Ağrı (il)

Ağrı Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesinde Yukarı Murat-Van Bölümünde bulunan bir ildir. Adını, sınırları içerisinde bulunan Ağrı Dağı'ndan almıştır. 1834 yılında bucak, 1869 yılında ilçe olan Ağrı, 1927 yılında il olmuştur. İl, doğusunda İran, kuzeyinde Kars, kuzeybatısında Erzurum, güneybatısında Muş ve Bitlis, güneyinde Van ve kuzeydoğusunda Iğdır ile çevrilidir.

Bu madde Ağrı il sınırları içindeki tüm bölgeyi kapsamaktadır. Başlığın diğer anlamları için Ağrı (anlam ayrımı) sayfasına gidiniz.

Ağrı
il
Ağrı'nın Türkiye'deki konumu
Koordinatlar: 39°43′7″K 43°3′8″D
Ülke	Türkiye
Bölge	Doğu Anadolu Bölgesi
Alt idari birimler	8 İlçe Ağrı Diyadin Doğubayazıt Eleşkirt Hamur Patnos Taşlıçay Tutak
İdare
• Belediye başkanı	Hazal Aras (DEM Parti)
• Vali	Mustafa Koç
Yüzölçümü
• Toplam	11.099 km²
Nüfus	549.435[1]
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TRS)
Alan kodu	(+90) 472
Plaka kodu	04
Resmî site Ağrı Belediyesi Ağrı Valiliği

Ağrı'nın nüfusu 499.801'dir.^[2] Bu nüfusun %60,58'i şehirde yaşamaktadır (2021 yılı sonu itibarıyla).^[1] Yüzölçümü 11.099 km²'dir.^[3] İlde km²'ye 47 kişi düşmektedir. Ağrı il merkezinin denizden yüksekliği 1.640 metredir.^[4] Rakımı en yüksek ilçesi Diyadin'dir (1933 m).

2021 yılında TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 ilçe, 12 belediye, bu belediyelerde 100 mahalle ve 563 köy vardır.^[1]

Ağrı'nın plaka kodu 04'tür.

Tarihçe

Orta Asya'dan gelen kavimlerin Anadolu'ya girişleri sırasında Ağrı, bir geçiş oluşturmuş, dolayısıyla birçok medeniyete sahne olmuştur. Ancak bu medeniyetler Ağrı'yı bir giriş kapısı olarak gördüklerinden burada çok köklü bir uygarlık kuramamışlardır.

Bölgede egemenlik kurdukları sanılan Hititlerin güçlerini yitirmeleri üzerine, MÖ 1340 ile MÖ 1200 yılları arasında Hurriler bölgeye yerleşmişlerdir. Krallık merkezi Urfa'ya uzak olan Ağrı'yı Hurriler ellerinde tutamamışlardır.

En köklü uygarlığı Urartular oluşturmuştur. Urartular, Van Gölü'nün kuzey ve kuzeydoğusundaki bölgelere, Kral İspuini döneminde (MÖ 825 - MÖ 810) seferlere başlamış, Kral Menua döneminde (MÖ 810 - MÖ 786) ise bu akınlar daha da ağırlık kazanmıştır. Kuzeye ve kuzeydoğuya giden yollar üzerinde inşa edilen kaleler, buraya yapılan seferlerin önceden planlandığını göstermektedir. Ağrı Dağı'nın yamaçlarında, Karakoyunlu ve Taşburun köyleri arasında ele geçen bir Urartu yazıtı Kral Menua'nın bu bölgedeki egemenliğinin kesin kanıtıdır.

MÖ 712 yılında Kızılırmak boylarına kadar uzanan Kimmerler, Ağrı'da geçici de olsa bir hakimiyet kurmuşlardır. Medler (MÖ 708 - MÖ 555) Asur Devleti'nin yıkılması ile birlikte bir yayılma sürecine girmiş, bunun sonucu olarak da Ağrı ve çevresini topraklarına katmışlardır.

