani u zbulua nga disa agjenci të inteligjencës, dhe më vonë u konfirmua me dokumente të marra nga arkivat e Stasit. Autorët, të cilët shumë qeveri perëndimore i identifikuan si agjentë të urdhëruar nga Gadafi, u dënuan nga gjykatat e Gjermanisë së ribashkuar në vitet ’90.
Si përgjigje ndaj këtij sulmi, më 15 prill 1986 SHBA kreu sulme ajrore të koordinuara nga Forcat Ajrore, Marina dhe Trupat Detare kundër Libisë, në një operacion të quajtur “El Dorado Canyon”. U sulmuan baza ushtarake, sisteme mbrojtjeje ajrore dhe dy aeroporte në Tripoli dhe Bengazi. Gadafi shpëtoi, por humbi disa dhjetëra oficerë të ushtrisë. Propaganda e regjimit pretendoi se ishte vrarë “vajza e birësuar” e tij dhe se të gjitha viktimat ishin “civile”. Edhe pse këto versione ndryshonin, një pjesë e madhe e shtypit perëndimor i raportoi ato si fakte.
Pas bombardimeve, Gadafi intensifikoi mbështetjen për grupe anti-amerikane. Ai financoi fraksionin Al-Rukn të bandës Black P. Stones në Çikago, duke e inkurajuar të shndërrohej në një lëvizje të armatosur revolucionare kundër Amerikës. Anëtarët e Al-Rukn u arrestuan në vitin 1986 për planifikimin e sulmeve terroriste në SHBA në këmbim të pagesave nga Libia, përfshirë shpërthime dhe rrëzime avionësh. Në vitin 1987 ata u dënuan për përpjekje për të kryer sulme dhe vrasje në tokën amerikane për llogari të Libisë.
Po ashtu, televizioni shtetëror libian njoftoi në 1986 se Libia po stërviste skuadra vetëvrasëse për të goditur interesa amerikane dhe evropiane. Gadafi rifilloi financimin e IRA-së si shenjë hakmarrje ndaj Britanisë për lejimin e avionëve luftarakë amerikanë në bazat e saj.
Pas këtyre ngjarjeve, Gadafi deklaroi me krenari se kishte arritur një “fitore spektakolare ushtarake” ndaj SHBA-së dhe vendi u riemërtua zyrtarisht si “Xhamahiria e Madhe Popullore Socialiste Arabe e Libisë”.
Por fjalimi i tij nuk ngjalli entuziazëm dhe as kremtimet “fituese” nuk dukeshin të sinqerta. Kritikat ndaj tij u bënë më të hapura nga vetë qytetarët, siç ishte rastet e vandalizimit të posterëve të tij. Bombardimet kishin sjellë regjimin e tij në pikën më të dobët pas 17 vitesh në pushtet.
Lufta e Parë Civile Libiane dhe Rrëzimi i Regjimit të Gaddafit (2011)[2]
Lufta e parë civile shpërtheu gjatë lëvizjeve të Pranverës Arabe, të cilat rrëzuan udhëheqësit e Tunizisë dhe Egjiptit. Në Libi, protestat kundër regjimit të Muammar Gaddafit nisën më 15 shkurt 2011, ndërsa kryengritja në përmasa të plota filloi më 17 shkurt. Regjimi autoritar i drejtuar nga Gaddafi tregoi një rezistencë shumë më të ashpër krahasuar me regjimet e rrëzuara në Egjipt dhe Tunizi. Ndërsa në këto dy vende përmbysja e pushtetit ndodhi relativisht shpejt, në Libi fushata e Gaddafit pengoi ndjeshëm përparimin e kryengritjes.
Shfaqja e parë e një autoriteti politik rival ndodhi në internet, ku u shpall Këshilli Kombëtar i Tranzicionit të Përkohshëm si qeveri alternative. Një nga këshilltarët më të lartë të Gaddafit reagoi duke postuar një mesazh në Twitter, në të cilin shpallte dorëheqjen, kalimin në anën e opozitës dhe i bënte thirrje Gaddafit të largohej. Deri më 20 shkurt, trazirat ishin përhapur edhe në Tripoli. Më 27 shkurt 2011, u themelua Këshilli Kombëtar i Tranzicionit për të administruar zonat e vendit nën kontrollin e forcave rebele. Më 10 mars 2011, Shtetet e Bashkuara dhe shumë vende të tjera e njohën zyrtarisht këtë këshill, me në krye Mahmoud Jibril, si kryeministër të përkohshëm dhe si përfaqësuesin legjitim të popullit libian, duke tërhequr njohjen e regjimit të Gaddafit.
