భారతదేశంలో విద్య

భారతదేశంలో విద్య ప్రధానంగా ప్రభుత్వం నడిపే విద్యావ్యవస్థచే నిర్వహించబడుతుంది, ఇవి కేంద్ర, రాష్ట్ర, స్థానిక అనే మూడు స్థాయిలలోని ప్రభుత్వ ఆధీనంలో ఉంటాయి. భారత రాజ్యాంగంలోని వివిధ నిబంధనల క్రింద ఉచిత, నిర్బంధ విద్యకు పిల్లల హక్కు చట్టం, 2009 ప్రకారం, 6 నుండి 14 సంవత్సరాల పిల్లలకు ప్రాథమిక హక్కుగా అందించబడుతుంది. భారతదేశంలోని ప్రైవేట్ పాఠశాలలతో ప్రభుత్వ పాఠశాలల నిష్పత్తి 7: 5. భారతీయ విద్యలో ప్రధాన విధానాలు చాలా ఉన్నాయి. 1976 వరకు, విద్యా విధానాల తయారీ అమలు రాష్ట్రాల పరిధిలో వుండగా, 1976 లో రాజ్యాంగంలో 42 వ సవరణ విద్యను 'కేంద్ర, రాష్ట్ర పరిధి లోనిది' గా మార్చింది. భారతదేశం లాంటి పెద్ద దేశంలో, ఇప్పుడు 28 రాష్ట్రాలు, ఎనిమిది కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు ఉన్నాయి, దీని అర్థం ప్రాథమిక విద్య కోసం విధానాలు, ప్రణాళికలు, కార్యక్రమాలు రాష్ట్రాల మధ్య వ్యత్యాసాలు విస్తారంగా ఉన్నాయి. క్రమానుగతంగా, రాష్ట్ర స్థాయి కార్యక్రమాలు, విధానాల సృష్టిలో రాష్ట్రాలకు మార్గనిర్దేశం చేసేందుకు జాతీయ విధాన చట్రాలు సృష్టించబడుతున్నాయి. ప్రాథమిక, ఉన్నత పాఠశాలలను రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు, స్థానిక ప్రభుత్వ సంస్థలు నిర్వహిస్తున్నాయి. ప్రభుత్వ నిర్వహణ ప్రాథమిక పాఠశాలల సంఖ్య పెరుగుతోంది. అదే సమయంలో ప్రైవేట్ సంస్థలచే నిర్వహించబడుతున్న సంఖ్య పెరుగుతోంది. 2005-06లో ప్రాథమిక విద్యను అందించే పాఠశాలల్లో 83.13% (గ్రేడ్ 1-8) ప్రభుత్వంచే నిర్వహించబడుతుండగా 16.86% పాఠశాలలు ప్రైవేట్ నిర్వహణలో ఉన్నాయి (గుర్తించబడని పాఠశాలల్లోని పిల్లలను మినహాయించి, విద్యా హామీ పథకం కింద స్థాపించబడిన పాఠశాలలు, ప్రత్యామ్నాయ అభ్యాస కేంద్రాలలో) . ఆ పాఠశాలల్లో ప్రైవేటుగా నిర్వహించబడుతున్న వాటిలో, మూడవ వంతు 'ఎయిడెడ్', మూడింట రెండు వంతులు 'అన్‌ఎయిడెడ్' గా ఉన్నాయి. 1-8 తరగతుల నమోదు 73:27 నిష్పత్తిలో ప్రభుత్వ, ప్రైవేటు నిర్వహణ పాఠశాలల మధ్య పంచుకోబడింది. అయితే గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో ఈ నిష్పత్తి ఎక్కువ (80:20), పట్టణ ప్రాంతాల్లో చాలా తక్కువ (36:66).^[5]

భారతదేశం లో విద్య

మానవ వనరుల శాఖామంత్రి	[[ధర్మేంద్ర ప్రధాన్]
బడ్జెట్	4.6% of GDP ($ 138 billion) [1]
ప్రధాన భాషలు	ఆంగ్లం, భారతీయ భాషలు
వ్యవస్థ రకం	కేంద్ర, రాష్ట్రం, ప్రైవేట్
స్థాపన నిర్భంధ విద్య	1 ఏప్రిల్ 2010
మొత్తం	77.7%[3]
పురుషులు	84.6%
స్త్రీలు	70.3%
మొత్తం	(N/A)
ప్రాథమిక	95%[4]
ద్వితీయ	69%[4]
ద్వితీయ స్థాయి తరువాత	25%[4]

2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం, జనాభాలో 73% అక్షరాస్యులు కాగా, 81% పురుషులు 65% స్త్రీలు అక్షరాస్యులు. నేషనల్ స్టాటిస్టికల్ కమిషన్ 2017–18లో అక్షరాస్యత 77.7%, పురుషులకు 84.7%, ఆడవారికి 70.3% అని సర్వే చేసింది. ^[6] ఇది 1981 తో పోల్చితే సంబంధిత రేట్లు 41%, 53%, 29%. 1951 లో రేట్లు 18%, 27%, 9%.^[7] భారతదేశం మెరుగైన విద్యా విధానం దాని ఆర్థికాభివృద్ధికి ప్రధాన కారణాలలో ఒకటిగా పేర్కొనబడింది.^[8] ముఖ్యంగా ఉన్నత విద్య, శాస్త్రీయ పరిశోధనలలో, చాలావరకు పురోగతి, వివిధ ప్రభుత్వ సంస్థల వలన కలిగింది. గత దశాబ్దంలో ఉన్నత విద్యలో నమోదు క్రమంగా పెరిగి, 2019 లో 26.3% స్థూల నమోదు నిష్పత్తి (జిఇఆర్) కు చేరుకుంది,^[9] అభివృద్ధి చెందిన దేశాల తృతీయ విద్య నమోదు స్థాయిలను చేరుకోవడానికి ఇంకా గణనీయమైన దూరం ఉంది ^[10] భారతదేశం తులనాత్మక యువ జనాభా నుండి జనాభా లాభం కొనసాగించడానికి స్థూల నమోదు నిష్పత్తి సవాలును అధిగమించాల్సిన అవసరం ఉంది.

