สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก

สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก (อังกฤษ: Supreme Patriarch of Thailand) เป็นประมุขสูงสุดของคณะสงฆ์ไทย ซึ่งดำรงสถานะเป็นผู้นำทางจิตวิญญาณของพระสงฆ์ทั้งปวง ตลอดจนเป็นสัญลักษณ์แห่งเอกภาพและความมั่นคงของพระพุทธศาสนาในประเทศไทย บทบาทของสมเด็จพระสังฆราชได้รับการบัญญัติไว้อย่างชัดเจนในพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พุทธศักราช 2505 และฉบับแก้ไขเพิ่มเติม โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อวางหลักเกณฑ์ในการบริหารกิจการคณะสงฆ์ภายใต้ระบบระเบียบที่เป็นเอกภาพและเชื่อมโยงกับรัฐบาลไทยตามหลักธรรมาภิบาล^[2][3]

สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก
พระเศวตฉัตร 3 ชั้น ประจำพระองค์สมเด็จพระสังฆราชที่มีพระชาติกำเนิดเป็นสามัญชน
ผู้ดำรงตำแหน่งคนปัจจุบัน สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ (อัมพร อมฺพโร) ตั้งแต่ 12 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2560
การเรียกขาน	ฝ่าพระบาท
สมาชิกของ	มหาเถรสมาคม
จวน	พระอารามหลวง
ผู้แต่งตั้ง	พระมหากษัตริย์ โดยมีนายกรัฐมนตรีเป็นผู้ถวายคำกราบบังคมทูล
วาระ	ตลอดพระชนม์ชีพ
ผู้ประเดิมตำแหน่ง	สมเด็จพระสังฆราช (ศรี)
สถาปนา	พ.ศ. 2325; 243 ปีที่แล้ว (2325)
เงินตอบแทน	34,200 บาทต่อเดือน[1]

สมเด็จพระสังฆราชทรงมีอำนาจหน้าที่ในการกำกับและควบคุมกิจการของคณะสงฆ์ทั่วประเทศทั้งในด้านการปกครอง การเผยแผ่ การศึกษา และการศาสนูปถัมภ์ อันครอบคลุมถึงการวางนโยบายหลักของคณะสงฆ์ การแต่งตั้งหรือถอดถอนเจ้าอาวาส และการวินิจฉัยปัญหาทางพระธรรมวินัย ทั้งนี้ ยังรวมถึงการกำกับดูแลพระธรรมทูตไทยในต่างประเทศซึ่งมีบทบาทสำคัญในการเผยแผ่พระพุทธศาสนาในระดับสากล สมเด็จพระสังฆราชจึงเป็นทั้งผู้นำเชิงนโยบายทางศาสนาและผู้รักษาเอกภาพแห่งพระธรรมวินัยของสงฆ์ไทยในฐานะศูนย์กลางจิตวิญญาณของพุทธศาสนิกชนชาวไทย

นอกจากนี้ ตามกฎหมาย สมเด็จพระสังฆราชยังทรงดำรงตำแหน่งประธานกรรมการมหาเถรสมาคม โดยตำแหน่ง ซึ่งเป็นองค์กรสูงสุดในการบริหารกิจการคณะสงฆ์ไทย ทั้งในด้านบริหารและนิติบัญญัติ โดยมหาเถรสมาคมทำหน้าที่ออกข้อบัญญัติ ข้อวินิจฉัย และคำสั่งที่เกี่ยวกับกิจการสงฆ์ทั่วประเทศ ตลอดจนเป็นกลไกในการประสานงานกับฝ่ายรัฐเพื่อวางแนวนโยบายศาสนาในภาพรวม บทบาทของสมเด็จพระสังฆราชในฐานะประธานกรรมการมหาเถรสมาคมจึงมีความสำคัญต่อความต่อเนื่องของการบริหารกิจการคณะสงฆ์อย่างมีระบบ พร้อมรักษาจารีตประเพณีของเถรวาทอย่างมั่นคงในบริบทของประเทศไทยสมัยใหม่