Forcat pro-Gaddafit arritën të reagojnë ushtarakisht ndaj avancimeve të rebelëve në Libinë Perëndimore dhe nisën një kundërofensivë përgjatë bregdetit në drejtim të Bengazit, që ishte qendra de facto e kryengritjes. Qyteti Zawiya, rreth 48 kilometra larg Tripolit, u bombardua nga avionët e forcave ajrore dhe tanket e ushtrisë dhe u pushtua nga trupat e Jamahirisë, të cilat ushtruan, sipas raporteve, “një nivel brutaliteti që nuk ishte parë më parë gjatë konfliktit”.
Organizatat e Kombeve të Bashkuara, përfshirë Sekretarin e Përgjithshëm të OKB-së Ban Ki-moon, si dhe Këshillin për të Drejtat e Njeriut të Kombeve të Bashkuara, dënuan ashpër shtypjen e dhunshme të protestave, duke e konsideruar atë si shkelje të ligjit ndërkombëtar. Këshilli i të Drejtave të Njeriut e përjashtoi Libinë nga radhët e tij – një veprim i pashembullt në historinë e tij.
Më 17 mars 2011, Këshilli i Sigurimit i OKB-së miratoi Rezolutën 1973 me 10 vota pro dhe pesë abstenime (përfshirë Rusinë, Kinën, Indinë, Brazilin dhe Gjermaninë). Kjo rezolutë autorizoi vendosjen e një zone ndalim-fluturimi mbi Libinë dhe përdorimin e “të gjitha mjeteve të nevojshme” për të mbrojtur civilët.
Më 19 mars, aleatët e NATO-s nisën zbatimin e rezolutës duke sulmuar mbrojtjen ajrore libiane; avionët ushtarakë francezë hynë në hapësirën ajrore libiane në një mision zbulimi që shënoi fillimin e goditjeve ndaj objektivave të regjimit. Në javët në vijim, forcat amerikane udhëhoqën operacionet e NATO-s kundër Libisë. Mbi 8,000 ushtarakë amerikanë të vendosur në anije dhe avionë morën pjesë në operacion, ku u goditën të paktën 3,000 objektiva gjatë 14,202 misioneve sulmuese, nga të cilat 716 në Tripoli dhe 492 në Brega.
Fushata ajrore amerikane përfshiu edhe fluturime të bombarduesve të tipit B-2 Stealth, secili i pajisur me gjashtëmbëdhjetë bomba prej 2,000 paundësh, të cilët niseshin dhe ktheheshin në bazën e tyre në Missouri, SHBA. Mbështetja e forcave ajrore të NATO-s luajti një rol vendimtar në suksesin përfundimtar të revolucionit.
Më 22 gusht 2011, luftëtarët rebelë hynë në Tripoli dhe pushtuan Sheshin e Gjelbër, të cilin më pas e riemëruan si Sheshi i Dëshmorëve, në nder të atyre që u vranë që nga 17 shkurti 2011.
Më 20 tetor 2011 përfundoi përleshja e fundit e rëndësishme e kryengritjes në qytetin e Sirtes. Beteja e Sirtes ishte njëkohësisht beteja vendimtare dhe përmbyllëse e Luftës së Parë Civile në Libi, ku Gaddafi u kap dhe u vra nga forcat e mbështetura nga NATO. Sirte ishte bastioni i fundit i mbështetësve të Gaddafit dhe vendlindja e tij. Fitorja ndaj forcave besnike u festua më 23 tetor 2011, tre ditë pas rënies së qytetit.
Gjatë luftës civile u vranë të paktën 30,000 libianë, ndërsa Këshilli Kombëtar i Tranzicionit vlerësoi se mbi 50,000 të tjerë u plagosën.