అధికశాతం హాజరుకాని ఉపాధ్యాయులు, వనరుల లేమితో బాధపడుతున్న ప్రభుత్వ పాఠశాలలు భారతదేశంలో, ముఖ్యంగా పట్టణ ప్రాంతాల్లో ప్రైవేట్ (అన్‌ఎయిడెడ్) పాఠశాల విద్యలో వేగవంతమైన వృద్ధిని ప్రోత్సహించి ఉండవచ్చు. ప్రైవేట్ పాఠశాలలు రెండు రకాలుగా విభజించబడ్డాయి: గుర్తించబడిన, గుర్తించబడని పాఠశాలలు. ప్రభుత్వ 'గుర్తింపు' అనేది అధికారిక ఆమోద ముద్ర. దీనికి ఒక ప్రైవేట్ పాఠశాల అనేక షరతులను నెరవేర్చాల్సిన అవసరం ఉంది, అయినప్పటికీ 'గుర్తింపు' పొందే ఏ ప్రైవేట్ పాఠశాలలు వాస్తవానికి గుర్తింపు యొక్క అన్ని షరతులను నెరవేర్చవు. పెద్ద సంఖ్యలో గుర్తించబడని ప్రాథమిక పాఠశాలల ఆవిర్భావం పాఠశాల యాజమాన్యాలు, తల్లిదండ్రులు ప్రభుత్వ గుర్తింపును నాణ్యతకు కొలమానంగా తీసుకోలేదని సూచిస్తుంది.^[11]

ప్రాథమిక, మాధ్యమిక స్థాయిలో, భారతదేశంలో ప్రభుత్వ పాఠశాలకు పూరకంగా పెద్ద ప్రైవేట్ పాఠశాల వ్యవస్థను కలిగి ఉంది. 6 నుండి 14 సంవత్సరాల వయస్సులో 29% మంది విద్యార్థులు ప్రైవేట్ విద్యను పొందుతున్నారు.^[12] కొన్ని పోస్ట్-సెకండరీ టెక్నికల్ స్కూల్స్ కూడా ప్రైవేట్. భారతదేశంలోని ప్రైవేట్ విద్య మార్కెట్ విలువ 2008 లో US $ 450 ఆదాయం మిలియన్లు, కానీ US $ 40 బిలియన్లకు చేరుతుందని అంచనా వేయబడింది.^[13]

అసర్ విద్యా స్థితి నివేదిక నివేదిక (ASER) 2012 ప్రకారం, 6-14 సంవత్సరాల మధ్య వయస్సు గల గ్రామీణ పిల్లలలో 96.5% మంది పాఠశాలలో చేరారు. 96% పైన నమోదును నివేదించిన నాల్గవ వార్షిక సర్వే ఇది. 2007 నుండి 2014 వరకు ఈ వయస్సులో ఉన్న విద్యార్థులకు భారతదేశం సగటు నమోదు నిష్పత్తి 95%గా ఉంది. 6-14 సంవత్సరాల వయస్సు గల పాఠశాలలో నమోదు కాని విద్యార్థుల సంఖ్య 2018 విద్యా సంవత్సరంలో (ASER 2018) 2.8%కి తగ్గింది.^[14] 2013 విడుదలైన మరో నివేదిక ప్రకారం మొదటి తరగతి నుండి పన్నెండవ తరగతి వరకు భారతదేశంలోని వివిధ గుర్తింపు పొందిన పట్టణ, గ్రామీణ పాఠశాలల్లో 229 మిలియన్ల మంది విద్యార్థులు చేరారు.  2002 మొత్తం నమోదుతో పోల్చితే ఇది 2.3 పెరుగుదలను, బాలికల నమోదులో 19% పెరుగుదల సూచిస్తుంది.^[15] పరిమాణాత్మకంగా భారతదేశం సార్వత్రిక విద్యకు దగ్గరగా ఉన్నప్పటికీ, విద్య యొక్క నాణ్యతను ముఖ్యంగా ప్రభుత్వ నిర్వహణ పాఠశాలలలో ప్రశ్నార్ధకంగా ఉంది. 95 శాతం మంది పిల్లలు ప్రాథమిక పాఠశాలకు హాజరవుతుండగా, భారతీయ కౌమారదశలో కేవలం 40 శాతం మంది మాధ్యమిక పాఠశాలకు (9-12 తరగతులు) హాజరవుతున్నారు. 2000 నుండి, ప్రపంచ బ్యాంక్ $ 2 బిలియన్ ఖర్చు పెట్టినా భారతదేశంలో విద్య నాణ్యత తక్కువగా ఉండటానికి గల కారణాలలో ఒకటి ప్రతిరోజూ 25% మంది ఉపాధ్యాయులు హాజరు కాకపోవడం.^[16] అటువంటి పాఠశాలలను గుర్తించడానికి, మెరుగుపరచడానికి భారత రాష్ట్రాలు పరీక్ష, విద్య స్థాయి మదింపు వ్యవస్థను ప్రవేశపెట్టాయి.^[17]

భారతదేశంలో ప్రైవేట్ పాఠశాలలు ఉన్నప్పటికీ, వారు ఏమి బోధించాలి, ఏ రూపంలో పనిచేయాలి, (ఏదైనా గుర్తింపు పొందిన విద్యా సంస్థను నడపడానికి లాభాపేక్షలేనిసంస్థ ఉండాలి), ఇంకా ఇతర నిర్వహణ అంశాలలో అధికంగా నియంత్రించబడతాయి. అందువల్ల, ప్రభుత్వ పాఠశాలలు, ప్రైవేట్ పాఠశాలల భేదం తప్పుదారి పట్టించగలదు.^[18] ఏదేమైనా, గీతా గాంధీ కింగ్డన్ " ప్రభుత్వ పాఠశాలలను ఖాళీ, భారతదేశంలోని ప్రైవేట్ పాఠశాలల పెరుగుదల" నివేదిక ప్రకారం, సరైన విద్యా విధాన రూపకల్పన కోసం, ప్రైవేట్, ప్రభుత్వ పాఠశాలలో పరిమాణంలో మారుతున్న పోకడలను పరిగణనలోకి తీసుకోవడం చాలా అవసరం. ఈ పోకడలను విస్మరించి తయారయ్యే బలహీన విధానాలు, వాటి అమలు వలన పిల్లల జీవిత అవకాశాలకు ప్రతికూల పరిణామాల ప్రమాదం ఉంటుంది.

