จังหวัดปัตตานี

"ปัตตานี" เปลี่ยนทางมาที่นี่ สำหรับความหมายอื่น ดูที่ ปัตตานี (แก้ความกำกวม)

สำหรับภูมิภาคทางประวัติศาสตร์ ดูที่ ปตานี

ปัตตานี (มลายูปัตตานี: ڤطاني / 'ตานิง) เป็นจังหวัดหนึ่งในภาคใต้ของประเทศไทย ติดต่อกับจังหวัดนราธิวาส จังหวัดยะลา และจังหวัดสงขลา

จังหวัดปัตตานี
จังหวัด
การถอดเสียงอักษรโรมัน
• อักษรโรมัน	Changwat Pattani
จากซ้ายไปขวา บนลงล่าง : วัดช้างให้ราษฎร์บูรณาราม มัสยิดกรือเซะ ศาลเจ้าแม่ลิ้มกอเหนี่ยว มัสยิดกลางจังหวัดปัตตานี
ธง ตรา
คำขวัญ:  เมืองงามสามวัฒนธรรม ศูนย์ฮาลาลเลิศล้ำ ชนน้อมนำศรัทธา ถิ่นธรรมชาติงามตา ปัตตานีสันติสุขแดนใต้
แผนที่ประเทศไทย จังหวัดปัตตานีเน้นสีแดง แผนที่ประเทศไทย จังหวัดปัตตานีเน้นสีแดง
ประเทศ	ไทย
การปกครอง
• ผู้ว่าราชการ	พาตีเมาะ สะดียามู (ตั้งแต่ พ.ศ. 2565)
พื้นที่[1]
• ทั้งหมด	1,940.356 ตร.กม. (749.176 ตร.ไมล์)
อันดับพื้นที่	อันดับที่ 68
ประชากร  (พ.ศ. 2564)[2]
• ทั้งหมด	737,077 คน
• อันดับ	อันดับที่ 33
• ความหนาแน่น	379.87 คน/ตร.กม. (983.9 คน/ตร.ไมล์)
• อันดับความหนาแน่น	อันดับที่ 9
รหัส ISO 3166	TH-94
สัญลักษณ์ประจำจังหวัด
• ต้นไม้	ตะเคียนทอง
• ดอกไม้	ชบา
• สัตว์น้ำ	ปลาสลิด
ศาลากลางจังหวัด
• ที่ตั้ง	ถนนเดชา ตำบลสะบารัง อำเภอเมืองปัตตานี จังหวัดปัตตานี 94000
• โทรศัพท์	0 7334 9002, 0 7333 1154
• โทรสาร	0 7334 9002
เว็บไซต์	http://www.pattani.go.th
ส่วนหนึ่งของสารานุกรมประเทศไทย

สัญลักษณ์ประจำจังหวัด

• ตราประจำจังหวัด: ปืนใหญ่นางพญาตานี
• ดอกไม้ประจำจังหวัด: ดอกชบา (Hibiscus sp.)
• ต้นไม้ประจำจังหวัด: ตะเคียนทอง (Hopes odorata)
• คำขวัญประจำจังหวัด: เมืองงามสามวัฒนธรรม ศูนย์ฮาลาลเลิศล้ำ ชนน้อมนำศรัทธา ถิ่นธรรมชาติงามตา ปัตตานีสันติสุขแดนใต้
• คำขวัญประจำจังหวัดเดิม: บูดูสะอาด หาดทรายสวย รวยน้ำตก นกเขาดี ลูกหยีอร่อย หอยแครงสด

ที่มาของชื่อ

คำว่า ปัตตานี มาจากคำภาษามลายูปัตตานี ڤطاني ซึ่งมาจากคำว่า Pata Ini ("ชายหาดแห่งนี้") อีกทีหนึ่ง^{[ต้องการอ้างอิง]}