Remove ads
Politika
Kushtetuta daton nga 1 shtator 1969 si rrjedhë e statutit të po këtij viti që kishte ushtruesi fuqiplotë i Këshillit të Revolucionit. Më 23 nëntor 1976, me pëlqimin e disa ndryshimeve të formuluara në një ligj nga ana e Kongresit të Përgjithshëm Popullor, Kryetar shteti është Prisi i Këshillit të Revolucionit, të cilit përkrahë tij ka një Sekretar Gjeneral dhe një Sekretare. Ligji krijonte një Demokraci Direkte Popullore në bazë të Kongresit Popullor, të Komitetit Popullor, të Sindikatave si dhe organeve përfaqësuese të larta të Kongresit të Përgjithshëm Popullor. Stema ka një shirit në të cilin, në gjuhën arabe është shkruar emri i Federatës së Republikave Arabe. Grada e ish-Mbretit ka disa nivele, Urdhri Idris-I (1947, i klasës I-rë), Urdhri Mohammed-ibn-Ali-el-Senussi (1951, i klasës IV-të), Urdhri i Pavarësisë (Istiqlal - 1952, i klasës V-të), Urdhri i Republikës (1969, i klasës I-rë), Urdhri i Trimërisë (1969, i klasës I-rë). Ushtrimi i administratës shtetërore lokale në Libi, ushtrohet nëpërmjet 10 provincave. E drejta civile është futur me ligj në vitin 1945, kodifikuar sipas shëmbëlltyrës nga Egjipti. Sa i përket të drejtës familjare dhe asaj të trashëgimisë, në fuqi është e drejta islame për myslimanët sipas ritit malekitiçëve, dhe zbatohet nëpërmjet gjyqeve të sheriatit. Forca ushtarake për bazë ka obligimin e përgjithshëm ushtarak 4 vjeçar. Numri i përgjithëshem i trupave diku rreth 37 000 vetë. Në armat 30 000 trupa që në dispozicion ndër tjera kanë po nja 2000 tankse sovjetike të tipeve T-54-55 dhe T-62. Por si duket për to nuk ka trupa vetjake të nevojshme. Forcat ajrore përbëhet nga 4000 trupa (me ta edhe rezervistët) të cilët në dispozicion kanë po nja 178 aeroplan luftarak modern të vitetve 1980, si nga lindja dhe perëndimi. Ndër ta dallohen ata rus të tipit "MiG-23", dhe francez të tipit "Mirage III É". Po ashtu forcat ajrore janë të pajisura edhe me 3-re regjimente raketore kundërajrore. Thuhet që modernizimi i pajisieve ka qenë në nivelin e shteteve arabe (38 aeroplan të porositur të tipit "Mirage F-1). Forcat detare përbëhen nga 3000 trupa që kanë 3 Fregata moderne ('78), 3 Nëndetëse, 8 anije të shpejta të pajisura me raketa dhe 12 njësi të vogla manovruese ('80, janë porositur 19 anije të pajisura me raketa). Ndër tjera, furnizimi me pajise e sisteme të mëdha i forcave të armatosura të Libisë nga ana sovjetike ka qenë po thuja se i rregullt.
Remove ads
Njësitë administrative
![[icon]](#/media/Skeda:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | This section is empty. You can help by adding to it. |
Gjeografia
- Artikulli kryesor: Gjeografia e Libisë
Sipërfaqja e përgjithshme e Libisë është 1,759,540 km2 dhe shtrihet rreth koordinatave gjeografike 25 00 V, 17 00 L.
Libia ka një bregdet të gjatë 1.770 km në detin Mesdhe dhe vijë kufitare tokësore 4.348 km.
Klima e Libisë është mesdhetare përgjatë bregdetit dhe shumë e nxehtë në pjesën shkretinore.
Relievi i Libisë është i djerrët, përbëhet nga fushat e gjëra shkretinore të cilat ngritën dhe ulen në forma valore. Pika më e ultë e relievit është -47 m në vendin e quajtur Sabkhat Guzauil (ang.:Sabkhat Ghuzayyil) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 2,267 metrave në endin e quajtur "Biku Biti" (ang.:Bikku Bitti).
Remove ads
Ekonomia
Libia pas vitit 1958 nga një vend i vobektë e i prapambetur u ngrit si një vend i rëndësishëm eksportues i naftës. Nëpërmjet angazhimit të të ardhurave nga eksporti i naftës, në zhvillimin e industrisë dhe bujqësisë, shteti kërkonte pavarësimin e tyre dhe të vetë nga eksportimi i lëndës së parë. Kështu prodhimi i përgjithshëm i brendshëm brutto nga viti 1973 që ishte 2246 milion, në vitin 1975 arriti në 3897 milion dollar. Në përbërje të kësaj hynte ekonomia ruale me 2,7 %, me rreth 26,9 % të të zënëve në punë, xehtaria dhe rrethina e saj ekonomike 50,6 %, me rreth 1,8 % të të zënëve në punë, ndërtimtaria me 11,6 %, me ~12,6 % të të punësuarve. Nga 691 000 të punësuar në ekonomin e Libisë, sa kishte në maj të vitit 1976, 224 800 persona ishin punëtorë mysafirë. Angazhimi i tyre ishte pasojë e mungesës së madhe të punëtoreve pasi që siq thuhet popullsia vendase ishte e angazhuar më shumë në shërbimin ushtarak. Plani qendrorë për zhvillim u fut në përdorim që nga viti 1963. Thuhet që të jetë vepruar me planë pesë vjeçar së paku deri në vitin 1980. Buxheti shtetëror në vitin 1975 kishte të hyra rreth 1997,6 milion dollar, (vaj mineral 1284 m.D), të dalurat 2323,5 milion dollar. Libia është anëtare e OPEC-ut dhe e OAPEC.