2019 జనవరి లో, భారతదేశంలో 900 విశ్వవిద్యాలయాలు, 40,000 కళాశాలలు ఉన్నాయి.^[19] భారతదేశ ఉన్నత విద్యావ్యవస్థలో, చారిత్రాత్మకంగా వెనుకబడిన షెడ్యూల్డ్ కులాలు, షెడ్యూల్డ్ తెగలు, ఇతర వెనుకబడిన తరగతుల విద్యార్థుల కోసం గణనీయమైన సంఖ్యలో సీట్లు నిశ్చయాత్మక కార్యాచరణ విధానాల క్రింద కేటాయించబడ్డాయి. కేంద్ర ప్రభుత్వానికి అనుబంధంగా ఉన్న విశ్వవిద్యాలయాలు, కళాశాలలు, సంస్థలలో, ఈ వెనుకబడిన సమూహాలకు గరిష్ఠంగా 50% రిజర్వేషన్లు వర్తిస్తాయి. రాష్ట్ర స్థాయిలో ఇది మారవచ్చు. 2014 లో మహారాష్ట్రలో 73% రిజర్వేషన్లతో భారతదేశంలో అత్యధిక శాతం రిజర్వేషన్లు కలిగిన రాష్ట్రంగావుంది.^{[20][21][22][23]}

చరిత్ర

ప్రధాన వ్యాసం: భారతదేశంలో విద్య-చరిత్ర

తక్షశిలలో మోరా మురడు సంఘారామము వద్ద ప్రధాన స్తూపం

భారతదేశంలో ప్రాచీనకాలం నుండి, సాంప్రదాయకవిద్య, ప్రామాణికవిద్యావిధానాలు కానవస్తాయి. గురుకులం విద్యావిధానాలు ప్రాచీన భారత్ లో సర్వసాధారణం. గురుకులాలు, హిందూ సంప్రదాయాల విద్యాకేంద్రాలు. ఇవి గురుకుల పాఠశాలల లాంటివి. సాధారణంగా ఇవి ఉపాధ్యాయుని ఇల్లు లేదా ఋషిపుంగవుల నివాసగృహాలు. విద్య ఉచితంగా అందించబడేది, కానీ ఇవి ఉచ్ఛజాతులవారికి మాత్రమే పరిమితమైయుండేవి. ఉన్నత కుటుంబాలు తమ పిల్లలకు బోధించిన బోధకులకు గురుదక్షిణ సమర్పించుకునేవారు. గురుకులాలలో గురువులు ఈ శాస్త్రాలు బోధించేవారు : ధర్మము, గ్రంథ జ్ఞానాలు, హిందూ తత్వము, సంస్కృత సాహిత్యం, యుద్ధవిద్యలు, రాజకీయాలు, గణిత శాస్త్రము, వైద్యం, ఖగోళ శాస్త్రము, జ్యోతిష్య శాస్త్రము, చరిత్ర, ఇతిహాసాలు మొదలగునవి. బ్రాహ్మణకులం, క్షత్రియకులాలవారికి మాత్రమే ఈ గురుకులాలలో విద్య లభించేది. కాని బౌద్ధమతము, జైనమతము ఆవిర్భవించిన తరువాత, ఇతర కులాలవారికీ ఈ విద్యాభ్యాసం లభించడం ఆరంభమైనది. మొదటి వేయి సంవత్సరాల కాలంలో, నలంద, తక్షశిల, ఉజ్జయిని, విక్రమశిల విశ్వవిద్యాలయాలు ప్రాశస్త్యం పొందాయి. కళ, వాస్తు శాస్త్రం, చిత్రలేఖనం, తర్కము, గణితం, వ్యాకరణం, తత్వము, ఖగోళ శాస్త్రము, సాహిత్యము, బౌద్ధ ధర్మం, హిందూ ధర్మం, అర్థశాస్త్రము, న్యాయ శాస్త్రము, వైద్య శాస్త్రము మున్నగునవి బోధించేవారు. ఒక్కొక్క విశ్వవిద్యాలయం ఒక్కో విషయాలలో ప్రాముఖ్యమైన విద్యనందించేది. ఉదాహరణకు, తక్షశిల వైద్యశాస్త్రము నకు ప్రసిద్ధి. ఉజ్జయిని ఖగోళ శాస్త్రము నకు ప్రసిద్ధి. నలందలో అన్ని శాస్త్రాలు బోధించేవారు. దీనిలో దాదాపు 10,000 విద్యార్థులు విద్యనభ్యసించేవారు. బ్రిటిష్ రికార్డుల ప్రకారం 18వ శతాబ్దంలో విద్యావ్యాప్తి చాలాఉండేది. ప్రతి దేవాలయం, ప్రతి మసీదు, ప్రతి గ్రామం ఒక పాఠశాలను కలిగి ఉండేది. వీటిలో చదవడం, వ్రాయడం, గణితం, ధర్మశాస్త్రం, న్యాయశాస్త్రం, ఖగోళ శాస్త్రము, నీతి, న్యాయసూత్రములు, వైద్యం, మతపరమైన శాస్త్రాలు బోధించెడివారు. ఈ పాఠశాలలలో అన్ని జాతులకు, తెగలకు సంబంధించిన పిల్లలకు విద్యాబోధనలు జరిగేవి. మహాత్మా గాంధీ అభిప్రాయం లో, ఈ సాంప్రదాయక విద్య ఓ అందమైన వృక్షం లాంటిది. బ్రిటిష్ పరిపాలన కాలంలో ఇది నాశనమైనది.

17వ శతాబ్దం వరకూ

నలంద, తక్షశిల, ఉజ్జయిని, విక్రమశిల లలో 17వ శతాబ్దం వరకూ విద్యావిధానాలు సార్వజనీకంగానూ, సకలశాస్త్రాలలో విశాలంగానూ సాగాయి. ఈ విశ్వవిద్యాలయాలు విజ్ఞాన కేంద్రాలుగానూ, సాంస్కృతిక వారసత్వ కేంద్రాలుగానూ వర్థిల్లాయి.

