รูป (ศาสนาพุทธ)

รูป ในทางพุทธศาสนา คือร่างกายหรือตัวตนของคน สัตว์ อันเกิดขึ้นจากการรวมตัวของธาตุ 4 คือ ดิน น้ำ ไฟ ลม จัดเป็นหนึ่งในขันธ์ 5 (รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ) มีสภาวะเกิดดับ คือ เกิด แก่ เจ็บ และ ตาย

รูป มีหลายความหมาย ดังนี้

1. รูป แปลว่า ที่อยู่ เพราะเป็นที่อยู่ของนามธรรม ถ้าไม่มีรูป นามธรรมทั้งหลาย คือ เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ก็ไม่มีที่อยู่ ปรากฎขึ้นมาไม่ได้
2. รูป เป็น 1 ใน ปรมัตถธรรม 4 คือ จิต เจตสิก รูป นิพพาน หมายถึง สิ่งที่ชำรุดทรุดโทรมได้, สิ่งที่แตกสลายได้, สิ่งที่ผันแปรได้
3. รูป หมายถึง สิ่งที่มองเห็นได้ด้วยตา เช่น รูปารมณ์ อารมณ์คือรูป ที่เห็นได้ด้วยจักษุทวารหรือทางตา
4. รูป ใช้เป็นคำแสดงลักษณะนามของภิกษุสามเณร เช่นภิกษุ 3 รูป สามเณร 5 รูป
5. รูป ในสมัยก่อนใช้เป็นคำแทนตัวเองของภิกษุสามเณรที่พูดกับคฤหัสถ์ เช่นเดียวกับคำว่า อาตมา, ฉัน เช่น "วันนี้รูปไปไม่ได้หรอกโยม รูปไม่ว่าง" หมายความว่า "อาตมาไปไม่ได้ ไม่ว่าง" นั่นเอง

รูป 28

รูป ในปรมัตถธรรม 4 มี 28 แบ่งเป็น มหาภูตรูป 4 และอุปาทายรูป 24

มหาภูตรูป 4

มหาภูตรูป 4 (ธาตุใหญ่ 4) ถือเป็นองค์ประกอบพื้นฐานของรูปธรรมทั้งหมด ซึ่งประกอบด้วย

• ปฐวีธาตุ (ธาตุดิน) ลักษณะของความแข็ง ความอ่อน
• อาโปธาตุ (ธาตุน้ำ) ลักษณะของการเกาะกุม การไหล
• เตโชธาตุ (ธาตุไฟ) ลักษณะของความร้อน ความเย็น
• วาโยธาตุ (ธาตุลม) ลักษณะของการเคลื่อนไหว การค้ำจุน

รูปปรมาณูแต่ละชนิดจะประกอบด้วยมหาภูตรูปทั้ง 4 นี้เสมอ แต่จะมีสัดส่วนที่แตกต่างกันไป ทำให้เกิดเป็นรูปธรรมต่างๆ ที่เราสัมผัสได้

อุปาทายรูป 24

อุปาทายรูป คือ รูปธรรมที่อาศัยมหาภูตรูปเกิดขึ้น หรือเป็นผลมาจากมหาภูตรูป

ปสาทรูป 5

• จักขุปสาท การรับรู้ทางตา
• โสตปสาท การรับรู้ทางหู
• ฆานปสาท การรับรู้ทางจมูก
• ชิวหาปสาท การรับรู้ทางลิ้น
• กายปสาท การรับรู้ทางกาย

โคจรรูป 4

• รูปะ รูป
• สัททะ เสียง
• คันธะ กลิ่น
• รสะ รส

ภาวรูป 2

• ปุริสภาวะ ภาวะแห่งบุรุษ ความเป็นชาย
• อิตถีภาวะ ภาวะแห่งสตรี ความเป็นหญิง

หทยรูป 1

หทยรูปเป็นรูปที่เกิดจากกรรมเป็นสมุฏฐาน ตั้งอยู่ภายในช่องเนื้อเยื่อหัวใจโตเท่าเมล็ดดอกบุนนาค เป็นที่อาศัยเกิดของจิต (จิตประเภทมโนธาตุ และมโนวิญญาณธาตุ) เพื่อการรู้ธรรมารมณ์

ชีวิตรูป 1

ชีวิตรูป สภาวะที่รักษารูปให้ดำรงอยู่ ความเป็นชีวิต (ชีวิตินทรีย์) ที่เกิดจากกฎพีชนิยามคือ สมตา (ปรับให้เหมาะสม) ชีวิตา (มีกระบวนการทำงาน) วัฏฏตา (มีระบบสืบพันธุ์)

อาหารรูป 1

อาหารรูป ได้แก่ โอชะ (สารอาหารที่อยู่ในรูปธรรม) อาหารที่หล่อเลี้ยงร่างกาย น้ำและลมหายใจ

ปริจเฉทรูป 1

ปริจเฉทรูป ช่องว่างต่างๆภายในกาย

วิญญัติรูป 2

• กายวิญญัติ การกระทำทางกาย การเคลื่อนไหวร่างกาย
• วจีวิญญัติ การกระทำทางวาจา การแสดงออกทางวาจา

วิการรูป 3

• รูปัสสะ ลหุตา ความเบาแห่งรูป
• รูปัสสะ มุทุตา ความอ่อนแห่งรูป
• รูปัสสะ กัมมัญญตา ความควรแก่การงาน พอเหมาะ พอประมาณ แห่งรูป

ลักขณรูป 4

• รูปัสสะ อุจจโย ความเติบโตแห่งรูป
• รูปัสสะ สันตติ ความสืบต่อแห่งรูป
• รูปัสสะ ชรตา ความทรุดโทรมแห่งรูป
• รูปัสสะ อนิจจัง ความแปรปรวนแห่งรูป

อ้างอิง

• พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สุรเตโช) ป.ธ. ๙ ราชบัณฑิต พจนานุกรมเพื่อการศึกษาพุทธศาสน์ ชุด คำวัด, วัดราชโอรสาราม กรุงเทพฯ พ.ศ. 2548