ประวัติศาสตร์

จากหลักฐานทางโบราณคดีเบื้องต้น ได้พบร่องรอยของชุมชนโบราณในปัตตานีที่อำเภอยะรัง คือเมืองโบราณยะรัง เป็นเมืองพุทธศาสนถานมหายานเป็นเมืองที่มีความเจริญ ในช่วง พ.ศ. 700-1400 เป็นเมืองโบราณซ้อนทับกัน 3 เมือง ตั้งแต่บ้านวัดที่เก่าแก่ที่สุด บ้านจาเละ และบ้านประแว ในนี้มีโบราณสถานกว่า 40 แห่ง^[3] ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 13 มีความเจริญรุ่งเรือง มีศูนย์กลางการปกครองที่โกตามะลิฆา (Kota Malikha) ใน ตำนานมะโรงมหาวงศ์ มีชื่อ "ลังกาสุกะ" ซึ่งเจริญขึ้นมาร่วมสมัยกับยุคสหพันธรัฐเมืองท่าศรีวิชัย โดยมีพื้นฐานบ้านเมืองแรกเริ่มเก่าไปถึงพุทธศตวรรษที่ 12 ที่บริเวณเมืองโบราณบ้านวัด^[4]

ต่อมาพุทธศตวรรษที่ 18–20 เปลี่ยนไปรับอิทธิพลของอิสลาม^[5] และย้ายเมืองไปที่บ้านกรือเซะหรือหมู่บ้านปะตะนี เนื่องจากตั้งอยู่ใกล้ชายทะเลและปากแม่น้ำปัตตานีมากกว่าเมืองโกตามะลิฆา เมืองท่านี้มึความโดดเด่นในช่วงพุทธศตวรรษที่ 22 ถึงต้นพุทธศตวรรษที่ 23 เมืองมีความเข้มแข็งพอที่จะต้านการรุกรานของรัฐที่ใหญ่โตกว่าอย่างกรุงศรีอยุธยา เมืองในยุคนี้มีประชากรต่างชาติต่างภาษาอพยพเข้ามาเป็นจำนวนมาก โดยเฉพาะจีน ที่กลายมาเป็นชุมชนใหญ่ชุมชนหนึ่งในปัตตานี^[6] มีเหตุการณ์สำคัญอย่างกลุ่มโจรสลัดจากฝูเจียน นําโดยหลิน เต้า-เฉียน ได้อพยพหนีการปราบปรามของราชวงศ์หมิง ไปยึดเมืองปัตตานีไว้ได้เป็นระยะเวลาหนึ่ง ประมาณ พ.ศ. 2116–2163 ชาวปัตตานีรู้จักในฐานะตํานานเรื่อง เจ้าแม่ลิ้มกอเหนี่ยว และการสร้างปืนใหญ่นางพญาตานี^[7]

อาณาจักรปัตตานีอยู่ในฐานะประเทศราชของกรุงศรีอยุธยา ลักษณะความสัมพันธ์ขึ้นอยู่กับความเข้มแข็งของไทย คราวใดไทยอ่อนแอหรือเกิดความวุ่นวายในราชธานี ปัตตานีก็จะถือเป็นอิสระ เมื่อเริ่มสมัยรัตนโกสินทร์ฝ่ายไทยก็ยกทัพไปปราบ จึงได้ปัตตานีมาเป็นส่วนหนึ่งของราชอาณาจักรไทยอีกครั้ง จากนั้นมาไทยเริ่มปรับปรุงระบบควบคุมปัตตานีให้รัดกุมขึ้นเป็นลำดับ จนในสมัยรัชกาลที่ 5 ได้มีการตั้งมณฑลปัตตานี^[8]

พ.ศ. 2475 มณฑลปัตตานีถูกยุบรวมกับมณฑลนครศรีธรรมราช กระทั่ง พ.ศ. 2476 ได้รับการยกฐานะเป็นจังหวัดปัตตานี^[9]

ภูมิศาสตร์

ที่ตั้ง

ปัตตานีเป็นหนึ่งในห้าจังหวัดชายแดนภาคใต้ ตั้งอยู่ริมฝั่งทะเลตะวันออกของภาคใต้สุด ติดกับทะเลจีนใต้ อยู่ห่างจากกรุงเทพโดยทางรถยนต์ประมาณ 1,055 กิโลเมตร หรือ 1,025 กิโลเมตรโดยทางรถไฟที่ (สถานีรถไฟโคกโพธิ์)

