พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี

มหาอำมาตย์เอก^[1] มหาเสวกเอก^[2] พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี (27 พฤษภาคม พ.ศ. 2418 — 9 ธันวาคม พ.ศ. 2462) เป็นองคมนตรีและราชเลขาธิการในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ต้นราชสกุลประวิตร^[3]

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ ชั้น 5 พระองค์เจ้าชั้นเอก
ราชเลขาธิการ
ดำรงตำแหน่ง	24 มิถุนายน พ.ศ. 2455 - 9 ธันวาคม พ.ศ. 2462
ก่อนหน้า	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสมมตอมรพันธ์
ถัดไป	เจ้าพระยามหิธร (ลออ ไกรฤกษ์)
ประสูติ	27 พฤษภาคม พ.ศ. 2418
สิ้นพระชนม์	9 ธันวาคม พ.ศ. 2462 (44 ปี)
หม่อม	หม่อมชื้น หม่อมช้อย
พระบุตร	หม่อมเจ้ากัลยาณวงศ์ประวิตร์ ประวิตร หม่อมเจ้าจิตร์ปรีดี ประวิตร หม่อมเจ้าสีหวิลาส ประวิตร หม่อมเจ้าสวาสดิ์วัฒโนดม ประวิตร หม่อมเจ้าวิกรมสุรสีห์ ประวิตร หม่อมเจ้ากวีวิศิษฐ์ ประวิตร หม่อมเจ้ากนิษฐากุมารี ประวิตร
ราชสกุล	ประวิตร
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระมารดา	เจ้าจอมมารดาแช่ม ในรัชกาลที่ 5

พระประวัติ

ประสูติ

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี มีพระนามเดิมว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม เป็นพระราชบุตรลำดับที่ 15 ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว อันประสูติแต่เจ้าจอมมารดาแช่ม ในรัชกาลที่ 5 ประสูติเมื่อวันพฤหัสบดี แรม 8 ค่ำ เดือน 6 ปีกุน สัปตศก จ.ศ 1237 ตรงกับวันที่ 27 พฤษภาคม พ.ศ. 2418^[4]

ผนวชครั้งที่ 1

วันศุกร์ที่ 8 พฤษภาคม พ.ศ. 2428 ได้ทรงผนวชเป็นสามเณร ณ พระอุโบสถ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม พร้อมด้วยพระเจ้าลูกยาเธออีก 3 พระองค์ โดยมีพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระปวเรศวริยาลงกรณ์ เป็นพระอุปัชฌาย์ ผนวชแล้วประทับ ณ วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร^[5] แล้วลาสิกขาบทในวันศุกร์ที่ 29 พฤษภาคม ศกนั้น^[6]

การศึกษา

ทรงศึกษาวิชาภาษาไทยชั้นต้นที่สำนักพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) และโรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ

กรมหลวงปราจิณกิติบดีเป็นพระราชโอรสกลุ่มแรก ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ทรงไปศึกษาต่อในทวีปยุโรป เมื่อ พ.ศ. 2428 พร้อมกัน 4 พระองค์ คือ

1. พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ากิติยากรวรลักษณ์
2. พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์
3. พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม
4. พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิรประวัติวรเดช

พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม ทรงศึกษาด้านอักษรศาตร์ที่ประเทศอังกฤษและฝรั่งเศส

ผนวชครั้งที่ 2

วันที่ 18 กรกฎาคม พ.ศ. 2442 ได้ทรงผนวชเป็นพระภิกษุ ณ พระอุโบสถ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม พร้อมด้วยพระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ากิติยากรวรลักษณ์ และหม่อมเจ้าบุตรารัตนานพ โดยมีสมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ (สา ปุสฺสเทโว) เป็นพระอุปัชฌาย์ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นวชิรญาณวโรรส เป็นพระกรรมวาจาจารย์ ผนวชแล้วประทับ ณ วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร^[7] ผนวชอยู่ 15 วันจึงลาผนวช

