Räto-Romanisk

Dät Rätoromaniske (Rumantsch) is ne Gruppe touhoopehongjende Dialekte in do Alpen, un in äängeren Sin ju noudelke Gruppe deerfon, ju der in dät swaitseriske Kanton Graubünden (Grischun) boald wäd. Do Italieniske Variante wäide touhoopefoated unner dän Noome Friaulisk. Dät rakt ätter ju Foulkställenge fon 2000 noch sowät 35.000 Ljuude, do der n rätoromanisk Dialekt baale; dät Friauliske häd tjoonmoal sofuul Baalere.

Ju Ferbreedenge fon dät Rätoromaniske in Graubünden mäd Surselvisk in dät Wääste, Sutselvisk in ju Midde, Puter un Vallader in dät Aaste. Beoachtje dät Graubünden fon dät Wääste ätter dät Aaste sun 150 KM mät un dät do Doale deertou noch tränd sunt fon Passe.

Skriftsproake

Dät Rätoromaniske is een fon do fjauer eepentelke Sproaken fon de Swaits. Toun Gebruuk in amtelke Situatione is 1982 ne offizielle Skrieuwwiese annuumen wuuden (Rumantsch Grischun), ju der anwoand wäd tou sukke ferskeedene Seeken as Jäildskiene, Gesätsreekenge un Unnergjucht. Ju Skrieuwwiese is n Kompromis, dan do Dialekte loope wied uutnonner un deeruum wäd ju nit algemeen akzeptierd. Wäkke Geleerde wollen dät Rätoromaniske in two Sproaken apbreeke; do suudelke Dialekte fange jo unner dän Noome Ladinisk, do noudelke blieuwe Rätoromanisk. Baalere fon two ferskeedene Dialekte spreeke sik oafte ap Düütsk oun. Fuul fon dät uursproangelke Sproakgebiet is intwiske fon dät Swaitserdüütske fersleeken wuuden.

Dialekte

Dät Rätoromaniske uumfoatet foulgjende fieuw Dialekte:

Dät Surselviske in dät Doal fon dän Foar-Rhien un uurswain in dät Bündner Bupperlound,

Dät Sutselviske in dät Schamserdoal un dät Surmeiriske in Oberhalbstein un dät Albuladoal, touhoope dät Middelbündneriske,

Dät Vallader un dät Puter, beluukengswiese in dät Unner-Engadin un dät Bupper-Engadin (dät Doal fon dän Inn) do der touhoope Engadinisk of Ladinisk naamd wäide (die lääste Uutdruk nit tou fertuusjen mäd dät Ladiniske fon do Dolomite). Disse bee Variante sunt moor dät Italieniske äänelk.

Do rätoromaniske Dialekte in n Fergliek

Seeltersk	Surselvisk	Sutselvisk	Surmeirisk	Puter	Vallader	Rumantsch Grischun	Ladinisk (Gherdëina)	Ladinisk (Nones)	Latienisk	Italienisk	Rumänisk
Huus	casa	tgeasa	tgesa	chesa	chasa	chasa	cësa	ciasa	casa	casa	casă
iek	jeu	jou	ja	eau	eu	jau	ie	mi	ego	io	eu
Huund	tgaun	tgàn	tgang	chaun	chan	chaun	cian	ciagn	canis	cane	câine
See	lag	leg	lai	lej	lai	lai	lai	lai	lacus	lago	lac
häd	dir	dir	deir	dür	dür	dir	dur	dur	durus	duro	dur, tare
Ooge	egl	îl	îgl	ögl	ögl	egl	uedl	ocel	oculus	occhio	ochi
licht	lev	leav	lev	liger	leiv	lev	lesier	lizer	levis	lieve	ușor
tjo	treis	tres	treis	trais	trais	trais	trëi	trei	tres	tre	trei
Snee	neiv	nev	neiv	naiv	naiv	naiv	neif	neu	nive(m)	neve	zăpadă, nea (poetisk)
Rääd	roda	roda	roda	rouda	rouda	roda	roda	rueda	rota	ruota	roată
Been	comba	tgomba	tgomma	chamma	chomma	chomma	giama	giamba	(gamba)	gamba	picior, gambă (Skiene)
Hanne	gaglina	gagliegna	gagligna	gillina	giallina	giaglina	gialina	gialina	gallina	gallina	găină
Kat	gat, giat	giat	giat	giat	giat	giat	giat	giat	cattus	gatto	cotoi, motan; pisică (f.)
aal	tut	tut	tot	tuot	tuot	tut	dut	tut	totus	tutto	tot
Foarm	fuorma	furma	furma	fuorma	fuorma	furma	forma	forma	forma	forma	formă
Gould	aur	or	or	or	or,aur,ar	aur	or	or	aurum	oro	aur
Sies	caschiel	caschiel	caschiel	chaschöl	chaschöl	chaschiel	ciajuel	formai (ciasolet)	(caseolus)	formaggio	brânză, caș (spezielle Oard)
rood	tgietschen	cotschen	cotschen	cotschen	cotschen	cotschen	cueciun		rubens	rosso	roșu
Ooldbaabe	tat	tat	tat	non	bazegner	tat				nonno
daach	denton	mo	ma	però	però	però				tuttavia
bolde	gleiti	bagnbòld	bagnbod	bainbod	bainbod	bainbaud				presto

Ferbiendengen

• Ju Räto-romaniske Wikipedia
• Lia Rumantscha, ju Organisation foar dät Rätoromaniske