ภูเขาที่สำคัญ

ได้แก่ ภูเขาทรายขาว ซึ่งอยู่ในทิวเขาสันกาลาคีรี มีแม่น้ำที่สำคัญ 2 สาย คือ แม่น้ำปัตตานีและแม่น้ำสายบุรี ภูมิอากาศอบอุ่นตลอดปี อุณหภูมิเฉลี่ย 27.5 องศาเซลเซียส ฝนตกชุกในระหว่างเดือนธันวาคม-มกราคม ฝนตกเฉลี่ย 1,750.9 มิลลิเมตร/ปี (เฉลี่ยในรอบ 30 ปี)

ประชากร

ศาสนา

ศาสนาในจังหวัดปัตตานี (พ.ศ. 2562)[10]
ศาสนา			ร้อยละ
อิสลาม			87.57%
พุทธ			12.41%
อื่น ๆ			0.03%

ประชากรส่วนใหญ่นับถือศาสนาอิสลาม รองลงมาคือศาสนาพุทธและอื่น ๆ จากการสำรวจเมื่อ พ.ศ. 2555 พบว่า ประชากรนับถือศาสนาอิสลามร้อยละ 87.25 นับถือศาสนาพุทธร้อยละ 12.72 และศาสนาอื่น ๆ ร้อยละ 0.03 แต่การสำรวจใน พ.ศ. 2556-2558 พบว่าประชากรนับถือศาสนาอิสลามร้อยละ 86.25 นับถือศาสนาพุทธร้อยละ 13.70 และศาสนาอื่น ๆ ร้อยละ 0.05^[11] ใน พ.ศ. 2555 หลังการก่อวินาศกรรมด้วยการวางระเบิดถนนสายหลักในปัตตานี ส่งผลให้ชาวไทยเชื้อสายจีนและชาวไทยพุทธจำนวนมากอพยพออกจากปัตตานี ประชากรที่นับถือศาสนาพุทธจึงหดตัวอย่างเฉียบพลัน^[12] จากการสำรวจของสำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดปัตตานีเมื่อ 25 สิงหาคม พ.ศ. 2562 พบว่า ประชากรส่วนใหญ่นับถือศาสนาอิสลาม ร้อยละ 87.57, ศาสนาพุทธ ร้อยละ 12.41 และศาสนาอื่น ๆ ร้อยละ 0.03^[10]

ศาสนา	2503[13]	2554[14]	2555[15][16]	2556[15][16]	2557[17]	2558[17]	2559[17]	2562[10]
อิสลาม	78.20%	90.44%	87.25%	86.25%	87.49%	86.67%	86.58%	87.57%
พุทธ	20.00%	9.56%	12.72%	13.70%	12.74%	13.32%	13.40%	12.41%
คริสต์	–	0.01%	–	–	–	–	–	–
อื่น ๆ	1.80%	–	0.03%	0.05%	0.02%	0.02%	0.02%	0.03%

ชาวปัตตานีมีอาชีพหลักคือการทำนา สวนยาง นอกจากนี้ประชาชนที่อาศัยอยู่ทางทิศตะวันออกของจังหวัด เช่น อำเภอเมืองปัตตานี อำเภอปะนาเระ และอำเภอสายบุรี ยังประกอบอาชีพประมง ซึ่งส่งผลให้เกิดผลผลิตในภาคอุตสาหกรรมต่อเนื่องอย่างมาก

สถิติประชากรตามทะเบียนราษฎรจังหวัดปัตตานี

ปี	ประชากร	±%
2553	655,259	—
2554	663,485	+1.3%
2555	671,615	+1.2%
2556	678,838	+1.1%
2557	686,186	+1.1%
2558	694,023	+1.1%
2559	700,961	+1.0%
2560	709,796	+1.3%
อ้างอิง:กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย

การเมืองการปกครอง

การปกครองส่วนภูมิภาค

การปกครองแบ่งออกเป็น 12 อำเภอ 115 ตำบล 642 หมู่บ้าน

อำเภอเมืองปัตตานี อำเภอโคกโพธิ์ อำเภอหนองจิก อำเภอปะนาเระ อำเภอมายอ อำเภอทุ่งยางแดง อำเภอสายบุรี อำเภอไม้แก่น อำเภอยะหริ่ง อำเภอยะรัง อำเภอกะพ้อ อำเภอแม่ลาน