బ్రిటిష్ పరిపాలన కాలంలో విద్య

బ్రిటిష్ రికార్డుల ప్రకారం, భారతదేశంలో విద్య 18వ శతాబ్దం వరకూ బాగా వ్యాప్తి చెందియుండినది. దాదాపు అన్ని సార్వజనీయమైన విజ్ఞానాలు, శాస్త్రాలలోనూ భారతదేశం మంచి ప్రావీణ్యత కలిగియున్నది. అన్ని సామాజిక తరగతులకూ విద్య అందడం జరుగుతున్నదని తెలుస్తున్నది. 1820 వరకూ, ముద్రణ కలిగిన పుస్తకాలు భారత పాఠశాలలలో లభ్యం కాలేదు. బ్రిటిష్ వారు, భారతదేశంలో తమ స్వలాభాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకొని, విద్యావిధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు.

స్వాతంత్ర్యం తరువాత

స్వాతంత్ర్యానంతరం, విద్య, రాష్ట్రాల బాధ్యతగా గుర్తింపబడింది. కేంద్రప్రభుత్వ బాధ్యత కేవలం, సాంకేతిక, ఉన్నత విద్యలో సహకారమందించడం మాత్రమే. ఇది 1976 వరకూ కొనసాగింది. దీని తరువాత విద్య ఉమ్మడి జాబితాలో చేరింది.

విద్యాసంస్థ

ఆనాటి విశ్వవిద్యాలయాల విరాళాల సంస్థ అధ్యక్షుడు అయిన డాక్టర్ డి.ఎస్. కొఠారీ ఛైర్మన్ గా ఓ సంస్థను ఏర్పాటు చేసి విద్యా సిఫారసులు చేయమని నియమించారు. ఈ కమిటీలో 16 మంది సభ్యులు గలరు. దీనిని 1964 అక్టోబరు 2 లో ఏర్పాటు చేశారు. ఈ సంస్థకు కొఠారీ కమీషన్ అని పేరు.

రూపు రేఖలు

భారతదేశంలో విద్యావిధానంలో వివిధ స్థాయిలు ఉన్నాయి. అవి, నర్సరీ (శిశు), ప్రాథమిక, ప్రాథమికోన్నత, ఉన్నత పాఠశాల, గ్రాడ్యుయేషన్, పోస్టు గ్రాడ్యుయేషన్. ఇంకనూ 3 సంవత్సరాల పాలిటెక్నిక్ సాంకేతిక విద్యా డిప్లొమాలు.

ప్రధానంగా భారతదేశంలో 10+2+3 విద్యా విధానము అమలు పరచ బడుతోంది. 10 అనగా పదవతరగతి వరకు ప్రాథమిక, ఉన్నత పాఠశాలవిద్య, +2 అనగా ఇంటర్మీడియట్ విద్య, +3 అనగా పట్టభద్రుల (గ్రాడ్యుయేట్) విద్య. చట్ట ప్రకారం 6-14 సంవత్సరాల బాలబాలికలకు విద్య తప్పనిసరి.

1. ప్రాథమిక విద్య : 1 నుండి 5 తరగతులు (ప్రాథమిక పాఠశాల), 6 నుండి 11 సంవత్సరాల వయస్సు గల బాలబాలికలు విద్య నభ్యసిస్తారు.
2. ప్రాథమికోన్నత విద్య : 1 నుండి 7 తరగతులు (6, 7 తరగతులు) (ప్రాథమికోన్నత పాఠశాల), 6 నుండి 13 సంవత్సరాల వయస్సు గల బాలబాలికలు విద్య నభ్యసిస్తారు.
3. ఉన్నత పాఠశాల విద్య : 6 నుండి 10 తరగతులు (ఉన్నత పాఠశాల), 11 నుండి 16 సంవత్సరాల వయస్సు గల బాలబాలికలు విద్య నభ్యసిస్తారు.
4. ఇంటర్మీడియట్ విద్య, 11, 12 తరగతులు. 17 నుండి 18 సంవత్సరాల వయస్సుగల బాలబాలికలు.

ఇవియే గాక, సాంకేతిక విద్యాసంస్థలు, కళాశాల లు, విశ్వవిద్యాలయాలు గలవు.

భారత్ లో ప్రధాన పద్ధతి: పాఠశాలలను నియంత్రించు సంస్థలు:

• ఉన్నత పాఠశాల విద్యాశాఖ, భారత్ లో అత్యధికంగా విద్యార్థులు ఇందులో నమోదవుతున్నారు.
• ఉన్నత పాఠశాల కేంద్రీయ విద్యా సంస్థ (CBSE)
• భారతీయ పాఠశాల విద్య పరీక్షల మండలి (CISCE)
• నేషనల్ ఓపెన్ స్కూల్,
• అంతర్జాతీయ పాఠశాలలు.

పైన ఉదహరించబడిన సంస్థలు తమ తమ విద్యావిధానాలననుసరించి పాఠ్యప్రణాళిక లను కలిగి ఉన్నాయి. ప్రభుత్వ సరికొత్త సర్వేల ప్రకారం (NUEPA, DISE, 2005-6 చేపట్టినది), భారత్ లో 1,124,033 పాఠశాలలు గలవు.

శిశు (పూర్వ ప్రాథమిక) విద్య

పూర్వ ప్రాథమిక విద్య, రాజ్యాంగ పరమైన హక్కు కాదు. ఈ విద్యను అతి తక్కువ శాతం మాత్రం పొందుతున్నారు. ఈ రకపు విద్యలో నర్సరీ విద్య, లోయర్ కిండర్ గార్టెన్ (ఎల్.కే.జీ.), అప్పర్ కిండర్ గార్టెన్ (యూ.కే.జీ.) తరగతులు గలవు. ఈ విద్యా విధానం ఆంగ్లేయుల విద్యా విధానం. భారత విద్యా విధానంలో "శిశు అభివృద్ధికి సమీకృత సేవలు" (Integrated Child Development Services (or ICDS) ), వీటిలో అంగన్ వాడి, బాలవాడి విద్యా విధానాలు చూడవచ్చు. ఈ అన్ని విధానాలలోనూ ఆటల ద్వారా విద్య (ప్లేవే మెథడ్) ఆధారంగా పిల్లలకు ప్రాథమిక విద్య కొరకు తయారు చేస్తారు.

