สมุหพระกลาโหม

ในการบริหารรัฐกิจสยามตั้งแต่สมัยอยุธยาจนถึงรัตนโกสินทร์ตอนต้น สมุหพระกลาโหม คืออัครมหาเสนาบดีฝ่ายทหาร เป็นเจ้ากรมกลาโหม และเป็นผู้บังคับบัญชาหัวเมืองฝ่ายใต้ มีราชทินนามว่า "เจ้าพระยามหาเสนาบดีวิริยภักดีบดินทร์" คู่กับสมุหนายก อัครมหาเสนาบดีฝ่ายพลเรือนและผู้บังคับบัญชาหัวเมืองฝ่ายเหนือ มีราชทินนามว่า "เจ้าพระยาจักรีศรีองครักษ์"

สมุหพระกลาโหม
ตราพระคชสีห์
สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) (ดำรงตำแหน่งยาวนานที่สุด)
กรมกลาโหม
รายงานต่อ	สมเด็จพระเจ้ากรุงสยาม
ผู้แต่งตั้ง	สมเด็จพระเจ้ากรุงสยาม
วาระ	ตามพระราชอัธยาศัย
สถาปนา	พุทธศตวรรษที่ 20
คนแรก	พระยามหาเสนา (ชื่อแรกที่มีในบันทึก)
คนสุดท้าย	เจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ (พุ่ม ศรีไชยยันต์)
ยกเลิก	พ.ศ. 2437
ตำแหน่งที่มาแทน	เสนาบดีกระทรวงกลาโหม

ประวัติ

เดิมสมุหพระกลาโหมดูแลการทหารเท่านั้น แต่ในรัชกาลสมเด็จพระเพทราชาได้เพิ่มอำนาจหน้าที่เป็นบังคับบัญชางานทั้งด้านทหารและพลเรือนสำหรับหัวเมืองฝ่ายใต้ ส่วนสมุหนายกที่เดิมดูแลด้านพลเรือนเท่านั้น ก็ได้เพิ่มอำนาจหน้าที่เป็นบังคับบัญชาทั้งด้านทหารและพลเรือนสำหรับหัวเมืองฝ่ายเหนือ^[1]

ตำแหน่งทั้งสองถูกยกเลิกไปเมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงปฏิรูปการปกครองแผ่นดินในปี พ.ศ. 2435 ^[2]

รายนามสมุหพระกลาโหม

สมัยธนบุรี

ราชทินนาม	รูปภาพ	ช่วงเวลาที่ดำรงตำแหน่ง	หมายเหตุ
พระยามหาเสนา		รัชสมัยสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี	ในพงศาวดารไม่ปรากฏชื่อของผู้ดำรงตำแหน่ง ปรากฏแค่ว่ามีผู้ดำรงตำแหน่งที่สมุหกลาโหม ราชทินนามว่า "พระยามหาเสนา"

สมัยรัตนโกสินทร์

ราชทินนาม	รูปภาพ	ช่วงเวลาที่ดำรงตำแหน่ง	หมายเหตุ
เจ้าพระยามหาเสนา (ปลี)		รัชสมัยรัชกาลที่ 1	สมุหกลาโหมคนแรกในสมัยรัตนโกสินทร์ ผู้มีบาทสำคัญในสงครามเก้าทัพ พงศาวดารระบุว่าเจ้าพระยามหาเสนา (ปลี) ถูกสังหารในสนามรบ ในช่วงสงครามตีเมืองทวาย
เจ้าพระยาอรรคมหาเสนา (บุนนาค)		รัชสมัยรัชกาลที่ 1 พ.ศ.2336 - พ.ศ. 2348	เป็นต้นตระกูลบุนนาค
เจ้าพระยาอภัยราชา (ปิ่น)		รัชสมัยรัชกาลที่ 1 พ.ศ.2348 - พ.ศ. 2352	ในรัชกาลที่ 2 ได้รับการแต่งตั้งให้เป็นสมเด็จเจ้าพระยาวังหน้า
เจ้าพระยามหาเสนา (บุญมา)		รัชสมัยรัชกาลที่ 2 พ.ศ. 2352 - ?	เป็นสมุหกลาโหมช่วงต้นรัชกาลที่ 2 และเป็นแม่ทัพในสงครามพม่าตีเชียงใหม่
เจ้าพระยาวงศาสุรศักดิ์ (แสง วงศาโรจน์)		รัชสมัยรัชกาลที่ 2 พ.ศ. 2352 - พ.ศ. 2365	ต้นตระกูล วงศาโรจน์
เจ้าพระยาอัครมหาเสนา (สังข์)		รัชสมัยรัชกาลที่ 2 พ.ศ. 2365 - พ.ศ. 2367	ถึงแก่อสัญกรรมในปี พ.ศ. 2370 ไม่มีบุตรธิดา
เจ้าพระยามหาเสนา (น้อย)		รัชสมัยรัชกาลที่ 3 พ.ศ. 2367 - พ.ศ. 2373
สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ (ดิศ บุนนาค)		รัชสมัยรัชกาลที่ 3 ถึงรัชกาลที่ 4 พ.ศ. 2365 - พ.ศ. 2367
สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค)		รัชสมัยรัชกาลที่ 4 ถึง รัชกาลที่ 5 พ.ศ. 2365 - พ.ศ. 2367
เจ้าพระยาสุรวงษ์ไวยวัฒน์ (วร บุนนาค)		รัชสมัยรัชกาลที่ 5 พ.ศ. 2412 - พ.ศ. 2431
เจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ (พุ่ม ศรีไชยยันต์)		รัชสมัยรัชกาลที่ 5 พ.ศ. 2331 - พ.ศ. 2437	สมุหกลาโหมคนสุดท้าย