การปกครองส่วนท้องถิ่น

จังหวัดปัตตานี มีการแบ่งการปกครองส่วนท้องถิ่นดังนี้

เทศบาลเมือง

มีเทศบาลเมือง 2 แห่ง

• เทศบาลเมืองปัตตานี
• เทศบาลเมืองตะลุบัน

อุทยาน

• อุทยานแห่งชาติน้ำตกทรายขาว

สถานที่ท่องเที่ยว

• มัสยิดกรือเซะ เป็นมัสยิดที่สร้างโดยสุลต่านมุสัฟฟาร์ ชาร์ พระองค์ได้สร้างมัสยิดแห่งนี้พร้อมกับมัสยิดบ้านดาโตะ อำเภอยะหริ่ง จังหวัดปัตตานี

มัสยิดกรือเซะเป็นมัสยิดที่สุลต่านใช้เป็นสถานที่ปฏิบัติศาสนกิจและะพบปะพูดคุยกับประชาชน มัสยิดกรือเซะเป็นมัสยิดแห่งแรกในคาบสมุทรมลายู^{[ต้องการอ้างอิง]}

• หาดตะโล๊ะกาโปร์
• หาดแฆแฆ
• เมืองโบราณยะรัง
• ศาลหลักเมืองปัตตานี
• ศาลเจ้าแม่ลิ้มกอเหนี่ยวหรือศาลเจ้าเล่งจูเกียง
• สวนสมเด็จพระศรีนครินทร์ ปัตตานี
• หอนาฬิกาสามวัฒนธรรม
• มัสยิดกลางจังหวัดปัตตานี
• มัสยิดรายอ ปัตตานี
• มัสยิดกรือเซะ ปัตตานี
• วังยะหริ่ง ปัตตานี
• วังสายบุรี ปัตตานี
• วังพิพิธภักดี ปัตตานี
• วังจะบังตีกอ ปัตตานี
• ย่านเมืองเก่าปัตตานี (กือดาจีนอ)
• วัดช้างให้ราษฎร์บูรณาราม
• หาดตะโละสะมิแล
• สะพานไม้บานา
• ปัตตานีบาซาร์
• หอดูนก
• blue lake ปัตตานี

การขนส่ง

ระยะทางจากตัวจังหวัดไปอำเภอต่าง ๆ

• อำเภอหนองจิก 8 กิโลเมตร
• อำเภอยะหริ่ง 15 กิโลเมตร
• อำเภอยะรัง 16 กิโลเมตร
• อำเภอโคกโพธิ์ 26 กิโลเมตร
• อำเภอแม่ลาน 27 กิโลเมตร
• อำเภอมายอ 30 กิโลเมตร
• อำเภอปะนาเระ 42 กิโลเมตร
• อำเภอทุ่งยางแดง 44 กิโลเมตร
• อำเภอสายบุรี 50 กิโลเมตร
• อำเภอกะพ้อ 65 กิโลเมตร
• อำเภอไม้แก่น 68 กิโลเมตร

มัสยิดกลางจังหวัดปัตตานี

มัสยิดกรือเซะ

ศาลหลักเมืองปัตตานี

การศึกษา

ระดับอุดมศึกษา

• มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ วิทยาเขตปัตตานี
• มหาวิทยาลัยฟาฏอนี วิทยาเขตปัตตานี
• วิทยาลัยชุมชนปัตตานี
• มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาลัยสงฆ์ปัตตานี

โรงเรียน

• ดูที่ รายชื่อโรงเรียนในจังหวัดปัตตานี

ชาวจังหวัดปัตตานีที่มีชื่อเสียง

• สวัสดิ์ วัฒนายากร อดีตองคมนตรีในรัชกาลที่ 9 อดีตตุลาการศาลปกครองสูงสุด อดีตอธิบดีกรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ์
• พนมเทียน ศิลปินแห่งชาติ
• กังสดาล พิพิธภักดี อดีตพระชายาในสมเด็จพระราชาธิบดีมูฮัมมัดที่ 5 ประเทศมาเลเซีย

เทศกาล

• งานสมโภชเจ้าแม่ลิ้มกอเหนี่ยว
• งานประเพณีชักพระ
• งานแข่งขันกีฬาตกปลาสายบุรี
• อีดิลฟิฏร์
• อีดิลอัฎฮา