ప్రాథమిక విద్య

ప్రాథమిక పాఠశాల, 'కంజీ' గ్రామం, కార్గిల్ జిల్లా, జమ్మూ ‍కాశ్మీరు.

8వ పంచవర్ష ప్రణాళికలో ముఖ్యోద్దేశ్యం ప్రాథమిక విద్యను సార్వత్రీకరణం ("Universalisation") చేయడం. అనగా ప్రాథమిక విద్యను పిల్లలందరికీ అందజేయడం. పిల్లలందరూ ప్రాథమిక విద్యను తప్పనిసరిగా పొందేటట్లు చేసి అక్షరాస్యతను పెంపొందించి దేశ పునాదులను గట్టిచేయడం. 2000 సం. నాటికి భారత్ లోని 94% గ్రామాలలో ఒక కి.మీ. పరిధిలో ఒక ప్రాథమిక పాఠశాల ను, 84% గ్రామాలలో ప్రతి 3 కి.మీ. పరిధిలో ఒక ప్రాథమికోన్నత పాఠశాల స్థాపించునట్లు చర్యలు తీసుకున్నారు. భారత్ లో 1950-51, ప్రాథమిక విద్యకొరకు 31 లక్షల విద్యార్థులు నమోదైతే 1997-98 లో ఈ సంఖ్య 395 లక్షలకు చేరింది. 1950-51 లో ప్రాథమిక పాఠశాలల సంఖ్య 2.23 లక్షలుంటే 1996-97 లో ఈ సంఖ్య 7.75 లక్షలకు చేరింది.

2002/2003,లో 6-14 సంవత్సరాల వయస్సుగల బాలబాలికలు 82% నమోదైనారు. భారత ప్రభుత్వం తన లక్ష్యాన్ని 2000 ల దశకంలో 100% నమోదు కార్యక్రమం పెట్టుకున్నది. దీనిని సాధించుటకు సర్వశిక్షా అభియాన్ కార్యక్రమానికి శ్రీకారం చుట్టింది.

బడి మానివేసే వారి సంఖ్యను తగ్గించడానికి, ప్రభుత్వం క్రింది చర్యలను చేపట్టింది :

• తల్లి-దండ్రులలో అవగాహనను పెంపొందించడం.
• సమాజాన్ని కార్యోన్ముఖం చేయడం.
• ఆర్థిక రాయితీలు
• కనీస అభ్యసనా స్థాయిలు (MLL)
• జిల్లా ప్రాథమిక విద్యా పథకం (DPEP)
• నేషనల్ ప్రోగ్రాం ఆఫ్ న్యూట్రీషనల్ సపోర్ట్ టు ప్రైమరీ ఎడ్యుకేషన్ (మధ్యాహ్న భోజన పథకము)
• 86వ రాజ్యాంగ సవరణ ప్రకారం ప్రాథమిక విద్యా హక్కును ప్రాథమిక హక్కు, ప్రాథమిక బాధ్యతగా లోక్ సభలో చట్టం చేశారు.
• జాతీయ ప్రాథమిక విద్యా సంస్థ.
• రాష్ట్రాల విద్యామంత్రుల సంఘాన్ని ఏర్పాటు చేశారు. దీనికి అధ్యక్షునిగా మానవ వనరుల అభివృద్ది మంత్రి వ్యవహరిస్తారు.
• ప్రసార మాధ్యమాల ప్రచార ప్రణాళికలు.
• సర్వశిక్షా అభియాన్ (SCERT ప్రాంగణంలో తన కార్యక్రమాలు నిర్వహిస్తుంది)

ప్రభుత్వం ఇన్ని కార్యక్రమాలు అమలు పరుస్తున్ననూ, బడి మానివేసే వారి సంఖ్య అనుకున్నంత స్థాయిలో తగ్గడం లేదు. పాఠశాలల దీనావస్థలు బడిమానివేసేవారి సంఖ్య పెరగడానికి ప్రధాన కారణాలు. DISE 2005-6 డేటా ప్రకారం 9.54% పాఠశాలలు ఒకే గది కలిగినవి, 10.45% పాఠశాలలకు తరగతి గదులు లేవు. ఉపాధ్యాయుడు, విద్యార్థుల సగటు నిష్పత్తి 1:36, 8.39% పాఠశాలలు ఏకోపాధ్యాయ పాఠశాలలు; 5.30% పాఠశాలలు, ఒక ఉపాధ్యాయునికి 100 కంటే ఎక్కువ విద్యార్థులను కలిగి ఉన్నాయి; 30.87% పాఠశాలలలో మహిళా ఉపాధ్యాయినుల కొరత ఉంది. కేవలం 10.73% పాఠశాలలు మాత్రమే ఒక కంప్యూటర్ ను కలిగి ఉన్నాయి. బాలికల నమోదులు బాలుర నమోదుల కంటే తక్కువ గలవు.

ఉన్నత విద్య

ఐఐటి గౌహతి దృశ్యం.

భారతదేశంలో ఉన్నత విద్య ను, కేంద్రంలోనూ, రాష్ట్రాలలోనూ, మానవ వనరుల అభివృద్ధి శాఖ వారు నియంత్రిస్తారు. దాదాపు అన్ని విశ్వవిద్యాలయాలు రాష్ట్రాలచే నియంత్రించబడుతాయి, కానీ, దేశం మొత్తం మీద 18 విశ్వవిద్యాలయాలు కేంద్రప్రభుత్వంచే నియంత్రించబడుతాయి. వీటిని కేంద్ర విశ్వవిద్యాలయాలు అని అంటారు. వీటి ఏర్పాటు, నిర్వహణ లను కేంద్రప్రభుత్వం చేపడుతుంది.

ఐఐటీలు : ఇంజనీరింగ్ తరువాత వీటిని ప్రవేశపెట్టారు. ఇవి ప్రపంచ విశ్వవిద్యాలయాల ర్యాంకింగ్ నందు, ఉత్తమ స్థానాలను కలిగి ఉన్నాయి.

