Mga Selta

Ang mga Selta (Ingles: mga Celt) ay isang malaking pangkat ng mga tribong Caucasiano sa Europa na unang lumitaw noong Kaagahan ng Panahon ng Bakal, humigit-kumulang sa 1200 BC sa Austria. Nagmula sila sa Hallstatt at mga La Tène. Ang kanilang kultura at mga hene ay lumaganap sa karamihan ng mga bahagi ng Europa, at sa pagsapit ng panahon ng paglitaw ng mga Griyego at pagdaka ng mga Romano, ang Mga Pulong Britaniko at mga bahagi ng kanluran, katimugan, at silangang Europa ay mga Seltiko (Celtic) na - ang pinaka maraming mga tribong Seltiko ay dating nasa Gaul. Ang mga Selta ay nagsasalita ng mga wikang Seltiko. Sa kasalukuyan, ang mga wikang Seltiko na nananatili pa ay ang Breton, Cornes, Welsh at ang mga Gaeliko (Goideliko).

Ang lipunan at teknolohiyang Seltiko, bagaman hindi kasing masulong ng mga Romano, ay hindi primitibo para sa kapanahunan nito. Namumuhay ang mga Selta sa isang uri ng pamumuhay na nakabatay sa mga kodigo ng etika at mga kodigo ng karangalan at nakapagpaunlad ng isang kulturang pansarili na puno ng namumukod-tanging mga larawan o pagguhit, mga eskultura, mga alahas, kuwentong-bayan, at mga disenyo at mga teknika sa pagtatayo ng mga gusali. Mayroon din silang kasanayan sa pagpapanday, pagsasaka at diplomasya.

Ang mga mandirigmang Seltiko ay magsusuot ng mga pinturang pandigma at tatangkain nilang takutin ang mga kalaban nila sa pamamagitan ng pagsigaw ng mga sigaw na pandigma. Maraming mga tribo ang mayroong iba't ibang mga pamantayan na pangkasuotan para sa labanan, may ilang mga mandirigma na nagsusuot ng mga tanikala at/o mga baluting katad, ang ilan ay nagsusuot ng mga damit lamang at mayroong ilan na nalalamang nakikipaglaban na nakahubo't hubad. Mayroon din silang pansariling uri ng espada na napakatibay at isang kalasag na talagang nakakapananggalang. Nang magsimulang lumaganap ang Republikang Romano, naging marahas sa isa't isa ang mga Galo at ang mga Romano at nagsasagupaan sa maraming mga pagkakataon; subalit, sa paglaon ay nagapi rin sila ng mga Romano at humantong na nasakop ng mga Romano ang halos lahat ng mga tribong Seltiko sa Europa at pinamunuan sila hanggang sa pagbagsak ng Imperyong Romano. Nag-aaway-away din sa isa't isa ang mga tribong Seltiko. Pagkaraang magwagi sa isang labanan, pupugutin ng mga Seltiko ang mga ulo ng kanilang mga kaaway at dadalhin pabalik sa kanilang mga tahanan.^[1]

Noong panahon ng pagbagsak ng Imperyo ng Roma, karamihan sa mga dating lupain ng mga Selta ay humantong na napamunuan ng mga nandarayuhang mga tribong Hermaniko at sumanib sa mga lahing Romano-Seltiko (mga tao na kapwa mayroong mga ninunong Romano at Seltiko) upang sa paglaon ay bumuo ng ilang mga bansang Europeo ng pangkasalukuyang kapanahunan, katulad ng Pransiya. Ang mga teritoryong itinuturing pa rin bilang Seltiko ay ang Irlanda, Gales, Iskotlandiya, Pulo ng Man, at Britaniya (huwag ikalito sa Britanya).

Mga Pangalan at Terminolohiya

Celto-Latin stele mula sa Galicia, ika-2 siglo, tumutukoy sa "CELTICA SUPERTAM(arica)".