พระสังฆราชแห่งสังฆมณฑลไทย

สมเด็จพระสังฆราช เป็นตำแหน่งที่มีมาตั้งแต่สมัยกรุงสุโขทัย ดังมีหลักฐานจากศิลาจารึกของพ่อขุนรามคำแหงมหาราช ได้จารึกคำว่าสังฆราชไว้ด้วย สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก เป็นตำแหน่งสมณศักดิ์สูงสุดฝ่ายพุทธจักรของคณะสงฆ์ราชอาณาจักรไทย ทรงเป็นองค์ประธานการปกครองคณะสงฆ์ ตำแหน่งนี้น่าจะมีที่มาจากคณะสงฆ์ไทย นำแบบอย่างมาจาก ลัทธิลังกาวงศ์ ซึ่งพ่อขุนรามคำแหงมหาราช ได้ทรงอัญเชิญพระเถระผู้ใหญ่ของลังกา ที่เชี่ยวชาญในพระไตรปิฎก เข้ามาเผยแผ่พระพุทธศาสนาฝ่ายเถรวาทในประเทศไทย

ในสมัยกรุงศรีอยุธยา ได้เพิ่มตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราชเป็น สกลมหาสังฆปริณายก มีอำนาจว่ากล่าวออกไปถึงหัวเมือง โดยมีสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ เจ้าคณะใหญ่ฝ่ายคามวาสี เป็นพระสังฆราชขวา สมเด็จพระวันรัตเจ้าคณะใหญ่ฝ่ายอรัญวาสี เป็นสังฆราชซ้าย องค์ใดมีพรรษายุกาลมากกว่า ก็ได้เป็นสมเด็จพระสังฆราช ในปลายสมัยกรุงศรีอยุธยา พระอริยมุนี ได้ไปสืบอายุพระพุทธศาสนาที่ลังกาทวีป มีความชอบมาก เมื่อกลับมาได้รับสมณศักดิ์สูงขึ้นตามลำดับจนเป็นสมเด็จพระสังฆราช สมเด็จพระที่นั่งสุริยาศน์อมรินทร์มีพระราชดำริให้คงราชทินนามนี้ไว้ จึงทรงตั้งราชทินนามสมเด็จพระสังฆราชเป็น สมเด็จพระอริยวงศาสังฆราชาธิบดี และมาเป็น สมเด็จพระอริยวงษญาณ ในสมัยกรุงธนบุรี และได้ใช้ต่อมาจนถึง รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงได้ทรงปรับปรุงเพิ่มเติมเป็น "สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ" ซึ่งได้ใช้มาจนถึงปัจจุบัน

ตามทำเนียบสมณศักดิ์ตั้งแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยา ที่มีตำแหน่งสังฆปริณายก 2 องค์ ที่เรียกว่า พระสังฆราชซ้าย/ขวา ดังกล่าวแล้ว ยังมีคำอธิบายอีกประการหนึ่งว่า สมเด็จพระอริยวงศ์ เป็นพระสังฆราชฝ่ายขวาว่า คณะเหนือ พระพนรัตน์ เป็นพระสังฆราชฝ่ายซ้ายว่า คณะใต้ มี พระสุพรรณบัฏ จารึกพระนามเมื่อทรงตั้งทั้ง 2 พระองค์ แต่ที่สมเด็จพระพนรัตน์ โดยปกติไม่ได้เป็นสมเด็จ ส่วนพระสังฆราชฝ่ายขวานั้นเป็นสมเด็จทุกพระองค์ จึงเรียกว่าสมเด็จพระสังฆราช จึงเป็นมหาสังฆปริณายก มีศักดิ์สูงกว่าพระสังฆราชฝ่ายซ้าย ที่พระพนรัตน์แต่เดิม ทรงยกพระเกียรติยศเป็นสมเด็จแต่บางองค์ มาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย จึงเป็นสมเด็จทุกพระองค์