ప్రపంచంలోని ప్రముఖ 200 విశ్వవిద్యాలయాలలో జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ విశ్వవిద్యాలయం ఒకటి.^[24] ఇదేవిధంగా, టైమ్స్ హైయర్ ఎడ్యుకేషన్ సప్లిమెంట్ సంస్థ, 2006లో జవహర్లాల్ నెహ్రూ విశ్వవిద్యాలయానికి చెందిన స్కూల్ ఆఫ్ సోషియల్ సైన్సెస్ను ప్రపంచంలోని మొదటి 100 సంస్థలలో 57వ ర్యాంకును ఇచ్చింది.

ద నేషనల్ లా స్కూల్ ఆఫ్ ఇండియా యూనివర్శిటీ ఒక పేరొందిన సంస్థ, దీని విద్యార్థులకు 'ర్హోడ్స్ స్కాలర్ షిప్'లు ఆక్స్ ఫర్డ్ విశ్వవిద్యాలయం నుండి లభించాయి. అఖిల భారత వైద్య విజ్ఞాన సంస్థ (All India Institute of Medical Sciences), భారత్ లో ప్రముఖమైన వైద్యసంస్థ.

ప్రైవేటు యాజమాన్యాల ఆధ్వర్యంలో అనేక సంస్థలు నడుస్తున్నవి. ప్రభుత్వం వీటికి గుర్తింపులనూ ఇస్తున్నది. ప్రాథమిక విద్య సార్వత్రీకరణకు ఇవి మంచి ఉదాహరణలు.

గుర్తింపులు, అనుసంధానాలు

విశ్వవిద్యాలయాలకు ప్రభుత్వ గుర్తింపులు అవసరం. లోక్ సభ చట్టం చే ప్రారంభించబడిన విశ్వవిద్యాలయాలకు ఎలాంటి గుర్తింపు అక్కరలేదు. ఇవి కేంద్ర విశ్వవిద్యాలయాలుగా గుర్తింపబడుతాయి. గుర్తింపు లేని విశ్వవిద్యాలయాలను ప్రభుత్వం 'దొంగ విశ్వవిద్యాలయం' లుగా ప్రకటించి, వాటికి పట్టాలు ప్రదానం చేసేందుకు అనర్హమైనవిగా ప్రకటిస్తుంది.^[25] University Grants Commission Act 1956 విశదీకరిస్తుంది,

"డిగ్రీలు ప్రదానం చేసే అర్హతలు, కేవలం ప్రభుత్వాలనుండి అనుమతి పొంది ప్రారంభించబడిన విశ్వవిద్యాలయాలకునూ, డీమ్డ్ యూనివర్శిటీగా ప్రభుత్వంచే ప్రకటింపబడిన విశ్వవిద్యాలయాలకునూ, లేదా పార్లమెంటు ఆక్టు చే ప్రారంభింపబడిన విశ్వవిద్యాలయాలకు మాత్రమే ఉన్నవి."^[25]

స్వతంత్ర సంస్థలను నియంత్రించే, పర్యవేక్షించే బాధ్యతలు విశ్వ విద్యాలయాల విరాళాల సంస్థకు ఉంటాయి:^[26] స్వతంత్ర సంస్థలు :

• అఖిల భారత సాంకేతిక విద్యా మండలి (All India Council for Technical Education) (AICTE)
• దూరవిద్యా మండలి (Distance Education Council) (DEC)
• భారతీయ వ్యవసాయ పరిశోధనా మండలి (Indian Council of Agricultural Research) (ICAR)
• భారతీయ విద్యా మండలి కౌన్సిల్ (Bar Council of India) (BCI)
• నేషనల్ అసెస్మెంట్ అండ్ అక్రీడిటేషన్ కౌన్సిల్ (NAAC)
• జాతీయ ఉపాధ్యాయ విద్యా మండలి (National Council for Teacher Education) (NCTE)
• భ్హారతీయ పునరావాస మండలి (Rehabilitation Council of India) (RCI)
• మెడికల్ కౌన్సిల్ ఆఫ్ ఇండియా (Medical Council of India) (MCI)
• ఫార్మసీ కౌన్సిల్ ఆఫ్ ఇండియా (Pharmacy Council of India) (PCI)
• ఇండియన్ నర్సింగ్ కౌన్సి (Indian Nursing Council) (INC)
• డెంటల్ కౌన్సిల్ ఆఫ్ ఇండియా (Dental Council of India) (DCI)
• సెంట్రల్ కౌన్సిల్ ఆఫ్ హోమియోపతి (Central Council of Homeopathy) (CCH)
• సెంట్రల్ కౌన్సిల్ ఆఫ్ ఇండియన్ మెడిసిన్ (Central Council of Indian Medicine) (CCIM)
• వెటెరినరీ కౌన్సిల్ ఆఫ్ ఇండియా (veterinary council of india) (VCI)

ముఖ్యమైన కార్యక్రమాల క్రమం

• 1935: సెంట్రల్ అడ్వైజరీ బోర్డ్ ఆఫ్ ఎడ్యుకేషన్, (Central Advisory Board of Education CABE) స్థాపన.
• 1976: విద్యను కేంద్ర, రాష్ట్రాల ఉమ్మడి జాబితాలో చేర్చారు.
• 1986: జాతీయ విద్యా విధానము (National Policy on Education) (NPE).
• 1992: జాతీయ విద్యా విధానాన్ని రివైజు చేశారు.
• డిసెంబరు 17, 1998: అస్సాం ప్రభుత్వం, పాఠశాలలో 'ర్యాగింగ్' ను నేరంగా పరిగణిస్తూ చట్టం చేసింది.
• 1998 నవంబరు: ప్రధానమంత్రి అటల్ బిహారీ వాజపేయి విద్యా వాహిని అనేకార్యక్రమాన్ని ప్రారంభించి, విశ్వవిద్యాలయాలను, యూనివర్శిటీ గ్రాంట్స్ కమీషన్ (యు.జీ.సీ.), 'సీ.ఎస్.ఐ.ఆర్' లను అనుసంధానం చేశారు.