Medler'in yıkılması ile birlikte Persler; Büyük İskender'in Pers Kralı lll. Darius'u MÖ 331'de yenerek Anadolu'yu ele geçirdiği zamana kadar yaklaşık iki yüzyıl kadar bölgede yaşamışlardır. Büyük İskender'in ölümü üzerine oluşan boşluktan faydalanan Ermeniler ve Gürcüler bölgeyi ele geçirmişlerdir.

Ermeniler ve Gürcüler, Murat Nehri ve Doğubayazıt çevresine kısa sürede yerleşmişlerdir. Daha sonraları Arsaklılar ve Artaksıyaslı Krallığı, Ağrı ve çevresine hakim olmuştur.

Bölge, Halife Osman zamanında İslam orduları tarafından fethedilmiştir. 872 yılına değin Abbasiler'in kontrolü altında kalan Ağrı, daha sonra Bizans'ın kontrolüne geçmiştir.

1071 Malazgirt Meydan Muharebesi sonrası bölgeye Türk boyları gelmeye başlamıştır. Ağrı, yüzyıla yakın bir süre Sökmenli Devleti'nin sınırları içine girmiştir. 1027 - 1225 yılları arasında Ani Atabekleri, 1239'da Cengizliler, 1256 - 1358 yılları arasında İlhanlılar ve Celaliler Ağrı'da hüküm sürmüşlerdir. İlhanlılar bazen kurultaylarını Ağrı Dağı'nda yapmış, Anadolu ve İran'ı buradan yönetmişlerdir. 1393'te Türk kağanı Temir Küreğen, Ağrı bölgesini ele geçirmiştir. 1405 - 1468 tarihleri arasında Ağrı, Karakoyunlu toprakları içinde yer almış, Karakoyunlular yıkılınca Ağrı Akkoyunlular'ın egemenliğine geçmiştir. Ağrı, 1514'te yapılan Çaldıran Muharebesi sonrası Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır.

Osmanlı döneminde Şorbulak olarak anılan ilin adı, Ermenilerin egemenliğinde Karakilise olarak anılmaya başlanmıştır. Kâzım Karabekir Paşa döneminde Karakilise adı değiştirilmiş ve Karaköse olarak adlandırılmıştır.^[5]

Nuh Tufanı ile ilişkilendirilen ve Tevrat’ta adı geçen Ararat Dağı ile Ararat ülkesinin Ağrı ve çevresi olduğuna inanıldığından, Batılılar Ağrı’ya Ararat da demektedir. Ağrı Dağı, 5.137 metre yüksekliği ile Türkiye'nin en yüksek dağıdır ve bu dağın büyük kısmı Ağrı il sınırlarında yer almaktadır.

Nüfus

Güncel Nüfus Değerleri(TÜİK 6 Şubat 2025 verileri^[6])

Ağrı ili nüfusu: 499.801'dir. Bu nüfusun %63,39'u şehirlerde yaşamaktadır (2024 sonu). İlin yüzölçümü 11.099 km²'dir. İlde km²'ye 45 kişi düşmektedir. (Bu sayı merkez ilçede 89, Patnos'da 78'dir.) İlde yıllık nüfus % 2,24 oranında azalmıştır. Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler sırasıyla Doğubayazıt (% 0,04), Hamur (-% 7,06)dur.

06 Şubat 2025 TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 İlçe, 12 belediye, bu belediyelerde 100 mahalle ve ayrıca 564 köy vardır.

2024 yılı sonunda Ağrı ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri[7]
İlçe	Nüfus 2023	Nüfus 2024	Fark	Nüfus Artışı %	Belediye Sayısı	Mahalle Sayısı	Köy Sayısı	Köy Nüfusu	Şehir nüfusu	Şehirde oturan %	Alanı  km2	km2'ye düşen kişi
Diyadin	37.687	36.416	-1.271	-3,37	1	7	62	17.375	19.041	52,29	1351	27
Doğubayazıt	114.727	114.769	42	0,04	1	14	85	34.319	80.450	70,10	2250	51
Eleşkirt	30.103	28.901	-1.202	-3,99	4	20	55	13.834	15.067	52,13	1307	22
Hamur	16.097	14.961	-1.136	-7,06	1	4	46	12.062	2.899	19,38	873	17
Merkez	153.709	150.602	-3.107	-2,02	1	18	106	26.830	123.772	82,18	1695	89
Patnos	112.515	109.224	-3.291	-2,92	2	28	93	47.249	61.975	56,74	1394	78
Taşlıçay	18.781	18.152	-629	-3,35	1	4	37	11.802	6.350	34,98	822	22
Tutak	27.619	26.776	-843	-3,05	1	5	80	19.511	7.265	27,13	1407	19
Ağrı	511.238	499.801	-11.437	-2,24	12	100	564	182.982	316.819	63,39	11099	45

