Kapitalizm
özel mülkiyete dayalı ekonomik sistem / From Wikipedia, the free encyclopedia
Kapitalizm, üretim araçlarının özel mülkiyetine ve bunların kâr amacıyla işletilmesine dayanan bir ekonomik sistemdir.[1][2] [3][4][5]
Serbest piyasa ekonomisi olarak 16. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Kapitalizmin merkezindeki özellikler özel mülkiyet, sermaye birikimi, ücretli emek, gönüllü takas, fiyat sistemi ve rekabetçi pazarları içerir.[6][7]
Kapitalist piyasa ekonomisinde, karar verme ve yatırım finansal ve sermaye piyasalarındaki üretim faktörleri sahiplerince belirlenir.
Malların fiyatları ve dağıtımı ağırlıklı olarak piyasadaki rekabet tarafından belirlenir.[8][9]
İktisatçılar, tarihçiler, politik iktisatçılar ve sosyologlar, kapitalizme ilişkin analizlerinde farklı bakış açılarını benimsemişler ve pratikte kapitalizmin çeşitli biçimlerini tanımışlardır. Bunlar laissez-faire veya serbest piyasa kapitalizmini, anarko-kapitalizmi, devlet kapitalizmini ve refah kapitalizmini içerir.
Kapitalizmin farklı biçimleri, değişen derecelerde Serbest piyasalar, kamu mülkiyeti,[10] serbest rekabetin önündeki engeller ve devlet onaylı sosyal politikaları içerir.
Piyasalardaki rekabetin derecesi, müdahale ve düzenlemenin rolü ve devlet mülkiyetinin kapsamı farklı kapitalizm modellerine göre farklılık gösterir.
Farklı pazarların ne ölçüde özgür olduğu ve özel mülkiyeti tanımlayan kurallar siyaset ve politika meselesidir. Mevcut kapitalist ekonomilerin çoğu, serbest piyasa unsurlarını devlet müdahalesi ve bazı durumlarda ekonomik planlama ile birleştiren karma ekonomilerdir.[11]
Kapitalist ekonomi pratiği Avrupa'da 16. ve 19. yüzyıllar arasında kurumsallaştı ama bazı niteliklerine İlk Çağ'da da rastlanabilir, Orta Çağ döneminde de tüccar kapitalizminin erken biçimleri ortaya çıkmıştır. Feodalizm sona erdiğinden beri kapitalizm Batı dünyasındaki egemen sistemdir, bütün dünyaya da İngiltere başta olmak üzere Avrupa'dan yayılmıştır.
Modern haliyle kapitalizm, İngiltere'deki tarımcılığın yanı sıra 16. ve 18. yüzyıllar arasında Avrupa ülkelerinin merkantilist uygulamalarından ortaya çıktı. 18. yüzyıldaki Sanayi Devrimi, kapitalizmi fabrika işi ve karmaşık iş bölümü ile nitelenen baskın bir üretim tarzı olarak kurdu. Kapitalizm, küreselleşme süreciyle birlikte 19. ve 20. yüzyıllarda, özellikle I. Dünya Savaşı öncesinde ve Soğuk Savaş bittikten sonra tüm dünyaya yayıldı. 19. yüzyılda kapitalizm büyük ölçüde devlet tarafından düzenlenmiyordu, ancak II. Dünya Savaşı sonrası dönemde Keynesçilik aracılığıyla daha fazla düzenlemeye tabi tutuldu ve ardından 1980'lerde neoliberalizm aracılığıyla daha düzensiz kapitalizme geri dönüş geldi.
Kapitalizm tanım özellikleri açısından iki farklı özelliktedir. Bunlardan birincisi, üretimin salt kâr amacı güdümlenerek yapıldığı ve bu artı değerin de pazarda satıldığı büyük ekonomik sistemin adıdır. Diğer tanım ise kapitalizmin ücretli emeğe dayalı bir ekonomik sistem, bir üretim tarzı olduğu vurgulanır.
Kapitalist sistemde üretim sonucu elde edilen gelirin, ürünün maliyetinden fazla olması gerekir ve bunun sonucunda artı değer oluşur. Artı değer işçinin kendi değerini yeniden üretmesi sonucu oluşabilirken, ürünün pazarda belli bir kâr marjı ile satılmasıyla da oluşabilir.
Kapitalizm, Türkçede "sermayecilik" veya "anamalcılık" anlamlarına da gelir.[12][13]
Piyasa ekonomileri pek çok yönetim biçiminde, pek çok farklı zaman, yer ve kültürde var olmuştur. Batı Avrupa'da modern endüstriyel kapitalist toplumlar, Sanayi Devrimi'ne yol açan bir süreçte gelişti. Kapitalist ekonomiler, sermaye birikimi yoluyla ekonomik büyümeyi destekler, ancak ekonomik büyümenin ardından durgunluğun takip ettiği bir iş döngüsü, bu tür ekonomilerin ortak özelliğidir.[14]