Sinauna

Ang unang naitalang paggamit ng pangalang 'Celts' – bilang Κελτοί (Keltoi) sa Sinaunang Griyego – ay mula sa Griyegong heograpo na si Hecataeus of Miletus noong 517 BK,^[2] nang sumulat siya tungkol sa isang pangkat ng tao na nakatira malapit sa Massilia (kasalukuyang Marseille), timog ng Gaul.^[3] Noong ika-5 siglo BK, tinukoy ni Herodotus ang Keltoi na nakatira sa paligid ng pinagmulan ng Danube at sa malayong kanluran ng Europa.^[4] Hindi tiyak ang etimolohiya ng Keltoi. Posibleng mga ugat ay kasama ang Indo-Europeong *kʲel 'magtago' (makikita rin sa Lumang Irlandes na ceilid, at sa Makabagong Welsh na celu), *kʲel 'magpainit' o *kel 'mag-udyok'.^[5] Maaaring ito ay nagmula sa wikang Celtiko. Sinusuportahan ng lingguwistang si Kim McCone ang pananaw na ito at binanggit na ang Celt- ay makikita sa mga pangalan ng ilang sinaunang Gaul gaya ni Celtillus, ama ni Vercingetorix. Iminumungkahi niyang nangangahulugang mga tao o inapo ng "nakatagong isa", na binabanggit na ang mga Gaul ay nag-aangkin ng pinagmulan mula sa isang diyos ng kailaliman ng lupa (ayon sa Commentarii de Bello Gallico), at inuugnay ito sa Alemanikong Hel.^[6] Mayroon ding naniniwala na ito ay isang pangalang nilikha ng mga Griyego; kabilang dito ang lingguwistang si Patrizia de Bernardo Stempel, na nagmumungkahing ang kahulugan nito ay "ang matatangkad".^[7]

Noong unang siglo BK, iniulat ng pinunong Romano na si Julius Caesar na tinatawag ng mga Gaul ang kanilang sarili na 'Celts', Latin: Celtae, sa sarili nilang wika.^[8] Kaya’t, kung ibinigay man ito sa kanila ng iba o hindi, ginamit ito mismo ng mga Celt. Ang Griyegong heograpo na si Strabo, na sumulat tungkol sa Gaul sa pagtatapos ng unang siglo BK, ay tumutukoy sa "angkan na ngayon ay tinatawag na parehong Gallic at Galatic", bagaman ginagamit din niya ang Celtica bilang isa pang pangalan para sa Gaul. Iniulat din niya na may mga pangkat ng Celt sa Iberia, tinatawag silang Celtiberi at Celtici.^[9] Nabanggit ni Pliny the Elder ang paggamit ng Celtici sa Lusitania bilang apelyido ng tribo,^[10] na kinumpirma ng mga epigrapikong natuklasan.^[11][12]

Ang pangalang Latin para sa mga Gaul, Galli (pl.), ay maaaring nagmula sa isang etnikong pangalang Celtiko, marahil ay hiniram sa Latin noong paglawak ng mga Celt sa Italya mula sa unang bahagi ng ika-5 siglo BK. Ang ugat nito ay maaaring Proto-Celtic *galno, na nangangahulugang "lakas, kapangyarihan" (kung saan nagmula ang Lumang Irlandes na gal "tapang, bagsik", at Welsh na gallu "kayang gawin, kapangyarihan"). Ang Griyegong pangalan na Γαλάται (Galatai, Latinisado bilang Galatae) ay malamang na may parehong pinagmulan, tumutukoy sa mga Gaul na sumakop sa timog-silangang Europa at nanirahan sa Galatia.^[13] Ang hulaping -atai ay maaaring isang anyong Griyego.^[14] Iminumungkahi ni Kim McCone na nagmula ito sa Proto-Celtic na *galatis ("mabangis, galit"), at hindi orihinal na isang etnikong pangalan kundi tawag sa mga kabataang mandirigma. Ayon sa kanya, "Kung ang unang impluwensya ng mga Gaul sa mundong Mediteraneo ay pangunahing militar na kadalasang kinasasangkutan ng mababangis na kabataang *galatīs, magiging likas para sa mga Griyego na gamitin ang pangalang ito para sa uri ng Keltoi na kadalasan nilang nakakasalamuha".^[6]

Makabago

Sa loob ng hindi bababa sa 1,000 taon, hindi ginamit ang etnonym na Celt. Walang pangkat etniko na tinawag ang kanilang sarili na Celt o Celtiko hanggang bandang 1700. Matapos muling matuklasan ang salitang 'Celtic' sa mga klasikong teksto, ito ay unang inilapat sa natatanging kultura, kasaysayan, tradisyon, at wika ng mga makabagong bansang Celtiko – Irlanda, Scotland, Wales, Cornwall, Brittany, at ang Isle of Man.^[15] Ang 'Celt' ay isang makabagong salitang Ingles, unang naitala noong 1707 sa isinulat ni Edward Lhuyd, na ang gawain, kasama ng iba pang iskolar noong huling bahagi ng ika-17 siglo, ay nagdala ng pansin ng akademya sa mga wika at kasaysayan ng mga sinaunang Celtiko sa Gran Britanya.^[16] Ang mga salitang Ingles na Gaul, Gauls (pl.) at Gaulish (unang naitala noong ika-16–17 siglo) ay mula sa Pranses na Gaule at Gaulois, isang hiram mula sa Frankish *Walholant, 'lupain ng mga Romano' (tingnan Gaul: Name), na ang ugat ay ang Proto-Germanic *walha-, 'dayuhan, Romano, Celt', kung saan nagmula ang salitang Ingles na Welsh (Lumang Ingles wælisċ). Ang Proto-Germanic na *walha ay nagmula sa pangalan ng Volcae,^[17] isang tribong Celtiko na unang nanirahan sa timog Alemanya at gitnang Europa, pagkatapos ay lumipat sa Gaul.^[18] Nangangahulugan ito na ang Ingles na Gaul, sa kabila ng pagkakatulad sa anyo, ay hindi talaga nagmula sa Latin na Gallia (na dapat sana ay naging *Jaille sa Pranses) bagaman tumutukoy ito sa parehong sinaunang rehiyon.^[18]

Ang Celtic ay tumutukoy sa isang pamilya ng wika at, sa pangkalahatan, ay nangangahulugang 'ng mga Celt' o 'sa istilo ng mga Celt'. Maraming kulturang arkeolohikal ang itinuturing na Celtiko, batay sa natatanging mga set ng artepakto. Ang ugnayan sa pagitan ng wika at artepakto ay napadadali ng presensya ng mga inskripsiyon.^[19] Ang makabagong ideya ng isang Celtikong kultural na pagkakakilanlan o "Celticity" ay nakatuon sa mga pagkakatulad sa pagitan ng mga wika, mga likhang-sining, at mga klasikong teksto,^[20] at kung minsan ay pati na rin sa mga materyal na artepakto, organisasyong panlipunan, lupang tinubuan at mitolohiya.^[21] Ang mas naunang mga teorya ay naniniwala na ang mga pagkakatulad na ito ay nagpapahiwatig ng isang karaniwang "lahi" (ang konsepto ng lahi ay ngayon ay pinagtatalunan) na pinagmulan para sa iba't ibang mga Celt, ngunit ang mas makabagong teorya ay nagsasabing mas sumasalamin ito sa isang karaniwang pamana sa kultura at wika kaysa sa genetiko. Mukhang magkakaiba ang mga kulturang Celtiko, na ang paggamit ng isang wikang Celtiko ang pangunahing bagay na magkapareho sa kanila.^[22] As the 20th century progressed, the ethnic interpretation of La Tène culture became more strongly rooted, and any findings of La Tène culture and flat inhumation cemeteries were linked to the Celts and the Celtic language.^[23]

Sa kasalukuyan, ang terminong 'Celtic' ay karaniwang tumutukoy sa mga wika at kultura ng Irlanda, Scotland, Wales, Cornwall, ang Isle of Man, at Brittany; tinatawag din itong mga bansang Celtiko. Ito ang mga rehiyong ang mga wikang Celtiko ay sinasalita pa rin sa ilang antas. Ang apat ay Irlandes, Scottish Gaelic, Welsh, at Breton; dagdag pa ang dalawang kamakailang muling binuhay, ang Cornish (isang wikang Brittonic) at Manx (isang wikang Goidelic). Mayroon ding mga pagtatangkang muling buuin ang Cumbric, isang wikang Brittonic sa hilagang Britanya. Ang mga rehiyong Celtiko sa kontinental na Europa ay yaong ang mga residente ay nag-aangkin ng pamana ng Celtiko, ngunit kung saan walang wikang Celtiko na nabubuhay; kabilang dito ang kanlurang Iberia, ibig sabihin Portugal at hilaga-gitnang Spain (Galicia, Asturias, Cantabria, Castile and León, Extremadura).^[24]

Tingnan din

• Bayang Seltiko
• Araling Seltiko
• Dagat Seltiko
• Mga wikang Seltiko