Adige Cumhuriyeti

Adige Cumhuriyeti (AC) (Adigece: Адыгэ Республик, Rusça: Республика Адыгея), Kuzey Kafkasya'da Rusya Federasyonu üyesi bir cumhuriyet. Kafkas Dağlarının kuzeyinde, Krasnodar Kray sınırları içinde yer alır. Cumhuriyet, Güney Federal Bölgesi'nin bir parçasıdır. Cumhuriyetin yazıçeviri olarak adı Respublika Adıgeya olup Adigeya olarak da bilinir. Adige Cumhuriyeti adını, günümüzde nüfusun daha azı durumunda olan (% 25.2) Batı Çerkeslerinden (Batı Adığeleri) alır. Başkenti Maykop'tur (2010'da 154.740). Yüzölçümü 7.600 km² (Krasnodar Barajı ile birlikte 7.800 km²), nüfusu 440327 (2010). Nüfus yoğunluğu 58.8'dir. Adige Devlet Üniversitesi cumhuriyetin üniversitesidir.^[1]

Adige Cumhuriyeti Республика Адыгея Адыгэ Республик
Bayrak Arma
Milli Marş:
Konum
Adige Cumhuriyeti Adige Cumhuriyeti
Yönetim
Ülke:	Rusya
Federâl Bölge:	Güney
Ekonomik Bölge:	Kuzey Kafkasya
Başkent:	Maykop
Cumhurbaşkanı:	Murat Kumpilov
Yasama organı:	Adigey Parlamentosu
Genel bilgiler
Yüzölçüm:	7.792 km² (3.009 sq mi)
- Rusya içinde:	80.
Nüfus:	440.327 (08/2010)
- Rusya içinde:	74.
- Yoğunluk:	57 /km² (146 /sq mi)
Diğer bilgiler
Dili:	Rusça, Batı Çerkesçesi
Kuruluş tarihi:	27 Temmuz 1922
Kodu:	01
Resmî İnternet sayfası:	adygheya.ru

Tarihçe

27 Temmuz 1927'de Rusya SFSC içerisindeki Kuban-Karadeniz Oblastı'nda Çerkes Özerk Oblastı oluşturuldu. O dönem yönetim merkezi Krasnodar kentiydi. 24 Ağustos 1927'de ismi Adige (Çerkes) Özerk Oblastı olarak değiştirildi. 17 Ekim 1924'te Kuzey Kafkasya Krayı'nın kurulmasıyla Rusya SFSC'nin oblastı olmaktan çıkarıldı.^[2]

Temmuz 1928'de Adige Özerk Oblastı olarak yeniden adlandırıldı. 10 Ocak 1934'te Azov-Karadeniz Krayı'nın kurulmasıyla oraya dahil edildi ve Kuzey Kafkasya Krayı'ndan çıkarıldı. 1936'da oblastın yönetim merkezi Maykop şehriydi. 13 Eylül 1937'de Krasnodar Krayı kurulduğunda oraya dahil edildi.

3 Temmuz 1991'de oblast, Rusya Federasyonu'na bağlı özerk cumhuriyet statüsüne yükseltildi.^[3] 5 Ocak 1992'de Adige Cumhuriyeti'nin ilk cumhurbaşkanı olarak Aslan Carimov seçildi.^[4] Adige Cumhuriyeti'nin 3'te 2'sini Ruslar oluşturmaktadır.^[5] Günümüzde cumhurbaşkanı Murat Kumpilov'dur.^[6]

Coğrafya

Adige Cumhuriyeti, Rusya'nın Güney Federal Bölgesi'nde, Doğu Avrupa'da yer alır; Kafkas Dağları Sistemi içerisinde, Kuzeybatı Kafkasya'nın eteklerinde konumlanmıştır. Cumhuriyetin kuzey kesimleri ovalık, güney kesimleri ise dağlıktır. Topraklarının yaklaşık %40'ı (çoğunlukla Avrupa kayını, meşe ve akçaağaç) ormanlarla kaplıdır.