విద్య కొరకు బడ్జెట్ కేటాయింపులు

భారత్‌లో విద్య కొరకు బడ్జెట్ కేటాయింపులు పంచవర్ష ప్రణాళికల ద్వారా, విద్యకొరకు కేటాయించే బడ్జెట్ లను విపరీతంగా పెంచారు. ఎంత పెంచినా, జనాభాను దృష్టిలో పెట్టుకుని చూస్తే ఈ బడ్జెట్ చాలా తక్కువ. సైన్యం కోసం వెచ్చిస్తున్న బడ్జెట్లో ఐదవ భాగం కూడా విద్య కొరకు వెచ్చించడంలేదు. ఈ బడ్జెట్ లో చాలా భాగం ఉపాధ్యాయుల జీతభత్యాలకే సరిపోతూంది. పాఠశాలల ఇన్‌ఫ్రాస్ట్రక్చర్ కొరకు అరకొర బడ్జెట్ మాత్రమే అందజేయబడుచున్నది.

పంచవర్ష ప్రణాళికలలో విద్య కొరకు ఖర్చులు (మిలియన్ రూపాయలలో)

డేటా మూలం "భారతదేశంలో విద్యా ప్రణాళికలు, పరిపాలన" :: రెట్రోస్పెక్ట్, ప్రాస్పెక్ట్, విద్యా ప్రణాళికలు, పరిపాలన జర్నల్, Vol. VII, నెం.2, NHIEPA. న్యూఢిల్లీ, డా. ఆర్.వి.వైద్యనాథ అయ్యర్.

నోట్:

• ఖర్చు, మిలియన్ రూపాయలలో
• 9వ పంచవర్ష ప్రణాళిక కొరకు కేటాయింప బడ్డ బడ్జెట్; రూ: 45267.40 మిలియన్ 'మధ్యాహ్న భోజన పథకం' కొరకు

జాతీయ విద్యావిధానం 2020

కేంద్ర ప్రభుత్వం ప్రవేశపెట్టిన కొత్త జాతీయ విద్యా విధానం 2020 (National Education Policy)(NEP 2020) భారతదేశంలో విద్యలో తీవ్ర మార్పులు తీసుకువస్తుందని భావిస్తున్నారు. 2020 జూలై 29 న కేంద్ర కేబినెట్ ఆమోదించిన విధానం, భారతదేశం యొక్క కొత్త విద్యావ్యవస్థ యొక్క దృక్కోణాన్ని తెలియజేస్తుంది.^[27][28] కొత్త విధానం 1986 విద్యపై జాతీయ విధానాన్ని బదులుగా తేబడింది. ప్రాథమిక విద్య నుండి ఉన్నత విద్యకు, గ్రామీణ, పట్టణ భారతదేశంలో వృత్తి శిక్షణకు సమగ్రమైన చట్రం ఈ విధానంలో ప్రకటించారు. ఈ విధానం 2021 నాటికి భారతదేశ విద్యా వ్యవస్థను మార్చాలని లక్ష్యంగా పెట్టుకుంది.^[29]

పాలసీ విడుదలైన కొద్దికాలానికే, ఎవరూ ప్రత్యేక భాషను అధ్యయనం చేయమని బలవంతం చేయరని, బోధనా మాధ్యమం ఇంగ్లీష్ నుండి ఏ ప్రాంతీయ భాషకు మార్చబడదని ప్రభుత్వం స్పష్టం చేసింది.^[30] NEP లోని భాషా విధానం విస్తృత మార్గదర్శకం, సలహా రూపంలో వుందని, దీని అమలుపై రాష్ట్రాలు, సంస్థలు, పాఠశాలలు నిర్ణయం తీసుకోవాలని వివరించారు.^[31] భారతదేశంలో విద్య అనేది రాష్ట్రాలు, కేంద్ర ప్రభుత్వాల పరిధిలో విషయం.^[32]

NEP 2020 భారతదేశ పాఠశాల విద్యా విధానం యొక్క దృష్టిని వివరిస్తుంది. కొత్త విధానం 1986 నాటి మునుపటి జాతీయ విద్యా విధానం తరువాతది. ఈ విధానం 2021 నాటికి భారతదేశ విద్యా వ్యవస్థను మార్చాలని లక్ష్యంగా పెట్టుకుంది. NEP2020 ప్రకారం, " 10 + 2 " నిర్మాణం " 5 + 3 + 3 + 4 " మోడల్‌తో భర్తీ చేయబడుతుంది.^[33][34][35] 5 + 3 + 3 + 4 అనగా 5 పునాది సంవత్సరాలను సూచిస్తుంది, ఇది అంగన్‌వాడి, ప్రీ-స్కూల్ లేదా బాల్వాటికాలో అయినా . దీని తరువాత 3 నుండి 5 తరగతుల వరకు 3 సంవత్సరాల సన్నాహక అభ్యాసం జరుగుతుంది. దీని తరువాత 3 సంవత్సరాల పొడవు గల మధ్య పాఠశాల విద్య, చివరికి 12 లేదా 18 సంవత్సరాల వయస్సు వరకు 4 సంవత్సరాల జూనియర్ సెకండరీ, సీనియర్ సెకండరీ దశ ఉంటుంది.^[36] ఈ నమూనా క్రింది విధంగా అమలు చేయబడుతుంది:^[37]

ప్రతి విద్యా సంవత్సరంలో జరిగే పరీక్షలకు బదులుగా, పాఠశాల విద్యార్థులు 2, 5, 8 తరగతుల చివర పరీక్షలకు హాజరవుతారు. 10,12 తరగతులకు బోర్డు పరీక్షలు జరుగుతాయి. సమగ్ర అభివృద్ధి కోసం పనితీరు అంచనా, సమీక్ష, జ్ఞానం విశ్లేషణ చేసే సంస్థ బోర్డ్ పరీక్షల కొరకు ప్రమాణాలు నిర్దేశిస్తుంది. వాటిని సులభతరం చేయడానికి, ఈ పరీక్షలు సంవత్సరానికి రెండుసార్లు నిర్వహించబడతాయి, విద్యార్థులకు రెండు ప్రయత్నాలు వరకు ఇవ్వబడతాయి. పరీక్షలోనే ఐచ్ఛికాత్మక, వివరణాత్మక రెండు భాగాలుంటాయి.

