นิติเหตุ

นิติเหตุ (อังกฤษ: causative event, legal cause หรือ proximate cause) เป็นศัพท์กฎหมาย หมายถึง เหตุการณ์ที่มีผลตามกฎหมาย โบราณใช้ว่า "นิติการณ์"^[1]

ผลที่เกิดขึ้นนี้ ไม่คำนึงว่าเป็นเจตนาของผู้อยู่ในเหตุการณ์หรือไม่ หากแต่เป็นเจตนาของกฎหมาย จึงเรียกว่า "นิติเหตุ" คือ เหตุของกฎหมาย และเพราะฉะนั้น นิติเหตุจึงต่างจาก นิติกรรม ตรงที่ผลของนิติกรรมนั้นเกิดขึ้นโดยเจตนาของผู้เกี่ยวข้องเท่านั้น ตัวอย่างของนิติเหตุ เช่น เด็กห้าขวบประพันธ์วรรณกรรมขึ้นเรื่องหนึ่ง อันที่จริงเขาเพียงต้องการสรรค์สร้างตามจินตนาการของตน ไม่ได้ต้องการเป็นเจ้าของลิขสิทธิ์ในวรรณกรรมนั้น แต่กฎหมายก็ให้เขาเป็นเจ้าของลิขสิทธิ์ดังกล่าว^[2]

ตัวอย่างอื่น ๆ ของนิติเหตุ เช่น การเกิด ก่อให้เกิดสภาพบุคคลตามกฎหมาย, การแก่ ก่อให้บุคคลมีความสามารถที่จะมีและใช้สิทธิตามกฎหมาย อาทิ เมื่อบุคคลปรกติเจริญวัยขึ้นจนบรรลุนิติภาวะ ก็จะมีความสามารถกระทำนิติกรรมเองได้โดยลำพัง, และการตาย ทำให้สภาพบุคคลสิ้นสุดลงตามกฎหมาย และมรดกของผู้ตายต้องโอนไปยังทายาทต่อไป ที่กล่าวมาทั้งหมดนี้ล้วนเป็นผลที่กฎหมายบันดาลให้เกิด ซึ่งอาจสอดคล้องกับเจตนาของผู้เกี่ยวข้องหรือไม่ก็ได้^[3]

นิติเหตุนับเป็นมูลแห่งหนี้ (obligation) จำพวกหนึ่ง คือ ละเมิด, การจัดการงานนอกสั่ง และ ลาภมิควรได้ ด้วย เช่นเดียวกับนิติกรรม ที่ก่อมูลหนี้จากนิติสัมพันธ์ของคู่สัญญา^[4] โดยนิติเหตุแยกออกเป็น 2 กรณี มีทางธรรมชาติและจากการกระทำของบุคคลได้ดังนี้

1. ทางธรรมชาติ เป็นเหตุที่สามารถเกิดขึ้นเองโดยธรรมชาติ โดยกฎหมายเป็นตัวรับรองตามกฎหมาย เช่น การเกิดของบุคคลธรรมดาทำให้มีสภาพบุคคล ซึ่งทำให้มีสิทธิและหน้าที่ตามที่กฎหมายบัญญัติไว้ หรือบุคคลใดอายุครบยี่สิบปีบริบูรณ์ก็จะถือว่าบรรลุนิติภาวะ สามารถทำนิติกรมใดๆ โดยไม่ต้องได้รับความยินยอมจากผู้แทนโดยชอบธรรม การเสียชีวิตทำให้สิ้นสภาพบุคคล ทรัพย์มรดกของผู้ตายตกทอดแก่ทายาท เป็นต้น
2. จากการกระทำของบุคคล แยกออกเป็น 2 ประการ

• ผู้กระทำมีเจตนามุ่งให้เกิดผลในกฎหมายหรือไม่ก็ได้ - หรือ "นิติเหตุ" ที่ทำให้เกิดผลในทางกฎหมาย มีการเคลื่อนไหวในสิทธิ เช่น การทำละเมิด จัดการงานนอกสั่ง ลาภมิควรได้ บุคคลเก็บได้ซึ่งทรัพย์สินหายแม้จะมิได้มีเจตนา การเข้าถือสิทธิสังหาริมทรัพย์ไม่มีเจ้าของเป็นเหตุให้ได้กรรมสิทธิ์
• ผู้กระทำมีเจตนามุ่งให้เกิดผลในกฎหมาย - หรือ "นิติกรรม" โดยผู้กระทำจะต้องกระทำลงโดยชอบด้วยกฎหมายและใจสมัคร มีเจตนามุ่งให้เกิดการเคลื่อนไหวในสิทธิ อาจจะเป็นการก่อ เปลี่ยนแปลง โอน สงวน หรือระงับสิทธิ์

เชิงอรรถ