Yüzölçümü — 7.792 km².

Sınırlar — Adige Cumhuriyeti tamamen Krasnodar Krayı ile çevrilidir.

En yüksek noktası — Çuguş Dağı: 3.238 m (10.623 ft).

Nehirler

Adige Cumhuriyeti ile Krasnodar Krayı arasındaki kuzey sınırının bir parçasını oluşturan 870 kilometre uzunluğundaki Kuban Nehri, Kafkasya'daki en önemli nehirlerden biridir.

Diğer nehirler şunlardır:

• Belaya Nehri
• Çohrak Nehri
• Dah Nehri
• Fars Nehri
• Hodz Nehri
• Kişa Nehri
• Büyük Laba Nehri — (Adige Cumhuriyeti ve Krasnodar Krayı doğu sınırının bir kısmını oluşturur)
• Psekups Nehri
• Sahray Nehri
• Suhoy Kurcıps Nehri

Göller

Cumhuriyetin büyük gölleri olmamasına rağmen birkaç baraj gölü vardır:^[7]

• Krasnodar Baraj Gölü [ru] — (Kuzey Kafkasya'da en büyüğü)
• Oktyabrskoye Baraj Gölü^[8]
• Şapsığ Baraj Gölü
• Tşikskoye Baraj Gölü
• Şenciyskoye Baraj Gölü
• Çetukskoye Baraj Gölü
• Kujorskoye Baraj Gölü
• Maykop Baraj Gölü

Dağlar

Cumhuriyetin başlıca dağlarının zirveleri 2.000-3.238 metre arasında değişmektedir:

Fışte Dağı

• Çuguş Dağı — 3.283 m
• Fışte Dağı — 2.868 m
• Oşten Dağı
• Pseaşho Dağı
• Şepsi Dağı

Doğal kaynaklar

Cumhuriyet, petrol ve doğalgaz açısından zengindir. Diğer doğal kaynaklar arasında altın, gümüş, tungsten ve demir bulunur.

İklim

• Ocak ayı ortalama sıcaklığı: −0,5 °C
• Temmuz ayı ortalama sıcaklığı: +23 °C
• Yıllık ortalama yağış miktarı: 70 santimetre

15 Şubat 2010 tarihinde, kış ayları için mutlak maksimum sıcaklık kaydedildi — başkent Maykop şehrinde sıcaklık 23,4 °C olarak ölçüldü.

Yönetim

Adige Cumhuriyeti hükûmetinin başındaki yürütme yetkilisi, beş yıllık süreyle atanan Devlet Başkanıdır (Mayıs 2011'e kadar bu ünvan "Cumhurbaşkanı" idi). Adayların Rusça ve Adigece'yi birlikte bilmesi zorunludur.^[9]

Mevcut Devlet Başkanı Murat Kumpilov'dur (27 Ocak 2017'den bu yana). Kumpilov, bölgenin geçici başkanı olarak göreve başlamış ve Aslan Thakuşinov’un yerini almıştır. Ayrıca doğrudan seçilen bir Devlet Konseyi bulunmaktadır. Devlet Konseyi, Temsilciler Konseyi ve Cumhuriyet Konseyi olmak üzere iki bölümden oluşur. Her iki konsey de beş yılda bir seçilir ve her birinde 27'şer milletvekili görev yapar.

Cumhuriyet, Rusya Federasyonu parlamentosuna üç temsilci gönderir; biri Devlet Duması’na, diğer ikisi Federasyon Konseyi’ne.

Adige Cumhuriyeti Anayasası, 14 Mayıs 1995’te kabul edilmiştir.

İdari bölümler

Ayrıca bakınız: Adige Cumhuriyeti'nin idari yapılanması

Adige Cumhuriyeti idari olarak yedi ilçeye (rayon), iki şehre/kasabaya ve (daha düşük idari düzeyde) beş kent tipi yerleşime ayrılmıştır. Belediye birimi olarak cumhuriyet iki kentsel okruga, beş kentsel yerleşime ve 46 kırsal yerleşime ayrılmıştır.