รับราชการ

พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม ทรงเริ่มรับราชการในสำนักราชเลขาธิการ ทรงเป็นราชเลขานุการในพระองค์สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง เมื่อครั้งทรงสำเร็จราชการแทนพระองค์ ในระหว่างการเสด็จประพาสยุโรป พ.ศ. 2440 และได้รับแต่งตั้งให้เป็นองคมนตรีในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัว และได้เลื่อนเป็นพระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี ทรงศักดินา 15,000^[8]

พระโอรส-ธิดา

ไฟล์:COA-of-Pravitra.jpg

ตราประจำราชสกุลประวิตร

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี เสกสมรสกับธิดา 2 คนของเจ้าพระยาสุรสีห์วิสิษฐศักดิ์ (เชย กัลยาณมิตร) เป็นต้นราชสกุล ประวิตร มีพระโอรสและพระธิดา 7 องค์^[9][10]

หม่อมชื้น ประวิตร ณ อยุธยา (สกุลเดิม กัลยาณมิตร)

• หม่อมเจ้ากัลยาณวงศ์ประวิตร์ ประวิตร (24 กันยายน พ.ศ. 2449 - 9 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2487) เสกสมรสกับมารี เชอร์ฟ
  • หม่อมราชวงศ์กัลยา ประวิตร สมรสกับวิลเลียม ครอฟอร์ด
• หม่อมเจ้าจิตร์ปรีดี ประวิตร (25 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2451 - 24 พฤษภาคม พ.ศ. 2497) เสกสมรสกับหม่อมหลวงเหมือนจันทร์ ประวิตร (ราชสกุลเดิม ดารากร)
  • หม่อมราชวงศ์เจตจันทร์ ประวิตร สมรสกับสุปรียา ประวิตร ณ อยุธยา (สกุลเดิม รักตประจิต)
  • หม่อมราชวงศ์สุชาติจันทร์ ประวิตร สมรสกับสมรัก ประวิตร ณ อยุธยา (สกุลเดิม มันประเสริฐ)
  • หม่อมราชวงศ์ธวัชจันทร์ ประวิตร สมรสกับปิยะธิดา ประวิตร ณ อยุธยา (สกุลเดิม สุจริตกุล)
  • หม่อมราชวงศ์เหมือนจิต ภิรมย์ภักดี สมรสกับ วาปี ภิรมย์ภักดี
• หม่อมเจ้าวิกรมสุรสีห์ ประวิตร (15 มิถุนายน พ.ศ. 2454 - 8 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2492)
• หม่อมเจ้ากนิษฐากุมารี ประวิตร (13 พฤศจิกายน พ.ศ. 2462 - 1 พฤษภาคม พ.ศ. 2494)

หม่อมช้อย ประวิตร ณ อยุธยา (สกุลเดิม กัลยาณมิตร)

• หม่อมเจ้าสีหวิลาส ประวิตร (22 ตุลาคม พ.ศ. 2452 - 19 ตุลาคม พ.ศ. 2526)
• หม่อมเจ้าสวาสดิ์วัฒโนดม ประวิตร (28 เมษายน พ.ศ. 2454 - 1 กันยายน พ.ศ. 2544)
• หม่อมเจ้ากวีวิศิษฏ์ ประวิตร (7 เมษายน พ.ศ. 2456 - 14 มกราคม พ.ศ. 2500) เสกสมรสกับจริน ประวิตร ณ อยุธยา (สกุลเดิม แก้วสมุทร)
  • หม่อมราชวงศ์ปรีวีร์ ประวิตร
  • หม่อมราชวงศ์บีทริชสวิตรี ประวิตร สมรสกับวิวัฒน์ สวนสัน
  • หม่อมราชวงศ์ประวีระ ประวิตร สมรสกับรุ้งนภา ประวิตร ณ อยุธยา (สกุลเดิม เพชรแสงใสกุล)

สิ้นพระชนม์

พัดรองงานพระราชทานเพลิงพระศพพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี สร้างเมื่อ พ.ศ. 2463

พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี ประชวรพระวักกะพิการสิ้นพระชนม์ ณ พระตำหนักวังถนนลูกหลวง เมื่อวันที่ 9 ธันวาคม พ.ศ. 2462 เวลา 23.00 น. สิริพระชันษาได้ 44 ปี วันต่อมาเวลา 16.25 น. พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จฯ โดยรถยนต์พระที่นั่งมาพระราชทานน้ำสรงพระศพ เจ้าพนักงานเชิญพระศพลงลองใน ทรงสวมพระชฎาพระราชทานแล้ว เจ้าพนักงานตั้งพระลองบนพระแท่นแว่นฟ้าสองชั้น ประกอบพระโกศกุดั่นใหญ่ซึ่งพระราชทานเป็นกรณีพิเศษ ทรงทอดผ้าไตร 40 ไตร แล้วโปรดให้สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ทอดผ้าขาว 80 พับ พระสงฆ์มีพระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นชินวรสิริวัฒน์ เป็นประธานสวดสดับปกรณ์ พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมเสร็จจึงเสด็จฯ กลับพระราชวังดุสิต เวลา 17.43 น.^[11] พระราชทานเพลิงพระศพเมื่อวันที่ 8 เมษายน พ.ศ. 2463 ณ พระเมรุ วัดเทพศิรินทราวาสราชวรวิหาร โดยทายาทได้อัญเชิญพระอัฐิของพระองค์รวมไปถึงเจ้าจอมมารดาแช่มพระโอรสและพระธิดาในสายราชสกุลประวิตรมาประดิษฐานไว้ ณ เจดีย์ วัดกัลยาณมิตรวรมหาวิหาร

พระเกียรติยศ

ธรรมเนียมพระยศของ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี
ธงประจำพระอิสริยยศ
ตราประจำพระองค์
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พ่ะย่ะค่ะ/เพคะ

ไฟล์:COA-of-Pravitra.jpg

ตราประจำราชสกุลประวิตร

พระอิสริยยศ

• พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม (27 พฤษภาคม พ.ศ. 2418 - 25 พฤศจิกายน พ.ศ. 2445)
• พระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นปราจิณกิติบดี (25 พฤศจิกายน พ.ศ. 2445 - 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453)
• พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหมื่นปราจิณกิติบดี (23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 - 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2454)
• พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี (11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2454 - 9 ธันวาคม พ.ศ. 2462)

ภายหลังสิ้นพระชนม์

• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี (10 กรกฎาคม พ.ศ. 2478)

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2440 – เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)^[12]
• พ.ศ. 2454 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นโบราณมงคลนพรัตนราชวราภรณ์ (น.ร.) (ฝ่ายหน้า)^[13]
• พ.ศ. 2443 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้าวิเศษ (ป.จ.ว.)^[14]
• พ.ศ. 2454 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์รัตนวราภรณ์ (ร.ว.) (ฝ่ายหน้า)‎ (ฝ่ายหน้า)^[15]
• พ.ศ. 2453 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์ช้างเผือก (ป.ช.)^[16]
• พ.ศ. 2446 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์มงกุฎไทย (ป.ม.)^[17]
• พ.ศ. 2462 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์วัลลภาภรณ์ (ว.ภ.)^[18]
• พ.ศ. 2454 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์วชิรมาลา (ว.ม.ล.)^[19]
• พ.ศ. 2453 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 1 (ว.ป.ร.1)^[20]
• พ.ศ. 2441 – เหรียญราชินี (ส.ผ.)^[21]

พงศาวลี

พงศาวลีของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี

16. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช               8. พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย                       17. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี               4. พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว                             18. เงิน แซ่ตัน               9. สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี                       19. สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์               2. พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว                                   20. พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว               10. สมเด็จพระบรมราชมาตามหัยกาเธอ กรมหมื่นมาตยาพิทักษ์                       21. เจ้าจอมมารดาทรัพย์ ในรัชกาลที่ 3               5. สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี                             22. บุศย์               11. หม่อมน้อย ศิริวงศ์ ณ อยุธยา                       23. แจ่ม               1. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงปราจิณกิติบดี                                         24. หลวงพิชัยวารี (มั่น แซ่อึ้ง)               12. เจ้าพระยานิกรบดินทร์ (โต กัลยาณมิตร)                       6. พระยามหาอำมาตย์ (ชื่น กัลยาณมิตร)                             13. ท่านผู้หญิงลิ้ม นิกรบดินทร์                       3. เจ้าจอมมารดาแช่ม ในรัชกาลที่ 5                                   7. แจ่ม มหาอำมาตย์