NEP యొక్క ఉన్నత విద్యా విధానంలో బహుళ నిష్క్రమణ ఎంపికలతో పట్టభద్ర పూర్వ విద్యలో 4 సంవత్సరాల బహుళ విషయ బ్యాచిలర్ డిగ్రీ ప్రతిపాదించబడింది. వీటిలో ఉన్నత వృత్తిపరమైన, ప్రాథమిక వృత్తిపరమైన నైపుణ్యాలు ఉంటాయి.^[38]

• 1 సంవత్సరం అధ్యయనం ( ప్రాథమిక వృత్తి నైపుణ్యాలు) పూర్తి చేసిన తరువాత ఒక సర్టిఫికేట్
• 2 సంవత్సరాల అధ్యయనం ( ప్రాథమిక వృత్తి నైపుణ్యాలు) పూర్తి చేసిన తరువాత డిప్లొమా
• 3 సంవత్సరాల కార్యక్రమం (ఉన్నత వృత్తిపరమైన) పూర్తయిన తర్వాత బ్యాచిలర్ డిగ్రీ
• 4 సంవత్సరాల మల్టీడిసిప్లినరీ బ్యాచిలర్ డిగ్రీ (ఇష్టపడే ఎంపిక) (ఉన్నత వృత్తిపరమైన)

వర్గం		గ్రేడ్	వయస్సు	వ్యాఖ్యలు
నిర్బంధ విద్య (భారతదేశం)
పునాది దశ	ప్రీస్కూల్ (అర్బన్) / అంగన్వాడి (గ్రామీణ)	ప్రీ-కిండర్ గార్టెన్	2-5	ఇది 3–8 సంవత్సరాల పిల్లలకు వర్తిస్తుంది. అధ్యయనాల దృష్టి కార్యాచరణ-ఆధారిత అభ్యాసంలో ఉంటుంది.
		కిండర్ గార్టెన్	5-6
	ప్రాథమిక పాఠశాల	1 వ తరగతి	6-7
		2 వ తరగతి	7-8
సన్నాహక దశ		3 వ తరగతి	8-9	ఇది క్రమంగా మాట్లాడటం, చదవడం, రాయడం, శారీరక విద్య, భాషలు, కళ, విజ్ఞాన శాస్త్రం, గణితం వంటి అంశాలను పరిచయం చేస్తుంది.
		4 వ తరగతి	9-10
		5 వ తరగతి	10-11
మధ్య దశ	మధ్య పాఠశాల	6 వ తరగతి	11-12	ఇది గణితం, శాస్త్రాలు, సాంఘిక శాస్త్రాలు, కళలు, మానవీయ శాస్త్రాలలో మరింత వియుక్త భావనలను విద్యార్థులకు పరిచయం చేస్తుంది.
		7 వ తరగతి	12-13
		8 వ తరగతి	13-14
ద్వితీయ దశ	జూనియర్ హై పాఠశాల	9 వ తరగతి	14-15	ఈ 4 సంవత్సరాల అధ్యయనం లోతైన, విమర్శనాత్మక ఆలోచనలతో పాటు మల్టీడిసిప్లినరీ అధ్యయనాన్ని ప్రోత్సహించడానికి ఉద్దేశించబడింది. బహుళ విషయాలను ఎంపిక చేసుకోవచ్చు.
		10 వ తరగతి	15-16
	సీనియర్ హై పాఠశాల	11 వ తరగతి	16-17
		12 వ తరగతి	17-18
ఉన్నత విద్య (భారతదేశం)
కళాశాల (విశ్వవిద్యాలయం)	పట్టభద్ర పూర్వపు పాఠశాల	మొదటి సంవత్సరం	18-19	1 సంవత్సరాల ఒకేషనల్ సర్టిఫికేట్
		రెండవ సంవత్సరం	19-20	2 సంవత్సరాల ఒకేషనల్ డిప్లొమా
		మూడవ సంవత్సరం	20-21	3 సంవత్సరాల బ్యాచిలర్ డిగ్రీ (ఐచ్ఛిక, పరిమిత)
		నాల్గవ సంవత్సరం	21-22	4 సంవత్సరాల మల్టీడిసిప్లినరీ బ్యాచిలర్ డిగ్రీ (ప్రాధాన్యత)
		ఐదవ సంవత్సరం	22-23	5 సంవత్సరాల ఎంబిబిఎస్, వైద్యంలో బ్యాచిలర్ డిగ్రీ.
	పట్టభద్రుల పాఠశాల	మొదటి సంవత్సరం	21+	(వివిధ డిగ్రీలు, పాఠ్య విభజనలతో)
		రెండవ సంవత్సరం	22+
		మూడవ సంవత్సరం	23+
	డాక్టరేట్		24+
పరిశోధన
	పోస్ట్‌డాక్టోరల్
చదువు కొనసాగింపు
వృత్తివిద్యా కళాశాల			18, అంతకంటే ఎక్కువ
వయోజన విద్య

ఇదీ చూడండి

• అక్షరాస్యత
• విద్య
• సర్వశిక్షా అభియాన్
• భారతదేశంలో వైద్య విద్య

ఇతర పఠనాలు

• Education in Ancient India.
• The Beautiful Tree: Indigenous Education in the Eighteenth Century by Dharampal (Biblia Impex, Delhi, 1983)
• Marie Lall, The Challenges for India's Education System, Chatham House: London, 2005 (ASP BP 05/03)
• Meenakshi Jain et al. (2003) History in the New NCERT Textbooks Fallacies in the IHC Report, National Council of Educational Research and Training, ISBN 81-7450-227-0
• Rosser, Yvette. Curriculum as Destiny: Forging National Identity in India, Pakistan, and Bangladesh (2003) University of Texas at Austin. PDF link
• Shourie, Arun. Eminent Historians: Their Technology, Their Line, Their Fraud New Delhi, 1998.
• Hunter Education Commission Report (1884) - Fascinating report detailing the history of education in India (from the coloniser's perspective of course)