İsim	Yerel İsim	Yüzölçümü (km²)	Nüfus 2010	Tahmini Nüfus 1 Ocak 2018
Şehirler (cumhuriyet düzeyindeki belediye ilçeleri)
Maykop	Городской округ Майкоп	58.6	166,540	165,279
Adıgeysk	Городской округ Адыгейск	32.4	14,659	15,207
İlçeler
Giaginski İlçesi	Гиагинский м.р.	790.0	31,766	31,394
Koşehablski İlçesi	Кошехабльский м.р.	606.7	30,422	29,726
Krasnogvardeyski İlçesi	Красногвардейский м.р.	725.5	30,868	31,765
Maykopski İlçesi	Майкопский м.р.	3,667.4	58,439	60,107
Tahtamukayski İlçesi	Тахтамукайский м.р.	440.0	69,662	82,909
Teuçejski İlçesi	Теучежский м.р.	710.0	20,643	20,802
Şovgenovski İlçesi	Шовгеновский м.р.	521.4	16,997	16,187
Adige Cumhuriyeti	Республика Адыгея	7,600.0	439,996	453,376

• Yerel isimdeki "м.р." kısmı, "муниципальный район" (Belediye İlçesi) ifadesinin kısaltmasıdır.

Demografi

1926	113.481	—
1939	241.799	%+113.1
1959	284.690	%+17.7
1970	385.644	%+35.5
1979	404.504	%+4.9
1989	432.588	%+6.9
2002	447.109	%+3.4
2010	439.996	%−1.6
2021	496.934	%+12.9
Nüfus sayımı verileri

Nüfus: 496.934 (2021 Nüfusu); 439.996 (2010 Nüfusu); 447.109 (2002 Nüfusu); 432.588 (1989 Sovyet Nüfusu)

	2019	2021
Ortalama:	73.8 yıl	71.2 yıl
Erkek:	69.1 yıl	66.6 yıl
Kadın:	78.4 yıl	75.8 yıl

• Yaşam beklentisi:
  • 
    Adige Cumhuriyeti'nde doğum sürecinde yaşam beklentisi
  • 
    Hesaplanmış farklarla yaşam beklentisi
  • 
    Adigeya, Krasnodar Krayı ve komşu bölgelerde yaşam beklentisi

İstatistikler

Kaynak: Rusya Federal Devlet İstatistik Servisi 12 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine'de arşivlenmiştir^[10]

	Ortlama nüfus	Canlı doğumlar	Ölümler	Doğal nüfus değişimi	Doğum oranı (binde)	Ölüm oranı (binde)	Doğal nüfus değişimi (binde)	Doğum oran
1970	386,000	5,681	3,307	2,374	14.7	8.6	6.2
1975	396,000	5,900	3,907	1,993	14.9	9.9	5.0
1980	409,000	6,610	4,828	1,782	16.2	11.8	4.4
1985	423,000	6,966	5,283	1,683	16.5	12.5	4.0
1990	436,000	6,171	5,375	796	14.2	12.3	1.8	2.06
1991	439,000	5,912	5,905	7	13.5	13.5	0.0	1.96
1992	444,000	5,306	5,969	- 663	12.0	13.5	-1.5	1.73
1993	447,000	4,774	6,662	-1 888	10.7	14.9	-4.2	1.54
1994	449,000	4,907	6,519	-1 612	10.9	14.5	-3.6	1.59
1995	450,000	4,798	6,475	-1 677	10.7	14.4	-3.7	1.55
1996	450,000	4,625	6,382	-1 757	10.3	14.2	-3.9	1.49
1997	450,000	4,430	6,302	-1 872	9.8	14.0	-4.2	1.42
1998	451,000	4,340	6,245	-1 905	9.6	13.9	-4.2	1.38
1999	450,000	3,879	6,215	-2 336	8.6	13.8	-5.2	1.22
2000	448,000	4,071	6,710	-2 639	9.1	15.0	-5.9	1.27
2001	447,000	4,212	6,566	-2 354	9.4	14.7	-5.3	1.31
2002	447,000	4,540	6,715	-2 175	10.2	15.0	-4.9	1.39
2003	446,000	4,634	6,929	-2 295	10.4	15.6	-5.2	1.40
2004	444,000	4,648	6,645	-1 997	10.5	15.0	-4.5	1.37
2005	443,000	4,550	6,726	-2 176	10.3	15.2	-4.9	1.32
2006	441,000	4,606	6,686	-2 080	10.4	15.2	-4.7	1.33
2007	440,000	5,210	6,454	-1 244	11.8	14.7	-2.8	1.50
2008	440,000	5,601	6,558	- 957	12.7	14.9	-2.2	1.60
2009	439,000	5,513	6,219	- 706	12.5	14.2	-1.6	1.66
2010	439,000	5,721	6,065	- 476	13.0	14.1	-1.1	1.70
2011	441,000	5,511	6,197	- 554	12.5	13.8	-1.3	1.66
2012	444,000	5,700	5,924	- 224	12.9	13.4	-0.5	1.71
2013	445,000	5,568	5,814	- 246	12.5	13.1	-0.6	1.68
2014	448,000	5,699	5,938	- 239	12.7	13.3	-0.6	1.73
2015	450,000	5,613	5,841	- 228	12.5	13.0	-0.5	1.72
2016	453,000	5,451	5,818	- 367	12.1	12.9	-0.8	1.69(e)
2017	453,000	4,758	5,734	- 976	10.5	12.7	-2.2
2019		4,184	5,654	- 1,470	9.1	12.3	-3.2
2020		4,419	6,154	- 1,735	9.5	13.3	-3.8

Etnik gruplar

2021 Nüfus Sayımına göre,^[11] cumhuriyetin toplam nüfusunun %64,4'ünü Ruslar oluştururken, Çerkesler %25,7'lik paya sahiptir. Diğer gruplar arasında Ermeniler (%3,3), Kürtler (%1,2), Romanlar (%0,7) ve Ukraynalılar (%0,6) bulunmaktadır.

Etnik grup	1926 Nüfus Sayımı		1939 Nüfus Sayımı		1959 Nüfus Sayımı
	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%
Ruslar	29,102	25.6%	171,960	71.1%	200,492	70.4%
Çerkesler	50,821	44.8%	55,048	22.8%	65,908	23.2%
Ermeniler	738	0.7%	2,348	1.0%	3,013	1.1%
Kürtler	0	0	0	0	0	0
Romanlar	0	0	0	0	0	0
Ukraynalılar	26,405	23.3%	6,130	2.5%	7,988	2.8%
Diğer	6,415	5.7%	6,313	2.6%	7,289	2.6%

Etnik grup	1970 Nüfus Sayımı		1979 Nüfus Sayımı		1989 Nüfus Sayımı
	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%
Ruslar	276,537	71.7%	285,626	70.6%	293,640	68.0%
Çerkesler	81,478	21.1%	86,388	21.4%	95,439	22.1%
Ermeniler	5,217	1.4%	6,359	1.6%	10,460	2.4%
Kürtler	0	0	2	0.0%	262	0.1%
Romanlar	0	0	1,109	0.3%	1,134	0.3%
Ukraynalılar	11,214	2.9%	12,078	3.0%	13,755	3.2%
Diğer	11,198	2.9%	13,939	3.4%	18,752	4.3%

Etnik grup	2002 Nüfus Sayımı		2010 Nüfus Sayımı		2021 Nüfus Sayımı
	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%
Ruslar	288,280	64.5%	270,714	63.6%	287,778	64.4%
Çerkesler	108,115	24.2%	109,699	25.8%	114,688	25.7%2
Ermeniler	15,268	3.4%	15,561	3.7%	14,810	3.3%
Kürtler	3,631	0.8%	4,528	1.1%	5,233	1.2%
Romanlar	1,844	0.4%	2,364	0.6%	2,908	0.7%
Ukraynalılar	9,091	2.0%	5,856	1.4%	2,810	0.6%
Diğer	26,355	5.9%	14,093	3.3%	18,403	4.1%

Dinler

Rus Ortodoks Kilisesi			%35.4
Diğer Ortodoks kiliseleri			%1.4
Diğer Hristiyanlık mezhepleri			%3.8
İslam			%23.6
Spiritüal fakat dindar değil			%19.8
Ateizm ve dinsizlik			%8.2
Diğer veya beyan etmemiş			%7.8

56.900 kişinin katıldığı 2012 anketine göre Adige Cumhuriyeti nüfusunun %35,4'ü Rus Ortodoks Kilisesi'ne, %23,6'sı İslam'a, %3'ü bağımsız Hristiyan ve %1'i herhangi bir kiliseye ait olmayan veya diğer Ortodoks kiliselerinin üyesi olan Ortodoks Hristiyanlığı'na inanmaktadır. Ayrıca nüfusun %19,8'i "spiritüal fakat dindar değil" olarak beyan etmektedir, %8'i ateisttir ve kalan %8,6'sı diğer dinleri takip etmektedir veya din beyan etmemiştir.^[12][13]

Eğitim

Adige Cumhuriyeti'nde, başkent Maykop'ta bulunan Adige Devlet Üniversitesi ile Maykop Devlet Teknoloji Üniversitesi, bölgedeki iki büyük yükseköğretim kurumudur.

Ekonomi

Adige Cumhuriyeti, Rusya'nın en yoksul bölgelerinden biri olmasına rağmen bol ormanlara ve verimli topraklara sahiptir. Bölge; tahıl, ayçiçeği, çay, tütün ve diğer tarım ürünlerinin üretimiyle bilinmektedir. Domuz ve koyun yetiştiriciliği de gelişmiştir.

Gıda, kereste, ağaç işleme, kağıt ve selüloz, ağır sanayi ve metal işleme en gelişmiş sanayi dallarıdır.

Ulaşım

Maykop'ta küçük bir havaalanı bulunmaktadır (ICAO havaalanı kodu: URKM). Cumhuriyet sınırları içerisinden birkaç demiryolu hattı da geçmektedir.

Kültür

Adigece (Адыгабзэ), Kuzeybatı Kafkas dilleri ailesine mensup bir dildir. Rusça ile birlikte, Adigece cumhuriyetin resmi dilidir.

Cumhuriyette 8 devlet müzesi ve 23 özel müze bulunmaktadır. En büyük müze, Maykop'ta bulunan Adige Cumhuriyeti Ulusal Müzesi’dir.

Önemli kişiler

• Hazret Sovmen (1937 doğumlu), Adige Cumhuriyeti’nin ikinci cumhurbaşkanı.
• Aslan Carimov [en] (1936 doğumlu), Adige Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı.
• Anatoli Berezovoy (1942–2014), Sovyet pilotu/kozmonot.
• Konstantin Vasilyev [en] (1942–1976), ressam.
• Aslan Thakuşinov (1947 doğumlu), Adıge Cumhuriyeti’nin üçüncü cumhurbaşkanı.
• Muharbi Kirjinov [en] (1949 doğumlu), halterci.
• Vladimir Nevzorov [en] (1952 doğumlu), judocu.
• Anna Kareyeva [en] (1977 doğumlu), hentbol oyuncusu.
• Aslan Tlebzu [en] (1981 doğumlu), Adige halk müzisyeni.
• Andrey Kobenko [en] (1982 doğumlu), futbolcu.
• Nikita Kuçerov [en] (1993 doğumlu), buz hokeyi oyuncusu.

Ayrıca bakınız

• Çerkesler
• Çerkesya