อ้างอิง

1. ศูนย์สารสนเทศเพื่อการบริหารและงานปกครอง. กรมการปกครอง. กระทรวงมหาดไทย. "ข้อมูลการปกครอง." [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก: http://www.dopa.go.th/padmic/jungwad76/jungwad76.htm เก็บถาวร 2016-03-10 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน [ม.ป.ป.]. สืบค้น 18 เมษายน 2553.
2. กรมการปกครอง. กระทรวงมหาดไทย. "ประกาศสำนักทะเบียนกลาง กรมการปกครอง เรื่อง จำนวนราษฎรทั่วราชอาณาจักร แยกเป็นกรุงเทพมหานครและจังหวัดต่าง ๆ ตามหลักฐานการทะเบียนราษฎร ณ วันที่ 31 ธันวาคม 2564." [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก: http://stat.bora.dopa.go.th/stat/pk/pk_64.pdf 2564. สืบค้น 23 มีนาคม 2565.
3. "เมืองโบราณยะรัง (Mueang Boran Yarang)". ฐานข้อมูลท้องถิ่นภาคใต้-มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์.
4. วลัยลักษณ์ ทรงศิริ. ""ปาตานี" นครแห่งความทรงจำ". มูลนิธิเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์.
5. ชุลีพร พงษ์สุพัฒน์. (2542). ปัตตานี : รอยต่อทางวัฒนธรรมและมิติทางความคิด (เอกสาร. ประกอบการบรรยายโครงการปริทัศน์ประเทศเพื่อนบ้านผ่านมิติภายใน), หน้า 4.
6. ศิริพจน์ เหล่ามานะเจริญ. "รัฐปัตตานี กับกรุงศรีอยุธยา และกรุงเทพฯ". มติชนสุดสัปดาห์.
7. ปิยชาติ สึงตี. "ประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมของกลุ่มชาวจีนฮกจิวในภาคใต้ของประเทศไทย : กรณีศึกษาชุมชนชาวจีนฮกจิว อําเภอนาบอน จังหวัดนครศรีธรรมราช" (PDF). p. 29.
8. สมโชติ อ๋องสกุล. "การปฏิรูปการปกครองมณฑลปัตตานี (พ.ศ. 2449-2474)" (PDF). มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ. p. 2.
9. "แนะนำจังหวัดปัตตานี". สำนักงานโยธาธิการและผังเมืองจังหวัดปัตตานี.
10. แผนพัฒนาจังหวัดปัตตานี พ.ศ. 2561-2565 (ฉบับทบทวน พ.ศ. 2564) (PDF). คณะกรรมการบริหารงานจังหวัดแบบบูรณาการจังหวัดปัตตานี. 2562. p. 12.
11. "สภาพทั่วไป จังหวัดปัตตานี" (PDF). จังหวัดปัตตานี. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2019-03-04. สืบค้นเมื่อ 10 กรกฎาคม 2562. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= (help)
12. "ไทยพุทธที่ชายแดนภาคใต้ (ตอน 1) : การตื่นตัวที่สายเกิน?". ประชาไท. 4 เมษายน 2557. สืบค้นเมื่อ 10 กรกฎาคม 2562. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= (help)
13. สำนักงานสถิติกลาง สภาพัฒนาการเศรษฐกิจแห่งชาติ. รายงานสำมะโนครัวประชากรแห่งประเทศไทย พ.ศ. 2503 จังหวัดนราธิวาส ปัตตานี ยะลา และจังหวัดสตูล. พระนคร : ไทยแบบเรียน, 2504, หน้า 19
14. พัทธ์ธีรา นาคอุไรรัตน์ (พฤษภาคม–สิงหาคม 2560). "เรื่องในบ้าน : คาทอลิกกับชีวิตแห่งการต่อรองในสังคมมลายูมุสลิมและความรุนแรงถึงตาย". วารสารรูสมิแล (38:2), หน้า 12
15. รายงานผลการดำเนินผลภารกิจงานที่ได้รับมอบหมายจากสำนักเฝ้าระวังทางวัฒนธรรม สำนักงานปลัดกระทรวงยุติธรรม จังหวัดปัตตานี ปีงบประมาณ 2556 (PDF). สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดปัตตานี. 2556. p. 8-10. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2020-09-29. สืบค้นเมื่อ 2020-03-19.
16. คณะกรรมการบริหารงานจังหวัดแบบบูรณาการจังหวัดปัตตานี (2560). แผนพัฒนาจังหวัดปัตตานี พ.ศ. 2557-2560 ฉบับทบทวนใหม่ (รอบปี พ.ศ. 2560) (PDF). สำนักงานจังหวัดปัตตานี. p. 7-9. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2020-09-29. สืบค้นเมื่อ 2020-03-19.
17. บรรยายสรุปจังหวัดปัตตานี (PDF). สงขลา: ไอคิวมีเดีย. 2561. p. 16.

ดูเพิ่ม

• ความไม่สงบในชายแดนภาคใต้ของประเทศไทย
• รายชื่อวัดในจังหวัดปัตตานี
• รายชื่อมัสยิดในจังหวัดปัตตานี
• รายชื่อห้างสรรพสินค้าในจังหวัดปัตตานี

แหล่งข้อมูลอื่น

เว็บไซต์

• เว็บไซต์อย่างเป็นทางการของจังหวัด

แผนที่และภาพถ่าย

• แผนที่ท่องเที่ยวจังหวัดปัตตานี เก็บถาวร 2016-03-27 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน

6.87°N 101.24°E / 6.87; 101.24

• แผนที่และภาพถ่ายทางอากาศของ จังหวัดปัตตานี
  • แผนที่ จาก มัลติแมป โกลบอลไกด์ หรือ กูเกิลแผนที่
  • ภาพถ่ายทางอากาศ จาก เทอร์ราเซิร์ฟเวอร์
  • ภาพถ่ายดาวเทียม จาก วิกิแมเปีย

หนังสือและบทความ

• ชุลีพร วิรุณหะ. (2551). บุหงารายา: ประวัติศาสตร์จากคำบอกเล่าของชาวมลายู. กรุงเทพฯ: ศักดิโสภาการพิมพ์.
• ชุลีพร วิรุณหะ. (2556, ม.ค.-มิ.ย.). สยามกับปัตตานีในสมัยรัชกาลที่ 1-2 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์: การทำความเข้าใจเกี่ยวกับสงครามและการแบ่งแยกปัตตานีออกเป็นเจ็ดหัวเมือง. วารสารอักษรศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากร, 35(1), 11-53.
• ชุลีพร วิรุณหะ. (2558). สยาม-ปาตานีใน ‘พื้นที่สีเทา’: บทวิเคราะห์ประวัติศาสตร์ความสัมพันธ์ก่อน ค.ศ. 1909 (ฉบับร่าง). กรุงเทพฯ: ศูนย์มุสลิมศึกษา สถาบันเอเชียศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.
• ธเนศ อาภรณ์สุวรรณ. (2549). ความเป็นมาของทฤษฎีแบ่งแยกดินแดนในภาคใต้ไทย. กรุงเทพฯ: โครงการเอเซียตะวันออกเฉียงใต้ศึกษา คณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.
• ยงยุทธ ชูแว่น. (2549). รัฐปัตตานีในประวัติศาสตร์เอเชียตะวันออกเฉียงใต้สมัยจารีต คริสต์ศตวรรษที่ 16-18. นครปฐม: โครงการศึกษาประวัติศาสตร์ภาคใต้ ภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะอักษรศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากร.
• อรอนงค์ ทิพย์พิมล. (2564). ประวัติศาสตร์ความสัมพันธ์ระหว่างไทยกับปัต (ปา) ตานีก่อนรัฐสมัยใหม่จนถึงสนธิสัญญาแองโกลสยาม พ.ศ. 2452 (ค.ศ. 1909): มุมมองที่แตกต่างหลากหลาย. ใน ความมั่นคงบนรอยร้าว: ประวัติศาสตร์ กฎหมาย และผู้คนในพลวัตความขัดแย้งในจังหวัดชายแดนใต้. บรรณาธิการโดย อรรถจักร์ สัตยานุรักษ์. หน้า 3-39. กรุงเทพฯ: สำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม (สกสว.).