Ngeli

Ngeli ni makundi ya kisarufi ya majina katika lugha ya Kiswahili na lugha nyingine za Kibantu.

Kwa maneno mengine, ngeli za nomino ni utaratibu unaotumika kuweka nomino katika matabaka au makundi yanayofanana.

Mifano

1. Maji yakimwagika hayazoleki.
2. Mayai yaliyooza yananuka sana.
3. Yai lililooza linanuka sana.
4. Maji lililomwagika hayazoleki.

Katika mifano hiyo juu tunaona kwamba sentensi a, b na c ziko sahihi wakati sentensi d si sahihi, kwa sababu imekiuka upatanisho wa kisarufi. Kwa maana hiyo sentensi ‘a’ ipo katika ngeli ya YA-YA na sentensi b na c zipo katika ngeli ya LI-YA. Sentensi si sahihi kwa sababu nomino maji haina umoja, kwa hiyo haiwezi kuingia katika ngeli ya LI-YA. Kwa msingi huo ngeli za nomino huzingatia sana upatanisho wa kisarufi.

Kwa ujumla, ngeli za Kiswahili huainishwa kulingana na viambishi mbalimbali ambavyo nomino tofauti huchukua katika umoja na wingi.

Mipangilio na idadi yake

Jedwali lifuatalo linaonesha ngeli za nomino kwa misingi ya upatanisho wa kisarufi.

Ngeli	Ufafanuzi	Mifano
A-WA	Ngeli hii inahusisha majina ya viumbe hai kama vile watu, wanyama, ndege, wadudu n.k	Sungura mjanja ameumia Sungura wajanja wameumia Mkuu anawasili
LI-YA	Majina yenye kiambishi awali li- katika umoja na ya- katika wingi huingia katika ngeli hii	Jambia la babu limepotea Majambia ya babu yamepatikana
KI-VI	Ni ngeli ya majina ya vitu visivyo hai, yanayoanza kwa KI- au CH- (umoja); na VI- au VY- (wingi). Pia ngeli hii hujumuisha majina ya vitu vingine katika hali ya udogo k.v, kijito, kilima	Chakula kimekwisha Vyakula vimekwisha Kijito kimekauka Vijito vimekauka
U-I	Huwakilisha majina ya vitu visivyo hai, yaanzayo kwa sauti M- (umoja) na MI- (wingi). Pia majina ya baadhi ya viungo vya mwili huingia humu, kwa mfano mkono, mguu, mkia n.k	Mlima umeporomoka Milima imeporomoka Mkono umevunjika Mikono imevunjika Mto huu una mamba wengi Mito hii ina mamba wengi
U-ZI	Hurejelea majina ambayo huanza kwa U- (umoja) na huchukua ZI- kama kiambishi kiwakilishi cha ngeli katika wingi. Majina yenye silabi tatu au zaidi hubadilishwa kwa wingi kwa kutoa sauti /u/' k.v ukuta-kuta. Majina ya silabi mbili huongezewa /ny/ katika wingi. k.v ufa - nyufa	Ukuta umebomoka Kuta zimebomoka Wimbo huu unavutia Nyimbo hizi zinavutia Ufa umeonekana Nyufa zimeonekana
I-ZI	Hutumiwa kwa majina yasiyobadilika kwa umoja wala kwa wingi lakini huchukua viambishi viwakilishi tofauti: I- (umoja) na ZI- (Wingi).	Nyumba imejengwa Nyumba zimejengwa Salam imefika Salam zimefika
U-YA	Ngeli hii inajumuisha nomino ambazo zina kiambishi awali u- katika umoja na ma- katika wingi.	Ukuu umekuponza Makuu yamekuponza Unyoya unapepea Manyoya yanapepea
KU	Majina yanayotokana na vitenzi yanayoanza na ku- (vitenzi-jina)	Kusoma kwako kumekusaidia Kuchelewa kumemponza
PA/MU/KU-	Huonyesha mahali	Amekaa pale palipo na wadudu wengi Amelala mule mulimojaa siafu. Amepita kule mbali

Matumizi ya ngeli

Hapa tunaona dhima ya matumizi yake.

• Hutumika kupanga majina ya lugha katika makundi yaliyoshikamana na kutofungamana kutokana na kigezo muhimu.
• Hutumika kutambulisha maumbo ya umoja na wingi katika majina na vivumishi.
• Hutumika katika upatanishi wa kisarufi katika sentensi.
• Hutumika katika kuonyesha uhusiano uliopo baina ya lugha za Kiswahili na lugha nyingine.

Dhana ya O-rejeshi

O-rejeshi ni kiambishi kinachotumiwa kurejelea nomino ambayo huwa imetajwa kabla ya kitenzi chenyewe kutajwa. Viambishi hivyo ndivyo vinavyosababisha utegemezi katika sentensi.

Dhima kuu ya muundo wa O-rejeshi

Hutumika kama kirejeshi. Kwa mfano:

• Mtu aliyepigwa jana na wananchi ni mfanyabiashara wa Mwanza.
• O-rejeshi hudokeza mahali. Kwa mfano; rudisha ulipokitoa!
• O- rejeshi hudokeza wakati. Kwa mfano; Alipokuja alinikuta nimelala.
• Vilevile hutumika kama kiunganishi. Kwa mfano; Alikuja. Nilikuwa nimelala (alipokuja alinikuta nimelala)
• Hudokeza namna. Mfano; Kila mtu anashangaa alivyoumia.

Kwa jumla, ngeli za Kiswahili huainishwa kulingana na viambishi mbalimbali ambavyo nomino tofauti huchukua katika umoja na wingi.

Tazama pia

• Aina za maneno
• Lango:Lugha

Viungo vya nje

• Ngeli za nomino katika ShuleDirect Ilihifadhiwa 23 Machi 2016 kwenye Wayback Machine.
• Ngeli za Kiswahili katika Paneli la Kiswahili