İlin yıllara göre nüfusları

Ağrı il nüfus bilgileri
Yıl	Toplam	Sıra	Fark	Şehir - Kır
1927[8]	104.586	56		%14     14.442 90.144     %86
1935[9]	107.206	56	%3	%12     12.504 94.702     %88
1940[10]	121.477	56	%13	%15     17.631 103.846     %85
1945[11]	133.504	56	%10	%15     19.503 114.001     %85
1950[12]	155.455	55	%16	%14     21.209 134.246     %86
1955[13]	181.348	56	%17	%18     33.373 147.975     %82
1960[14]	215.118	55	%19	%19     41.320 173.798     %81
1965[15]	246.961	56	%15	%22     53.420 193.541     %78
1970[16]	290.311	51	%18	%25     72.573 217.738     %75
1975[17]	330.201	48	%14	%28     92.386 237.815     %72
1980[18]	368.009	45	%11	%29     108.414 259.595     %71
1985[19]	421.131	45	%14	%34     141.852 279.279     %66
1990[20]	437.093	43	%4	%36     158.758 278.335     %64
2000[21]	528.744	40	%21	%48     252.309 276.435     %52
2007[22]	530.879	39	%0	%53     282.361 248.518     %47
2008[23]	532.180	39	%0	%50     265.714 266.466     %50
2009[24]	537.665	39	%1	%50     269.147 268.518     %50
2010[25]	542.022	38	%1	%51     275.785 266.237     %49
2011[26]	555.479	38	%2	%52     290.904 264.575     %48
2012[27]	552.404	38	%1	%53     292.525 259.879     %47
2013[28]	551.177	38	%0	%53     294.705 256.472     %47
2014[29]	549.435	39	%0	%55     299.628 249.807     %45
2015[30]	547.210	39	%0	%56     306.352 240.858     %44
2016[30]	542.255	39	%1	%56     305.406 236.849     %44
2017[30]	536.285	39	%1	%57     305.531 230.754     %43
2018[30]	539.657	40	%1	%56     304.543 235.114     %44
2019[30]	536.199	41	%1	%57     307.539 228.660     %43
2020[30]	535.435	42	%0	%58     310.896 224.539     %42
2021[30]	524.644	43	%2	%59     309.256 215.388     %41
2022[30]	510.626	43	%3	%59     309.256 215.388     %41

Konum

Konum Bilgileri
İlçe	Kuruluş Yılı[31]	Önceden bağlı olduğu ilçe	Alanı km²[32]	Rakım mt.	Merkeze Uzaklık km[33]	Ulaşan Yollar[33]	Köy Sayısı
Ağrı Merkez			1.695	1.630		/D.100-31, D.965-07	106
Diyadin	Cumh.önce		1.351	1.933	59	/D.100-32=>04.26	62
Doğubayazıt	Cumh.önce		2.250	1.594	94	/D.100-33, /D.975-02	85
Eleşkirt	Cumh.önce		1.307	1.810	33	/D.100-31	55
Hamur	1958	Merkez	873	1.690	14	D.965-08	46
Patnos	1936	Malazgirt	1.394	1.639	79	D.965-08=>D.280-02	92
Taşlıçay	1954	Diyadin	822	1.762	31	/D.100-32	37
Tutak	Cumh.önce		1.407	1.567	40	D.965-08, D.270-03	80
AĞRI	Cumh.önce		11.099				563

Kültürel ve doğal zenginlikler

• Ahmed-i Hani Türbesi: Ahmed-i Hani 'nin türbesi İshak Paşa Sarayı'nın yanındadır. Ahmed-i Hani 17. yüzyılda yaşamış Kürt şair ve filozofudur. Türbesi her yıl birçok insan tarafından ziyaret edilir.^[34]

Yönetim

Ayrıca bakınız: Ağrı'nın ilçeleri

İllerde protokolde ilk sırada yer alan vali, merkezi yönetimi temsil eder ve cumhurbaşkanı tarafından atanır. Büyükşehir dışındaki illerde yerel yönetim, şehirler düzeyindedir. Belediye Başkanı, belediye sınırları içinde kalan seçmenin oy çokluğu ile seçilir. Aynı seçmen, ilçe belediye meclisi için oy kullanarak ilçelerin belediye meclislerini; ildeki bütün seçmenler ise il genel meclisi için oy kullanarak il genel meclisini oluşturur.

İl genel meclisi ve belediye meclisi üyelikleri için yapılan seçimlerde, onda birlik baraj uygulamalı nispi temsil sistemi, belediye başkanlığı seçiminde ise çoğunluk sistemi uygulanır. İl genel meclisi ve belediye meclisi üye sayıları ilçe nüfusuna göre, kontenjandan kalan sayıların partilere dağılımı ise D'Hondt sistemine göre belirlenir (Kanun:2972-Madde:23)

İl Genel Meclisi, İl Özel İdaresinin karar organıdır; başkanını üyeleri arasından gizli oyla seçer. Ayrıca, İl Genel Meclisi kendi içinden gizli oyla bir yıl görev yapacak 5 kişilik il encümenini seçer.^[35][36]

Merkezi yönetim, vali ve il müdürlerinden oluşur. İl Özel İdaresi (İl Genel Meclisi ve İl Encümeni) seçilmişlerden oluşur, ancak vali başkanlığında görev yapar. Yerel yönetim ise belediye başkanları ve belediye meclislerinden oluşur.

Ağrı Valisi, 1976-Kozan doğumlu Mustafa KOÇ'tur. 2023 yılı Ağustos ayında, 376 sayılı kararnameyle Niğde Valiliğinden atanmıştır.^[37]

Ağrı Belediye Başkanı, 1975 Ağrı doğumlu Hazal Aras (DEM Parti), 31 Mart 2024 yerel seçimlerinde %51,06 oy oranıyla seçilmiştir.^[38]

2024 Türkiye yerel seçimleri sonuçlarına göre Ağrı İl Genel Meclisi üye sayısı, 20 DEM Parti, 8 AK Parti ve 1 Yeniden Refah Partisi olmak üzere 29'dur.^[39] Ağrı Belediye Meclisi ise 21 DEM ve 10 AK Parti üyesi olmak üzere toplam 31 üyeden oluşur.^[40]

2023 Türkiye genel seçimleri sonucuna göre, Ağrı’nın Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki milletvekili dağılımı: 3 milletvekili Yeşiller ve Sol Gelecek Partisi’nden, 1 milletvekili AK Parti’dendir.^[41]

Eğitim

• Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi

Spor[42]

Ana madde: Ağrı'da spor

2018-2019 Sezonu sonunda, Ağrı 1970 Spor, BAL'dan 3. Lige çıktı. BAL'daki diğer takım Ağrı Gençlerbirliği ise küme düştü. Futbol Kadınlar ligindeki 2 takım liglerinde kaldılar.

Futbol Türkiye Kupası'nda Ağrı 1970 Spor 1.turda elendi.

İlin önemli spor tesisleri: 10.000 kişi kapasiteli Vali Lütfü Yiğenoğlu Stadyumu (2010), 2500 kişilik Ağrı Kapalı Spor Salonu (2017), Güneykaya ve Küpkıran Kayak Merkezleridir.

Galeri

• 
  Ağrı Dağı'nın Iğdır'dan görünümü
• 
  Amerikalı ressam Edward Hickse ait bir tablo. Bu tabloda Nuh Tufanı tasvir edilmiştir.
• 
  İshakpaşa Sarayı.

Ayrıca bakınız

• Balık Gölü