เมื่อครั้งกรุงสุโขทัยเป็นราชธานี วิธีการปกครองพระราชอาณาจักรในครั้งนั้น หัวเมืองใหญ่ที่ห่างไกลจากราชธานี เป็นเมืองประเทศราชโดยมาก แม้เมืองใหญ่ที่อยู่ใกล้ราชธานี ก็ตั้งเจ้านายในพระราชวงศ์เสด็จออกไปครองเมือง ทำนองเจ้าประเทศราช เมืองใหญ่แต่ละเมือง จึงน่าจะมีพระสังฆราชพระองค์หนึ่ง เป็นสังฆปรินายกของสังฆบริษัทในเมืองนั้น ดังปรากฏเค้าเงื่อนในทำเนียบชั้นหลัง ยังเรียกเจ้าคณะเมืองว่าพระสังฆราชอยู่หลายเมือง จนมาถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงได้ทรงเปลี่ยนมาเป็นสังฆปาโมกข์

พระสงฆ์ฝ่ายคามวาสีและอรัญวาสีนี้มีมาแต่ครั้งพุทธกาล คือฝ่ายที่พำนักอยู่ใกล้เมืองเพื่อศึกษาพระธรรมวินัย เรียกว่าคามวาสี อีกฝ่ายหนึ่งบำเพ็ญสมณธรรมในที่สงบเงียบตามป่าเขา ห่างไกลจากบ้านเมืองเรียกว่าอรัญวาสี ภิกษุแต่ละฝ่ายยังแบ่งออกเป็นคณะ แต่ละคณะจะมีพระราชาคณะปกครอง หัวหน้าพระราชาคณะเรียกว่าสมเด็จพระราชาคณะ

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้โปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาเปลี่ยนพระอิสริยยศสมเด็จพระสังฆราชที่เป็นพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เป็น สมเด็จพระมหาสมณเจ้า^[4] ทรงเศวตฉัตร 5 ชั้น พระราชวงศ์ชั้นรองลงมา เท่าที่ปรากฏ มีชั้นหม่อมเจ้าผู้ได้รับสถาปนาเป็นสมเด็จพระสังฆราช มีคำนำหน้า พระนามว่า สมเด็จพระสังฆราชเจ้า ทรงฉัตรตาดเหลือง 5 ชั้น

ตามพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พ.ศ. 2505 พระมหากษัตริย์ทรงสถาปนาสมเด็จพระสังฆราชหนึ่งพระองค์ ตามคำกราบบังคมทูลของนายกรัฐมนตรีโดยความเห็นชอบของมหาเถรสมาคม ในการนี้ นายกรัฐมนตรีจะเสนอนามสมเด็จพระราชาคณะที่มีอาวุโสสูงสุดโดยสมณศักดิ์ แต่ถ้าสมเด็จพระราชาคณะดังกล่าวไม่อาจปฏิบัติหน้าที่ได้ จะเสนอสมเด็จพระราชาคณะรูปอื่นตามลำดับสมณศักดิ์และความสามารถในการทำหน้าที่แทน

ต่อมาในปี พ.ศ. 2560 ได้มีการแก้ไขกฎหมายว่าด้วยคณะสงฆ์ กำหนดให้ "มาตรา 7 พระมหากษัตริย์ทรงสถาปนาสมเด็จพระสังฆราชองค์หนึ่ง และให้นายกรัฐมนตรี ลงนามรับสนองพระบรมราชโองการ”

เครื่องยศของสมเด็จพระสังฆราช

ธรรมเนียมพระยศของ สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
ตราประจำพระองค์
การทูล	ฝ่าพระบาท
การแทนตน	เกล้ากระหม่อม/เกล้ากระหม่อมฉัน
การขานรับ	เกล้ากระหม่อม พะย่ะค่ะ/เพคะ

สมเด็จพระสังฆราชจะทรงมีเครื่องพระยศประกอบพระอิสริยยศสมเด็จพระสังราช ดังนี้^[5]