Për agrokultur nuk mund të flitet, ka një ekonomi ruale e cila për shkaqe natyrore të pa përshtatshme (mungesa e ujit, vite thatësie të shpeshta, fryma dhe rëra e shkretëtirës, kriposja, mundësit e vogla të transportit) edhe është vështirë të përparojë. Vetëmbajtaj me ushqim të produkteve nga kjo ekonomi ruale është e pamundshme. Rreth 60 % e ushqimit primar importohet, vetem 1 % përqind e siprfaqes mund të shfrytëzohej për qëllime kultivimi të bujqësisë. Një e dheta e sipërfaqes është, si të thuhet e përdorshme, 80 % janë shketëtirë, 0,3% pyje. Ka ca ndërmarrje të vogla vendore, disa pakësa më të mëdha të ngrituara nga italianët, u shtetëzuan më 1970. Për përfitimin e ujit të përdorshem dhe të pijshëm, janë ndërtuar pendale buzë detit, në të cilat bëhet filtrimi i ujit të detit. Është gjetur një zgjidhje e till që për këtë filtrim përdoren qendra energjetike. Pjesa tokësore me të mbjellura ndodhet përgjatë bregdetit dhe atë kryesish në rrethinën e Tripolit, Bengasit si dhe ca oazave. Mbillet disa sorte të veqanta të dridhërave, thekrës, misrit, kallamoqit pastaj mbillet edhe patate, ullinjtë, disa fara të quajtuara kokrra të mandelës, datelnës, fikut, agrumeve, kikiriki, si dhe duhani. Mbajtja e gjedheve bëhet kryesisht nga endacakët nomad në veri në anët e stepeve si dhe aty ku është i mundshëm punimi i tokës. Mund të vërehet mos përdorimi i brigjeve të pasura me peshkë. Thuhet të jenë pregatitur plane për ndërhyrje të shtetit edhe në këtë segment të ekonomisë.
Pasurit nëntokësore shquhen për rezervat e tyre të mëdha të naftës me përqindje të vogël squlfuri, rezerva këto që shtrihen kryesish tek barkusha Syrt dhe që me çmim të volitëshem mund të transportohen. Nafta, gjegjësish rezervat e gjetura në vitin 1958, kanë filluar të përdoren që nga viti 1961. Në vitin 1970 thuhet të jetë arritur një pikë kulminante e nxjerrjes e cila arrinte në 159,2 milion tonelata. Më pas ka pësu ramje, kështu që më 1977 është regjistruar shuma prej 100,7 milion tonelatave. Në vitin 1970 u themelua edhe korporata e quajtur "Libyan National Oil Corp", një vit më vonë vije deri te shtetëzimi i saj. Vende të derivimit, përpunimit të lëngut të nxjerrur bëhet në rafineritë e pakta që kryesisht ndodhen në vendin e quajtur "Sauija" në afërsi të limanit të naftës "Suwaitina", tek Misreta. Në "fushat" e naftës gjenden edhe rezerva të gazit. Një godin me sistemin për sjelljen e gazit në gjendje të lëngët ndodhet në Marsa el-Brega. Si pasuri nëntokësore tjera dallohet edhe xehe hekuri, gur kalku, mella, kripa e kalkut dhe e gurit si dhe rezerva squlfuri. Thuhet të ketë edhe rezerva me fosfate dhe uran.
Industria merret kryesish me përpunimin e ushqimit, më tej edhe pakë me përpunimin e duhanit, të drurit, të bojërave si dhe dallohet dhe punimi i oredive. Vërehet zgjerimi i industrisë edhe në drejtime dhe segmente tjera si b.f. në petrokiminë. Zona apo hapësira të dalluara industriale merren të jenë në Bengasi, Sauija dhe Tripolis. Shumica e ndërmarrjeve janë transportuese. Sundon një veprimtari e rrall, jo e shpeshtë e ndërtimit. Për furnizimin me rrym elektrike shërbejnë termocentralet.
