|
(ätter ne Hondschrift fon Theo Griep)
Die Seelterbuund.
In do fröheren Jiehren was dät Seelterlound - fon
alle Kanten; troch dän joope on wäite Fan
fon ju ganze urige Wareld ousleeten.
Dät was sowät in't 9. bitt 11. Jiehrhundert as dät
von Hümmlingfräisen ganz tän besiedelt wudde[.]
Jo hieden ihre fräisken Gebrucke, dät olde fräiske
Gjucht, on foar allen ihre fräiske Tool mäbrocht[.]
Jo wieren där läip stolt ap, dät was faar him en - un
alles, on därum hielten jo där strom an fest.
Solonge do Seelter faar sik allene wieren, on ok
Nenmanske wät an dät ihre Bestonden anderde
ging dät al gjucht goud. Dag dät anderde sik
eisk, as dät Seelterlound an ju Butenwareld
ansluten wudde.
As de Franzosen so um 1808 dät Seelterlound bi-
sätten, do wudden do Seelter in ihre Fräidum
läip besnieden. Jo nomen him dät Seelter Ge-
jucht wäg, dät aine Seelter Gjucht wudde ap
läßt. Ju Seelter Bundeslade, wier dät Seeltergjucht
on versleten was, on ju slödoge inne Romels-
ster Särke studde, wudde verkoopet. Wänn
do Seelter dann Striedigkeiten hieden, dann moßen
jo ätter dät Aitter Gjucht, ur dänn Aiter-
domm, so as dät hiet. Där moßte dann
framd baald wäide, on dät was die erste
grote Tauwel, die dät fräiske Bistounden
on faar allen ju seelterske Tool wai nieme
moßte.
As dann in dät Jiehr 1908 die Dampzoog, on 1914
ju grote Chaussee twärs trocht ganze Seelterlound
baud wudde, do was ju Owgesleetenheit on dät Allene-
wesen fon do Seelter farbie. Die framde Inflout wudde
al grater. Där komen al mor framde Ljiude in 't
Seelterlound. Troch Hilkjen mär framdballende
Ljiude, wudde dann ok in do Husholgene bloot
noch framd bald. Dann durde dät nit mor longe
dann was dät mar ju seelterske Tool to Ende.
As dann 1945 die grote Wareldkrieg to Ende ging,
on wier on masse echte Seelter ine Krieg bäte bliuen
wieren, 1) on dann därtou noch älke Tärp 400-500
Ferdrüwene apnieme moßen, kom ju seelter Tool
al mor oner de Fäite. Därto kom, dät full fon
do olden hiesigen Seelter nit mor tou ihre
Seelter Tool studden. Jo meenden man moßte sik
dät Neemoudske anpassje - Bäidne moßen,
um dät jo bäter inne Schoule klor komen, hoch-
deutsch läre. So wudde dann ju froihe 2000 Jiehre
olde Tool, lichtfärtig, one sik ap dät olde Bestoun
den on ap dät wät fon Vorolden on Olden ur
rat wudden was - ur Boud smieten.
On hier wiesde sik nu all ganz on goor wät,
Dr Bröring 1897 in sin Bouk - Das Saterland -
schriuen här
"Meines Erachtens wird gerade die - Verleugnung -
der Muttersprache - weniger andere Gründe - es dahin bringen, daß das Saterländische, welches
von den Vorfahren, so viele Jahrhunderte mit
echt friesischer Zähigkeit bewahrt blieb, einstmals zu
den toten Sprachen zählen wird. (1. Band S. 48)
Dät här Bröring al faar hundert Jiehre in sin Bouk
schriuen. Hi moßt domols dag al wul insjoo, dät do
Seelter ihre olde fräiske Oart (Art) ihr diesiget fräis[-]
ket Festholden an olde fräiske Gebruke on bisönners
an ju fräiske Tool, mor oder minder glliekgültig
junur stuuden.
Man mout sik därum nu soful moor wunderje
dät hie so gjucht beheelden här, on dät wull jüst
ju Verleugnung fon ju Seelter Tool, ju so addeel
brocht häbe.
Ass dann in do vjautiger, füftiger Jiehre olde Seelter
düssen Ferloup mär groute Surge verfulgjeden -
- do bit därwai mär grouten Utdur on Toigait
an dät olde seeltersk Bistounden on faar
allen an ju seelterske Taal feesthälden on er-
holden hieden, moßen nu mär groten Verträid
beliuje dät jüst fon do aine Seelter düt olde
fräiske Bistounden un Stich lät wudde[,] ja
man konne queede verrät wudde.
Do groten Seelter do dälig so grout dät Seelterske
härrutstalle, on do olde Seelter wäse wollen do
Krüze on Medailjen anhonget kriege aber
in ihre Husholgene oder mär ihre aine Bäidne
nit seeltersk balle konnen häre mä to do Seelter
do Bröring, all faar hundert Jiehre beschriuen här
Dät ronn dann därwai dät Allere on finnige Ljiude
düssen Verloup nit so wai niehme wüllen, jo
wüllen tominsten versäike dän dän Verfall fon ju
froihe fräiske Tool aptoholden.
Somär komen Ljiude ut Schäddel[,] Romelse on
Uttände binonnder um to beräiden, wät man
där ju makje kudde. Man kom ureen, on man
enigde sik därap, dät dät ap't Bäste was , faar
dät ganze Seelterlound an Feerein Buund ape Beene too
stallen. Die schull bloot faar dät Seelterske därwäze
on därfoor surgje seeltersket Gebruke seelterske Ge-
gjuchte on faar allen ju olde seelterske Tool to
erholden. Die Nome faar den Feerain Buund hiede man
gau funden. - Seelter Bund - schull hie häte.
Därtoo schull ut älke Tärp vjauer Ljiude wähld
weede -on Zwölferrat - so as do Seelter dät tofane
- bit ju Franzosentied - slädoge häwet hieden.
In älke Tärp wudden Versammlungen ienberoupen um
dät Foulk där mär bikannt to makjen, on där
schul dann ok do vjauer faar dän Tweelgerrot wäld
weede.
As dät al so bibaald on owspreeken was, kudde ju
Gründungsversammlung ienberoupen weede. Ju
was dann ap den 2. Juli 1952 bi Kops in Romelse.
Heinr. Kramer (Müllers Heinr.) makede ju Begrötnisse
Sicce Schröer mende dann, on där wieren al do där wieren
sik on enig :
Wie mouten wät ounerniehme, wän us seelters-
[failt een Rige]
us seelterske Tool apholde wollen."
All do där wieren1) stimden him to, on man was 1) (raten him gjucht)
därfoor, dät dät nödig was, so on Buund ape Beene
to stallen. Ok ur dän Nome was man sik (ok in
düsse Gründungsversammlung) gaw enig
- Seelter Buund - schul hi heete
As eerste Boas wudde Wilh. Awick (litje Wülm) ut
Schäddel bestaald. Die tweede Boas wudde Heinr.
Kramer (Müllers Heinr.) ut Hollenerfan bestaalt.
Aal wät mär Jield to dwon hiede (ju Kasse) urnomm
Lucia Block (Bäke Luzie) ut Romelse.
Do Schriuarbeiden schull Kurt Löwe warnieme
Dann schull där ok on Twägerrot - so as do olden
Seelter dät tofane häwet hieden)
Ut älke Tärp schullen 4 Mon 1) wäld wede, do dän 1) (utsocht wäide)
Boaß (Foorstand) too de Siede stounde on him
bi sin Arbeid me hälpe schull.
Faar Utende schul dann Engelbert WallschlagZikke Schrör, Theo Lukassen, on Anton Tien in
dänn Twälgerrot[.]
Faar Romelse Herm. Janssen, Gerd BlockHeinrich Henken u Caspar Deeken.
Faar Schäddel - Wilh. Awick, Gerh. SteenkenTheodor Griep oun Willi Janssen Olliges.
As erstes moßte ok do Reegele (Satzung) utarbaidet weede.