• พระแท่นภายใต้เศวตฉัตร 3 ชั้น
• พัดยศสมเด็จพระสังฆราช
• บาตร พร้อมฝาบาตร เชิงบาตรถมปัด
• พานพระศรี ถมปัด
• ขันน้ำและพานรอง ถมปัด
• คณโฑ ถมปัด
• พระสุพรรณศรี ถมปัด
• พระสุพรรณราช ถมปัด
• หีบตราพระจักรี ถมปัด
• ปิ่นโตทรงกลม 4 ชั้น ถมปัด
• กาทรงกระบอก ถมปัด
• หม้อลักจั่น ถมปัด
• กระโถน ถมปัด

เมื่อสิ้นพระชนม์จะทรงได้รับเครื่องประกอบพระอิสริยยศ ได้แก่

• พระโกศกุดั่นน้อย (หรือชั้นที่สูงกว่า)
• พระเศวตฉัตร 3 ชั้นกางกั้นพระโกศ (หรือชั้นที่สูงกว่า)
• เสด็จสรงน้ำพระศพ
• พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมพระศพ 100 วัน
• พระสงฆ์รับพระราชทานฉันเช้า-เพล 100 วัน
• ริ้วกระบวนพระอิสริยยศเชิญพระโกศพระศพไปยังพระเมรุ
• พระเมรุผ้าขาว สำหรับพระราชทานเพลิงพระศพ (ปัจจุบันใช้พระเมรุวัดเทพศิรินทราวาส)
• เสด็จพระราชทานเพลิงพระศพ บำเพ็ญพระราชกุศลออกพระเมรุ ตลอดจนฉลองพระอัฐิ
• เศวตฉัตร 3 ชั้นสุมพระอัฐิบนพระเมรุ (หรือชั้นที่สูงกว่า)
• เครื่องประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง กลองชนะ จ่าปี่ จ่ากลอง

พระโกศกุดั่นใหญ่ประกอบพระอิสริยยศพระศพสมเด็จพระญาณสังวร (เจริญ สุวฑฺฒโน) (ต่อมาเลื่อนเป็นพระโกศทองน้อย ในพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ)

พระเศวตฉัตรประจำตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราช

• พระเศวตฉัตร (ฉัตรขาว) 3 ชั้น ประจำตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราช ซึ่งมีพระชาติกำเนิดเป็นสามัญชน
• ฉัตรตาดเหลือง 5 ชั้น ประจำตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราช ที่ได้รับการสถาปนาที่ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า
• เบญจปฎลเศวตฉัตร (ฉัตรขาว 5 ชั้น) ประจำตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราช ที่ได้รับการสถาปนาที่ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า ซึ่งมีพระชาติกำเนิดเป็นพระบรมวงศานุวงศ์ และสมเด็จพระสังฆราชเจ้าที่ได้รับพระราชทานสถาปนาให้เพิ่มพระอิสริยยศในพระสมณศักดิ์สูงยิ่งขึ้นไปอีก

รายพระนาม

บทความหลัก: รายพระนามสมเด็จพระสังฆราชแห่งกรุงรัตนโกสินทร์

คณะสงฆ์อื่น หน่วยงานในการกำกับดูแลของสมเด็จพระสังฆราช

• พระมหาคณาจารย์จีนธรรมวชิราจารย์ (เย็นอี่) – เจ้าคณะใหญ่จีนนิกายและประธานกรรมการคณะสงฆ์จีนนิกาย เจ้าอาวาสวัดโพธิ์แมนคุณาราม (普門報恩寺-โพวมึ้งป่ออึงยี่)
• พระมหาคณานัมธรรมวชิรานุวัตร (ณรงค์ ติ่นเรียน) – เจ้าคณะใหญ่อนัมนิกายและประธานกรรมการคณะสงฆ์อนัมนิกาย เจ้าอาวาสวัดสมณานัมบริหาร (禛囯景福寺 เกี๋ยงเพื๊อกตื่อ)