Tregëtia e jashtme mund të paramendohet, importuese e makinave të qëndrueshme dhe transportuese, importe ushqimore, si dhe më 1976 vërehet fillimi i importimit të çelikut dhe hekurit. Vlera e mallrave të importuara në vitin 1976 kapte shumën 3950 milion dollar amerikan. Mallrat e importuar vinin kryesisht nga Italia, Republika Federale Gjermane, Franca, Japonia. Eksporti në këtë periudhë regjistronte shumën në vlerë prej 8438 milion dollar amerikan, kryesisht naftë në drejtim të ShBA-së, Italisë dhe RFGj-së.
Rrjeti i komunikacionit të personave dhe mallrave nuk dallon shumë. Vijë rrugësh të asfaltuara llogaritet të ishin 8700 kilometra duke përfshirë edhe pistat e ndryshme 20 000 km. Këto shtrihen kryesish në anën e bregdetit, vërehet magësia në brendi të sipërfaqes së Libisë. Vija hekurudhore e vetme që kishte, pushoj së punuari më 1964. Ka një rrjetë koxha të mirë të përquesëve të lëngjeve nëntokësore. Porte detare të dalluara ndodhen në Tobruk, Tripolis, Bengasi dhe Darna. Pos tyre ka dhe porte të specializuara për ngarkim shkarkim të naftës. Nga viti 1972, Libia ka dhe flotën e tankerëve. Në Tripoli dhe Bengasi janë ngritur portet ajrore ndëkomtare, ndërsa në Sabha një port ajror për qëllime të brendshëm. Anash këtyre ka dhe pista aterrimi. Ka një shoqëri të fluturimeve të quajtur "Libyan Arab Airlines" që daton nga viti 1965.
Remove ads
Demografia
Si arab identifikohen rreth 34 % e popullsisë së përgjithshme, 30 % identifikohen si arab bërëbër që dallonin për nga disa zakone të jetës dhe përnga gjuha. Dallime që sot duket të jenë zhdukur. Këto dy grupe përbëjnë pjesën kryesore të popullsisë e cila njëherit është e koncentruar në brigje të detit. Fiset bërëbër, gjegjësisht 25 % e tyre, janë të përqendruar në pjesën e pjellëshme në veri (ndër tjera në Djebe Nefusa), e më tej shpërbëhen nëpër oaza. Në Fessan enden nomadët e fiseve Tuareg dhe Tubu qendra e të cilëve duket të jetë në Tibesti. Më poshtë jetojnë fise të tjera negride. Nëpër qytete italianët (shumica nga 120 000 vetëve sa ishin më 1939 ja kanë therë më 1945 prej atyhi), arabët e Maghrebit dhe të Egjiptit. Nga viti 1960 vërehet një lëvizje e grekëve dhe egjiptianëve në drejtim të Libisë. Jahudit me vendqëndrim në veri, kryesisht në e përreth Tripolit, ja kanë ther në Izrael që nga viti 1948. Rritja e popullsi brenda vitit, në periudhen 1963-72, ishte 3,7 %, dhe radhitej ndër më të lartat në planet. Po thuaj se 50 % e popullsisë së Libis në këtë periudhë ishte nën moshën 15 vjeçare.
Remove ads
Kultura
Arsimi i përgjithshëm obligativ fillon nga mosha 6 vjeçare deri në moshën 15 vjeçare. Ka një sistem edukimi federal me 6 vite shkollë fillore dhe shkollë kuranore, 6 vite shkollë të përgjithshme sekondare (nga 3 vite, të mesme dhe të lartë). 2-4 vite shkollë të orientuar në zanate, si dhe shkolla të larta teknike nën ombredhen e dy universiteteve në Tripolis (them. 1973) dhe në Bengasi (them. 1955). Kuota e analfabetizmit në vitet '80-ta sillej rreth 61,6 (1973). Shuma e të dhënave materiale për çështje publike të edukimit në vitin 1975 kapte shumën 128 milion dollar (9,1% e Buxhetit të përgjithëshem shtetror).
Feja e myslimanëve sunit si më e përhapur në Libi njëherit është e deklaruar edhe si fe e shtetit. Bërëbërët janë të pëkatësis Ibadite (Çarixhitë). Me ndikim është "Vëllazëria Senussi". Pakica e krishtertë pas ikjes së italianëve po thuaj se është shuar.
- Telekomunikacioni
- Transporti
- Ushtria
- Turizmi
Remove ads
Shih edhe
Lidhje të jashtme
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads