En İyi Sorular
Zaman Çizelgesi
Sohbet
Bakış Açıları
Ağa Muhammed Şah
Kaçar Hanedanı'nın kurucusu Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Remove ads
Ağa Muhammed Şah (Farsça: محمد خان قاجار d. 14 Mart 1742 - ö. 17 Haziran 1797), Kaçar Aşireti'nin reisi; 1794-1925 yılları arasında İran'a hakim olan Kaçar Hanedanı'nın kurucusudur. Aslen Kaçar aşiretinden Koyunlu kolunun aşiret reisiydi. Ağa Muhammed Han 1789'da İran Şahı olarak tahta çıktı, ancak Mart 1796'ya kadar resmen taç giymedi. 1794'te Zend Hanedanı'ndan Lutf Ali Han'ı öldürmesiyle tahta çıktı. 17 Haziran 1797'de suikasta kurban gitti ve yeğeni Feth Ali Şah tahta çıktı. Ağa Muhammed Han saltanatında başkenti Tahran (günümüzde hala İran'ın başkentidir) yaparak İran'ın tekrar merkezi otoriteye kavuşmasını sağladı. Gürcistan'ın bağımsızlık ilan etmesiyle Tiflis'e şiddetli bir saldırı düzenleyerek 15.000 Gürcü esir ile İran'a geri döndü.
 |
Remove ads
İlk yılları
Özetle
Bakış açısı
Ailesi ve Gençliği
Ağa Muhammed Han, 1742'de Esterabad'da dünyaya geldi. O Kaçar Aşiretinin Koyunlu (Kovanlı da denir) koluna mensuptur. Aşiretin farklı kolları vardır; bunlardan en önemlisi olan Develi kolu, Koyunlu koluyla sıklıkla mücadele etti. Ağa Muhammed Han ise Koyunlu kolunun lideri olan Muhammed Hasan Han'ın en büyük oğlu ve II. Tahmasb emriyle öldürülen Feth Ali'nin torunuydu. Ağa Muhammed Han'ın öz ve üvey kardeşlerinin isimleri Hüseyin Kulı Han, Murtaza Kulı Han, Mustafa Kulı Han, Rıza Kulı Han, Cafer Kulı Han, Mehdi Kulı Han, Abbas Kulı Han ve Ali Kulı Han'dır. Nadir Şah 1747'de ölmesiyle, yönetimin Afşarların elinden çıkması, Muhammed Hasan'ın Esterabad'da müstakil bir yönetim kurması, Nadir Şah'ın yeğeni Adil Şah'ın Meşhed'den ayrılıp Esterabad'ın kontrolünü ele geçirmesiyle son buldu. Adil Şah Muhammed Hasan'ı yakalayamadı ancak Ağa Muhammed Han'ı ele geçirmeyi başardı. İlk önce öldürmeyi düşündüyse de daha sonra Ağa Muhammed'i öldürmeyip hadım ettirdi. Bunun üzerine Muhammed Han sarayda görevlilere verilen "ağa" unvanını aldı.
Muhammed Hasan’ın Ölümü
Geçen 10 yıl boyunca Afşar Hanedanı iç savaş ve Afgan Emiri Ahmed Şah'ın istilasıyla Horasan’a çekildi. Bu süreçte Muhammed Hasan, Peştun Lideri Azad Han ile Afgan ve Zend hükümdarı Kerim Han'a karşı Nadir Şah'ın eski imparatorluğunun batı kısmının hakimiyeti için savaştı. Ancak 1759'da Esterâbâd Muharebesi’nde Zend ordusuna yenildi ve taraftarları tarafından ihanete uğrayarak Sevadkuhlu Muhammed Han tarafından öldürüldü. Ağa Muhammed Han'ın hadım olmasından dolayı Kovanlıların başına kardeşi olan Hüseyin Kuli Han geçti. Kısa bir süre sonra Esterabad’ı Kerim Han ele geçirerek Hüseyin Han Develü’yü Kaçarların başına geçirdi. O esnada Ağa Muhammed Han ve kardeşi Hüseyin Kulı Han bozkırı terk etti. Bir yıl sonra Ağa Muhammed Han Esterabad'a karşı bir saldırı düzenledi. Ancak kaçmak zorunda kalarak Eşref'e ulaşmayı başardıysa da esir alındı ve rehine olarak Tahran'daki Kerim Han'a gönderildi. Çok geçmeden Hüseyin Kulı Han da yakalandı.
Kerim Han'ın Yanında
Kerim Han, Ağa Muhammed Han’a yanında kaldığı zaman boyunca ona merhametli davrandı. Onun akrabalarını ikna ederek silahlarını bıraktırdı. Daha sonra onları Damgan'a yerleştirdi. 1763 yılında Ağa Muhammed Han ve Hüseyin Kulı Han Zend başkentine gönderilerek Kerim Han'ın hareminin bir parçası olan halası Hatice Begüm'ün yaşadığı Şiraz’a yerleştirildi. Anneleri kent valisinin kız kardeşi olması nedeniyle Ağa Muhammed Han'ın diğer kardeşleri Murtaza Kulı Han ve Mustafa Kulı Han Esterabad'da yaşamaya devam ettiler. Kalan kardeşleri Kazvin'e gönderildi. Ağa Muhammed, Kerim Han'ın sarayında esir olmaktan ziyade misafir olarak görüldü. Ayrıca Kerim Han, Ağa Muhammed Han'ın siyasi bilgisini de kabul ediyor ve devletin çıkarları konusunda onun tavsiyelerine başvuruyordu. Ağa Muhammed Han'ı, Şahname destanındaki efsanevi Turan Kralı Efrasiyab'ın akıllı danışmanına atıfta bulunarak "Pîrân-ı Vîse " olarak adlandırdı. Bu dönemde Ağa Muhammed Han'ın Kazvin'de bulunan iki kardeşi de Şiraz'a gönderildi. Şubat 1769'da Kerim Han, Hüseyin Kulı Han'ı Damgan valiliğine atadı. Hüseyin Kulı Han Damgan'a vardığında hemen Develü ve diğer aşiretlerle babasının intikamını almak için şiddetli bir çatışma başlattı. 1777'de Findarisk (Gelend) yakınlarında çatıştığı Yamut aşiretinden bazı Türkler tarafından öldürüldü. 1 Mart 1779'da Ağa Muhammed Han avlanırken Hatice Begüm tarafından Kerim Han'ın altı aylık hastalıktan sonra öldüğü bildirildi.
Remove ads
İktidara yükselme (1779-1789)
Özetle
Bakış açısı
Mazandaran ve Gilan'ın fethi
Ağa Muhammed Han bir grup sadık takipçiyle birlikte Tahran'a gitti. Bu arada Şiraz'da halk kendi arasında savaşıyordu. Ağa Muhammed Han Tahran'da Develü aşiretinin önce gelen reisleriyle bir araya gelerek barış yaptı. Babasının cesedinin tutulduğu Şah Abdülazim'in türbesini ziyaret etti. Daha sonra Mazenderan eyaletine gitti ve burada ilk işi Koyunlu Aşireti arasında hükümdarlığını kurmak oldu. Bu olay, 2 Nisan'da kardeşleri Rıza Kulı ve Murtaza Kulı'nı yenerek Mazenderan'ı ele geçirdiği bir çatışmayla sonuçlandı. Bu arada Murtaza Kulı Esterabad'a kaçtı ve burada kendisine güç topladı. Aynı zamanda Zend prensi Ali Murad Han Zend, Azad Han Afgan'nın oğlu Mahmud Han'ın emri altındaki Zend ve Afgan birliklerinden oluşan bir orduyu Mazenderan'a gönderdi. Ağa Muhammed Han'ın kardeşi Cafer Kulı Han üstüne gelen birliği püskürtmeyi başardı. Ağa Muhammed Han, Feth Ali Kulı ve Hüseyin Kulı ile birlikte, Mazenderan'ın başkenti olan Babol'de konumlarını sağlamlaştırdı. Daha sonra Ağa Muhammed Han, Kumis, Simnan, Damgan, Şahrud ve Bistam'ı ele geçirdi. Ayrıca Gilan hükümdarı Hidayetullah Han'ı da vasalı yaptı. Daha sonra kardeşi Ali Kulı'na şehirlerin fethindeki yardımlarından dolayı ödül olarak Simnan'da toprak verdi.
Ruslarla İlk Çarpışması, Gilan Sorunu, Kuzey Irak-ı Acemin Fethi
1781'de İran'la Asya'ya uzanan bölgelerle ticaret yapabilmek için ticaret yolu kurmak isteyen Rus İmparatorluğu, Marko Ivanovich Voinovich'in komutasında Gürgan'ın sahiline bir elçi göndererek, Eşref'teki ticaret ağı kurmak istemiştir. Ağa Muhammed Han ise talebi reddetmiş, Voinoviç reddini önemsemedi ve Ashurada adasında geçici bir yerleşim kurmaya devam etti. Hiçbir gemisi olmaya Ağa Muhammed Han, adayı geri alamadı; o sırada Voinovich'i ve bazı adamlarını kandırıp Astarabad'da çağırarak Voinovich'in ve adamlarını Ashurada'yı terk etmelerine kadar esir tuttu. Bir yıl sonra Ağa Muhammed Han, Gilan'ı işgal etti, çünkü Gilan hükümdarı Hidayetullah Zend Hanedanı'na tabi olmuştu. Hidayetullah daha sonra barış yapmak için Mirza Sadeq ve Ağa Sadık Lahiji adlı iki diplomatı, Ağa Muhammed'e gönderdi. Bir önlem olarak da Şirvan'a gitti. Diplomatlar, Gilan'ın başkenti Resht'e baskın düzenleyen ve servetlerini ele geçiren Ağa Muhammed Han'la uygun bir barış yapamadı. Kardeşi Cafer Kuli Han'ı, Irak-ı Acemin kuzeyini fethetmek üzere gönderdi.Sonra Zend Ordusunu Rey(Şimdilerde Kereç) bozguna uğratıp Kazvin'i ele geçirdi. Sonra Zencen'e yürüyerek burayı ele geçirdi. 1783'te Ağa Muhammed Han, Zand kontrolünde olan bir şehir olan Tahran'ı kuşattı. Kuşatma sırasında şehirde çıkan veba, Ağa Muhammed Han'ın Ordugahına yayılınca kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldı.
Zend Hanedanı'nın Mazenderan'da Kısa Süren Hakimiyeti
Ertesi yıl Ali Murad Han, Ağa Muhammed Han'ın önceki yılda Tahran'a yaptığı saldırıya misilleme yaparak, oğlu Üveyis Han'ı Mazandaran'a büyük bir orduyla göndermesiyle, halk hızlıca teslim oldu. Ağa Muhammed Han ve birkaç destekçisi Astarabad'a kaçtı ve burada şehri mümkün olduğu kadar sağlamlaştırmaya çalıştı. Bu arada, Murtaza Kuli bağlılığını değiştirerek Zend Hanedanı'na hizmet etmeye başladı. Ali Murad Han akrabası Muhammed Zahir Han'ın komutasında Astarabad'a bir ordu gönderdi ve şehri kuşattı. Ağa Muhammed Han Bir kuşatma durumu olasılığıyla önceden erzak temin etmişti. Askerleri, her gün kuşatmacıların hakimiyetini sınırlandırmak için kırsal alanda atık kalmaya çalıştılar. Bu sonunda kuşatmacıların durumunu sürdürülemez hale getirdi ve Ağa Muhammed Han kenti terk etmelerine izin verdi. Muhammed Zahir Han, Karakum Çölüne doğru kaçtı ancak Ağa Muhammed Han'ın müttefikleri tarafından Yamutta yakalandı. Adamlarından sadece birkaçı hayatta kalmayı başardı. Bu arada, Ağa Muhammed Han, Eşref yakınlarındaki bir Zend garnizonunu mağlup etti ve daha sonra Sari'ye doğru yürüdü. Kasım 1784'ün başında Ağa Muhammed Zand kuvvetlerini Mazenderan'dan attı.
Cafer Han Zend'le İlk Savaşı
Bu arada Ali Murad Han başka bir Zend birliklerini yetiştirmişti, kuzeni Rüstem Han Zend'in emri altında Mazandaran'a gönderdiği ordu, Ağa Muhammed Han tarafından bozguna uğratıldı. Ali Murad Han 11 Şubat 1785'te öldü. Ağa Muhammed Han ölümünden haberdar olduğunda, onu yakalamak için Tahran'a gitmişti. Kente vardığında, buranın sakinleri kapıları hızla kapattı ve kapıyı yalnızca İran Şahı için açacaklarını söyledi, Onlara göre Ali Murad Han'dan sonra Cafer Han Zend idi. Böylece Ağa Muhammed Han, İran'ın Şahı olarak tanınmak için Cafer Han'ı yenmeye mecbur kaldı. Bunun üzerine çabucak İsfahan'a yürüdü. Cafer Han adamlarını, Ağa Muhammed Han'ın şehre doğru ilerlemesini durdurmak için gönderdi, ne varki hiçbir direniş olmaksızın Kum'a çekildiler. Daha sonra, Cafer Han, Keşan yakınlarındaki orduyu yenen Ağa Muhammed Han'a karşı daha büyük bir Zend ordusu gönderdi ve Şiraz'a kaçtı. Agha Muhammed İsfahan'a gelerek, burada Zend hazinesi ve Cafer Han'ın hareminden kalan şeyleri ele geçirdi. Böylece Kaçar birlikleri şehri yağmaladı. 1785 yılının yaz aylarında Ağa Muhammed Han, kenti Irak-I Acem'teki seferleri için merkez seçti ve Bahtiyari Reislerini hâkimiyeti altına aldı. Ardından Tahran'a gitti ve yönetime eski bir Zend komutanını atadı. Tahran'a geldiğinde, şehir sonunda ona teslim oldu. Aynı zamanda adamları Hemedan'ı ele geçirdi ve birçok Kürt ve Türk aşiretlerini Kaçar yönetimine bağladı. 12 Mart 1786'da Ağa Muhammed Han, Tahran'ı başkent yaptı. Şehrin o zamana kadar 15.000-30.000 kişilik bir nüfusu vardı. Bu dönemde, Ağa Muhammed Han kendisini İran'ın şahı olarak görüyor; ancak "Şah" unvanından kaçınıyordu. Ağa Muhammed Han'ın Kuzey İran'da bulunduğu sırada, Cafer Han hızlı bir şekilde İsfahan'a yürüdü ve şehri yeniden ele geçirdi. Daha sonra Keşan ve Kum'a birlikler gönderdi, Hemedan'a doğru yürüdü. Ancak yerel aşiret reisleri, arasından Hüsrev Han ve Muhammed Hüseyin Han Karagözlü tarafından yenilerek İsfahan'a çekildi. Agha Muhammed Han, Zendlilerin İsfahan'ı ve çevresini istila etmesini öğrendiğinde, hızla şehre doğru ilerledi ve böylece Cafer Han, Şiraz'a geri dönmek zorunda kaldı. Aga Muhammed Han sonra Şehrin Valisi olarak Cafer Kuli Han'ı atadı. Bununla birlikte, Zencen valisi kısa süre sonra ayaklandı ve Ağa Muhammed Han'ı kuzeye geri dönerek buradaki isyanı bastırdı.
Cafer Han Zend'le İkinci Savaşı ve Tahta Çıkışı
Bir süre sonra Taki Han (Yezd'in Yöneticisi) adlı başka bir yerel yönetime sahip olan yerel bir hükümdar Cafer Han'ı yenerek ele geçirdiği zenginlikle, Kaçar bölgelerini işgal etti ve İsfahan'a yürüdü. Bunun üzerine Ağa Muhammed Han güneye doğru giderek. 1788'de İsfahan'da Cafer Kuli Han'la bir araya geldi ve bir süre sonra Taki Han'a Kaçar hâkimiyetini kabul ettirdi ve sonra dağlara kaçan bazı Kâşkay aşiretlerini cezalandırdı. Daha sonra Ağa Muhammed Şiraz'a yaklaştı ve burada Cafer Han'ı şehir dışına yenmeyi umdu, çünkü kalenin savunması güçlü olduğu için zapt etmesi güçtü. Ne var ki Ağa Muhammed Han sebebiyle Cafer Han şehirden çıkmadı. Ağa Muhammed Han, İsfahan'a geri döndü ve orada Cafer Kuli Han'ın yerine İsfehan valisi olarak kardeşi Ali Kuli'yi tayin ettikten Sonra Tahran'a gitti. Cafer Han, İsfahan ve çevresi için bir saldırı daha hazırlamak için bir ordu oluşturmaya başlaması, Agha Muhammed Han ile bir kez daha kuzeye inmeye mecbur etti. Ali kuli, bunu öğrenmesiyle, İsfahan'ın güneyindeki bir şehir olan Kumişah'a bir grup aşiret gönderdi. Bununla birlikte, Cafer han onları kolayca yenmeyi başarmasıyla. Ali Kuli, Kaşan'a çekildi. Bunu öğrenen Ağa Muhammed Han, hızla İsfahan'a doğru yürüdü ki, Cafar Han'ın bir kez daha Şiraz'a çekildi. Ağa Muhammed Han tekrar Şiraz'a saldırmak yerine Tahran'a döndü. Cafer Han, 23 Ocak 1789'da öldürüldü, taht çıkmak için savaşan birkaç Zand prensi arasında dört aylık süren bir iç savaşa başladı. Mayıs ayında Cafer Han'ın oğlu Lutf Ali Han, bu iç savaşta galip çıktı. Bu dönemde de Ağa Muhammed Han'ın tahta çıkmasıyla (ancak taç giymemiştir) yeğeni Baba Han'ı (daha sonra Feth Ali Şah Kaçar olarak anılacaktır) vârisi olarak atandı. Böylece 1789 hükümdarlığı başladı.
Remove ads
Saltanatı (1789–1797)
Lutf Ali Han'la savaşı, Ailesiyle İhtilafı ve Azerbaycan'a ilk saldırısı
Şiraz'a ilk saldırı ve Cafer Kuli Han Kaçar ile ihtilafı
Şimdi Zand hanedanı Cafer Han Zend'in yönetiminden çıkması, Ağa Muhammed Han, Şiraz'ı kuşatmak için bir fırsat olarak gördü. Şehre doğru yaklaşırken Lutf Ali Han tarafından saldırıya uğradı. 25 Haziran 1789'da bir savaş yapıldı, Lutf Ali Han'ın Şiraz'a çekilmesi ve ardından Ağa Muhammed Han'ın onu takip etmesi ve şehri kuşatmasıyla sonuçlandı. Kuşatma 7 Eylül'e kadar sürdü. Bir kamp kurdu ve Tahran'a geri döndü ve burada devam eden Nowruz'un sonuna kadar kaldı. 17 Mayıs 1790'da Ağa Muhammed Han bir kez daha Şiraz'a doğru yürüdü. Fars'a ulaştığında, Bihbahan valisi otoritesini kabul etti. Ağa Muhammed Han, daha sonra kendisini Kaçar Hanedanı'nın en büyük mirasçısı olarak gördüğü ve Cafer Kuli Han'la ihtilaf düştü. Ardından Ağa Muhammed Cafer Kuli Han'ı idam ettirdi.
Azerbaycana Saldırısı
Lutf Ali Han, Kerman'da sorun yaşamasıyla, Böylelikle Ağa Muhammed Han Azerbaycan'a özgürce odaklanabilmesine olanak verdi. Baba Han'ı Irak-I Acem valiliğine atadı ve 1791 ilkbaharında Azerbaycan'a yürüdü. Talış Hanlığını Kaçar otoritesini kabul ettirmek için göreceli Süleyman Han Koyunluyu gönderdi, Tarum'a gitti. Ağa Muhammed Han daha sonra Sarab'a gitti ve burada Sarab Hanlığı'na boyun eğdirdi. Ardabil'e giderek Ardabil Hanlığını ele geçirerek şehrin tapınağını ziyaret etti. Sonunda kendisine karşı direnişe geçen Karadağ Hanlığın'a gitti. Donboli soylularından olan Hüseyin Kuli Donboli'yi Hoy ve Tebriz'in valiliğine atadı.
Farsın Fethi
Agha Muhammed Han Azerbaycan'ı fethederken Lutf Ali Han, İsfahan'a saldırma fırsatı buldu. Ancak Şiraz'ın gözde valisi Hacı İbrahim Şirazi, Lutf Ali Han'ın bir darbe yapmak için şehirde yokluğunu beklerken, Zand hükümdarı generali olan kardeşi Muhammed Hüseyin Şirazi, diğer birçok birlikle birlikte müttefik oldu. Lutf Ali Han, Şiraz'a doğru hızlıca gitti, ama şehre geldiğinde halk kapıyı açmayınca. Dağlara çekilip ve Şiraz'ı ele geçirecek kadar büyük bir ordu toplamaya başladı. Hacı İbrahim daha sonra kendisine kabul ettiği takdirde kendisine 3.000 kısrak vermeyi teklif eden ve Fars'ın vermeyi taahhüt ederek Muhammed Han'a bir elçi gönderdi. Ağa Muhammed Han, Fars'a geldiğinde Hacı İbrahim'i bütün vilayetin valisi olarak atadı ve adamlarından birisini Lutf Ali Han'ın ailesini Tahran'a götürüp, Zand ailesinin mülklerini almaya gönderdi. Dahası, Baba Han'a, gerektiğinde Hacı İbrahim'e yardım etmeye hazır olmak için Şiraz yakınlarındaki bir garnizon kurmasını emretti.
Bu arada Lutf Ali han, Hacı İbrahim tarafından gönderilen orduyu mağlup ederek Kazerun kalesini eline geçirdi. Daha sonra Şiraz'ın dışındaki kırlara yürüdü ve şehri açlıktan öldürmeye çalıştı. Bir süre sonra, Kacar ordusu Lutf Ali han'ın adamlarına saldırdı ve Lotf Ali han'ın kendisi savaşa katılmaya karar verinceye kadar Kaçar ordusu yenildi. Ağa Muhammed Han bu konuyu öğrendiğinde Hacı İbrahim'in kuvvetlerini güçlendirmek için 7 bin atlı gönderdi ve yakınlardaki garnizondan kalan Kaçar kuvvetlerine aynı şeyi yapmak için emir verdi. Lotf Ali Khan, takviyelerin Şiraz'a gelmesine izin vererek, Hacı ibrahim kuvvetleri güçlendiği anda Şiraz'tan çıkacaklarını ve bir meydan muharebesi yapacaklarını inanarak bekledi. Tahmininde doğru olan Lutf Ali Han Kısa sürede Şiraz'ın batısında, Hacı İbrahim'i yeneceği bir savaş gerçekleşti. Daha sonra, 5 Haziran 1792'de Lutf Ali han adamlarıyla, az bir kuvveti olan Ağa Muhammed Han'ın Persepolis yakınlarındaki kampında cesur bir gece baskını düzenledi. Ancak Ağa Muhammed Han'ın orada olmadığına kanarak mağlubiyete uğradı. İki sene sonra, Krtsanı Savaşı ile Doğu Gürcistan'ı ve Kuzey Kafkasya ve Güney Kafkasya'daki diğer ana bölgeleri İran'a geri kazandırınca, aynen Nadir Şah'ın altmış yıl önce yaptığı gibi Shahanshah' lığını(Kralların Kralı) Mugan ovasında ilan etti.
Remove ads
Ayrıca bakınız
Kaynakça
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads