จิต (ศาสนาพุทธ)

จิต ตามคติของศาสนาพุทธ คือ กระบวนการที่ทำหน้าที่ให้เกิดการรับรู้ขึ้น จัดเป็นวิญญาณขันธ์ ในขันธ์ 5

ในสมมุติทางบัญญัติภาษา คือปกติถ้าใช้คำว่าจิต จะหมายถึง คุณสมบัติของเจตสิก ที่จิตเข้าไปรับรู้ และอธิบายว่าจิตมีคุณภาพในขณะนั้นเป็นเช่นไร มีราคะ มีโทสะ มีโมหะ มีสติ มีสมาธิ มีฌาน มีญาณ มีปัญญา มีเจตนา มีพรหมวิหาร มีสุข มีทุกข์ มีอุเบกขา หรือไม่ เป็นต้น ทั้งที่ความจริง จิตจะทำหน้าที่เพียงรับรู้เท่านั้น แต่เมื่อใช้เป็นโวหารทางภาษา จะกลายเป็นว่าจิตเป็นอย่างนั้นอย่างนี้เป็นเช่นนั้นเช่นนี้ ทั้งที่สิ่งเหล่านั้นคือการปรุงแต่งของเจตสิก มิใช่จิต จิตแค่ไปรู้เจตสิกที่ถูกปรุงแต่งต่างหาก ดี ชั่ว จึงเป็นเรื่องของเจตสิก ไม่ใช่จิต และเนื่องจากจิตเป็นสิ่งที่ไม่สามารถแยกจากเจตสิกได้อย่างเด็ดขาด เพราะเจตสิกเป็นที่ถูกรู้โดยจิต จิตไม่สามารถเกิดขึ้นได้ถ้าไม่มีสิ่งให้รับรู้ ดังนั้น เมื่อกล่าวถึงจิตก็ย่อมหมายถึงเจตสิกไปด้วยโดยปริยาย เช่น จิตนิยาม ( กฎธรรมชาติเกี่ยวกับจิต ) ก็หมายถึงทั้งจิตและเจตสิก ซึ่งเป็นเพียงเพราะว่าจิตนั้น ใกล้เคียงกับคำว่าแก่นแท้หรือตัวตนมากกว่าเจตสิก

กิจแห่งจิตมี 14 อย่าง คือ

• ปฏิสนธิกิจ ทำหน้าที่เกิดขึ้นแห่งจิตดวงใหม่
• ภวังคกิจ รักษาดำรงภพ
• อาวัชชนกิจ เริ่มพิจารณาในอารมณ์ทั้ง 5
• ทัสสนกิจ ทำหน้าที่เห็น
• สวนกิจ ทำหน้าที่ได้ยิน
• ฆายนกิจ ทำหน้าที่ได้กลิ่น
• สายนกิจ ทำหน้าที่ลิ้มรส
• ผุสสนกิจ ทำหน้าที่กระทบสัมผัส
• สัมปฏิจฉันนกิจ รับอารมณ์
• สันตีรณกิจ ไต่สวนอารมณ์
• โวฏฐัพพนกิจ ตัดสินอารมณ์
• ชวนกิจ เสพอารมณ์
• ตฑาลัมพนกิจ รับอารมณ์ต่อจากชวนะ
• จุติกิจ ทำหน้าที่เคลื่อนไปจากภพ

ท่านจึงกล่าวว่าจิตเป็นสิ่งประภัสสร คือ สะอาดบริสุทธิ์ เพราะจิตทำหน้าที่แค่รู้ในอารมณ์ทั้งหลายเท่านั้น ดีชั่วนั้นจึงขึ้นอยู่กับอารมณ์หรือเจตสิกที่จิตนั้นเข้าไปรู้