Därto wudde ut dänn Twälgerrot faar älke Tärp twain
Mon wäld. (utsocht)
Faar Utende was dät Zikke Schrör on Anton Thien,
Faar Romelse Caspar Deeken on Gerd Block,
Faar Schäddel Wilh. Awick on Gerd Steenken.,
Aal do därwieren, wieren ju Meninge, dät dät so
gjucht was, on dät där nödig wät unernumen wäide
moßte. Där komen noch full Anrägungen on Faar-
sleeke ute Versammlung.
Ok was ju Ansicht dät ju Seelter Tool nit allene fon dän
Seelter Bund hälden on apfrisket wäide kudde. In do
Husholgen on do Bäidne ap Memmes Schoot fon ihre
Muur moßen do Bäidne dät Seelterske läre, on dät
Därtoo ju Muur on grote Abgabe (Aufgabe) to fäll.
Därtoo moßte ok versocht weede inne Schoule do
Bäidne dät Seelterske bi to brangen.
Dann hiede man ok on Gründungsurkunde apstaald
Gründungsurkunde
Seelter Foulk
Wie twelig Seelterljiude ut Schäddel Romelse on Utende sünt dälig binonnder kemen. Us Foulk ut do trjo Tärpe här us sant, um to beräiden wo wie us Seelter Sproake on Bruk abgjucht holde konnen Wie sunt uren kemen us Seelter Foulk in on Seelter Bund binonder to brangen. Wie beroupe us, ap us olde Seelter Gejuchte, wier ätter twelig Moan foar Rägel on Gejucht to surgen hieden.
So wan wie ok dälig wier anfange, dät dät Seelter Foulk sik wir ap sik säwen bisinnt
Us Seelter Bund stant jeden epen, do to us kume wollen
So noom dann die Seelterbund sin Arbaid ap.
Där was ful to dwoon, aber dät ronn ganz goud
Die Twälgerroat kom stadig binonnder, där wudden
Fersammlungen on Klöniwende ouw hälden
um dann somär dät Seelterske wier härut
to stallen on bikannt to makjen
Herm. Janssen on Gesine Siemer ut Romelse fängen
mär dät Seelterske Schriuen on
Herm Janßen makede dät seelterske Lesebouk, on
Gesine fäng on to dichtjen.
H. Janssen makede in ju Fentjer Zeitung
- "Aproup an dät Seelter Foulk." -
Alle Seelter schullen mee makje on me hälpe us
olde Seelterske Tool to erholden, on wier ganz
seeltersk to makjen
In dät Jiehr 1951 wieren all Westfräisen ut ju
Gägend fon Ljoueert (Leuwarden) bie us int
Seelterlound leemen. So wißden dät hier ok noch
fräisk baald wudde, on därum sochten jo
Selskup. Die Boaß fon do Wäistfräisen
was die Journalist Groustraa, on die Poter Hette-
ma. Jo frauden sick, dät jo hier fräisk balle
kudden, on dät jo hier Fräisen funden hieden
do fon ganz tofane ane 't Water (Küste) bielongs
ouner fon Belgien (Flandern Flamen) ur Hollound
ganz bit to ju Weser wont häbe. Somär härden
wie tohope on wieren märnonder fräiske Fründe (Verwante)
Wie hieden us funden, on wie wüllen stromm
tohope holde.
Jou hieden gau härutfunden, dät dät Fräiske bie
us läip Gebräk leed. Die litje Striek font Seelterlound die
ouner dän Inflout fon buten här, truch dät Tou-
luke fon framdballende Ljiude ounere Joole kom
oun dät ju fräiske Oart lag läip inne Kniepe kom,
Jo wüllen us ur alle Kanten hälpe, ju seelterske Tool
schul nit ounergunge
So komen grote Wietenskupper (Wissenschaftler) von
ju Westfräiske Akedemie ut Ljouert, so as Prof. Dr.
Brouwer, Prof. Dr Miedema, on nit to verjäten
Pyt Kramer, die do aal urliuet här, on die sin
ganze Liuend ur, oun noch bit dälig wai, sik faar
dät Seelterske insätt.
Do Wietenskupper häbe dann märnonnder on seelterske
Schriuwiese utarbeidet ju dann in Juli 1956, in ju
Schoule fon Hollen, mär dän Seelterbund tohope
fest laid wudden is.
Ätter düsse Schriuwiese här Pyt Kramer dann
all in dät Jiehr 1961 sin erste seelterke Woudebouk
härrut rat.
Där was dann onfangt wudden seeltersk to schriuen
so kom dann dät Bouk - "Dät Oldenhus -" on "Ju Seelter
kroune" - härut
Die Seelterbund hiede ful ume Hounde, on man schjoode
neen Meute faar dät Seelterske wät to dwon
Där wudde on seelterske Dönzkoppel, fon Hinsin Leni
- ju in Elisabethfehn as Lehrerin was - ape Beene
staald
Ju Fründskup (Freundschaft) mär do Westfräisen
wude al mor unerhälden. Do Westfräisen komen
ofters to Bisäik oun wie makeden Junbisäke.
Wäb wie ok wiet fonnounder wohnden, so wieren
wie dag Fräisen do tounonder härden on tounonder
hielten
Kurt Löwe - die as Köster an ju Bätholster Schoule
was - on die do Schriuarbeiden faar den Seelterbund
makede (die gornt mol Seelter was) sätte sik goud
faar dät Seelterske ien. Hie was fon Seelterske
Toal begeistert.
Hie kreegt sogar faarnonnder dät ap dän
29 Juni 1953 (Peter on Paul) on Heimatiuwende
in Grönheims Soal ouwholden wäde kudde.
Dann foulgede an dän 13. März 1955 fon dän
plattdeutsche Schriuer-Kring, on Wätseldai
(Arbeitstagung) in 't Seeltyerlound. Jo träfden
sik faarmiddäges in Rosenbom's Soal, oun
ättermiddeegs was dann in Schäddel bi Grönheim
on Seelter Iwende
Ok wudden domols all Ferbindege märe Re-
gierungsschoulrat Kramer apnumen.
Ine Schoule schulen do Bäidene Seeltersk
Ballen läre.
So unnernom die Seelterbund ful, um ju olde
Seelter Tool to erholden. Echte olde Seelter schjooden
nän Arbeid oun Meute. Jo wüllen ju Seelter Tool too-
gong holde. Dag dät ronn nit so as jo wüllen. Die
grattste Deel fon dän Seelterbund wieren allere Seeltere.
Junge Seelter oun faar allen junge Ehelljude wüllen
mär dänn Seelterbund niks to dwon häbe. Dät kudde
ok ja gornt urs, do wüllen ja nit mor seeltersk balle
ihre Bäidne schulen Hochdeutsch balle. Man meende
man moßte sik dät Neemoudsche anslute, dät olde
Seelterske kudde man nit mor bruke, on wudde
somär lichtfäidig ur Bout schmieten. Dät ging
sogoor sofier - dät där Enige wieren do dann
quieden - "Dät olde Seelterske - ju olde Buren[-]
sproake wollen wie nit mor balle. -
Dät ronn dann därwai dät die Seelterbund nän
junge Ljiude apnieme kude, do wüllen dät ja nit.
Faar dän Seelterbund was dät on groten Ousleek, on
dät kudde hie nit utholde, do olden Seelter storwen
so bilitjen ow, on somär kudde die Seelterbund
nit färre liuwje
Düssen Verloup mär groute Surgen verfulge moßen
on do bit därwai mär grote Toigat
bit därwai ju seelter Tool
verdägent hieden moßen
mär grouten Verträid nu
beliuje, dät fon do aine
Seelter düsse olde fräiske Tool
in Stich lät un verrät wudde
Jo wüllen mugelkst 'ful fon
ju olde Seelter Tradition er-[hoolde.]
|
Uut Lesebouk foar Seelterlound 1. Foulge fon 13.2.1953
(Wäil schrieuwen fon Hermann Janssen)
Aproup an dät seelter Foulk
Di Seelterbuund wandt sick int näije jiehr
1953 an alle seelter: Dät jiehr 1952 häd us
den Seelterbuund broaght un bollde alle
seelter häbbe sick in de nohmenliste oun-dreege
lät. Dät is 'n goud teeken von intresse.
Wi häbbe 'n gouden ounfang un wolln alle
kumende orbeiden mäd vergnöügen oun-packje.
Ju jiehrhundertweende 1900 häd seelter-lound
full näijes brought. In Struckelje un
Romelse wudden näije cerken baud. Ju lound-sträite
trough ganz Seelterlound wudd utbaued
un mäd Klinkersteene floord. Di kunstdunger
wudd ienfiehrd mäd foahrtjughe appe äi un
mäd waine appe loundsträite. Groote heede-fäildere
wudden in kleewer un gärslound
umewoandeld. Molkeräien wudden baud.
Schwiene wudden maast. Deertrough keem
jäild herien un do fahne kudden tou äcker-
un gärslound maked wäide. As 1908 ju
iersenbahn keem, do fäng dät eedgreewen
oun un do wagonne mäd eed rullden alle
deege herut. Mäd een woud, deer keem
so toumoal 'n trahl un liuwend in ju bude.
Framd foulk keem herien, do kudden use
seelter sproake nit verstounde. Deer balden
wi dann framd mäd.
Nu, füftigh jiehr leeter saagen wi ien,
dät use seelter sproake nit moor ganz seel-tersk
waas. Wi häbbe eenige hoch- un platt-dütske woude
in use uumgon[g]sproake ap-nuhmen un saagen ien, dät it so nit färre
gonge dorste, wenn wi uns seeltersk nogh
hoolde wülln. 1951 keemen fräislounder ut
ju gegend von Ljouweert, Dokkum, Drachten
un umgegend in Romelse ap bisäik mäd 'n
autobuss. 1952 keemen jo nogh wir un wi
sunt uk mäd 'n autobuss ap'n junbisäik waije
wesen. Den 31. juni häbbe wi dan den
seelterbuund in't liuwen ruupen un häbbe
do reegeln festlaid. Ju gjuchte urseeke was
de seelter sproake tou rädjen, tou hoolden
un wier ganz seeltersk tou makjen.
Bitt 1900 waas it nit nödig seeltersk tou
skriuwen, will wi alleenig under us wieren.
Man nu, füftigh jiehr leeter, mauden wi
seeltersk skriuwe um ju sproake tou hoolden.
Deerum roupe wi von de Seelterbuund alle
seelter, man erst gjucht alle oolde ljude,
do ju seelter sprake nogh echt kanne, ap,
tou meearbeid. Dann twäidens dät seelter
jungfoulk, sick mäd ju seelter sproake un
ju skriuwise tou bifatjen. Trädens an alle
koastere, sick ju seelter sproake ountounieh-men
un do bäidene dät seelter ballen nit
tou verbjooden ap 'n schoulplatz. Fjodens an
alle memmen.
Di echt seeltersk ballen lehre schäll, mout
it von ju muur appe schoot häbe. Deerum
is it nödig, dät do memmen mäd do bäidene
appe schoot seeltersk balle. Di deer äter
amerika utwoandert, mout engelsk lehre un
di in seelterlound ienwanderje woll, mout
seelters balle, un urs blifft hi 'n framdn
in seelterlound.
Uut n Bräif fon Hermann Janssen, 5.5. 1966.
“Us Seelter Buund is ap n Huund. Awick/ Scharrel & E. Wallschlag/Utende, do sunt dood. Junge Ljude moakje noch nit mee; ljauer Foutbal spielje un Eurovision bikiekje, as ut do oolde Tieden schriue. Us Heinrich Kramer is uur 80 un meldet sik ou fon alle Amtere. Ik bän uk 77 Jier un kon neen Ferflichtungen moor oungunge.”
Man n Aantje fääre: “Ju Idee mäd n litje Saitenge mai ik wäil liede”. {Un so sunt wie dan mäd “Seelter Trjoue” (1966-1972) ounfangd.}
|
