Amasya Antlaşması

Amasya Antlaşması, (Farsça: پیمان آماسیه ("Peymān-e Amasiyeh")) Osmanlı İmparatorluğu ile Safevî İran'ı arasında imzalanan ve 1532-1555 Osmanlı-Safevi Savaşı'nı sona erdiren önemli bir diplomatik anlaşmadır.^[1] 29 Mayıs 1555'te, Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan Süleyman ve Safevi Şahı I. Tahmasb'ın temsilcileri arasında Amasya'da imzalanmıştır. Bu antlaşma, iki devlet arasında yaklaşık 20 yıl sürecek bir barış dönemini başlatmıştır.^[2]

Amasya Antlaşması

Tür	Barış Antlaşması
İmzalanma	29 Mayıs, 1555
Yer	Amasya
Bitiş	1578

Arka plan

Amasya Anlaşması ile Osmanlı İmparatorluğu Basra Körfezi'ne erişim imkânı buldu ve istikrarlı bir doğu sınırı oluşturdu.

Safevilerin Doğu Anadolu'ya ve Osmanlı sınırlarına yaptıkları akınlar, Osmanlı İmparatorluğu'nu yeni seferler düzenlemek zorunda bırakmıştı. 1553'te başlayan Nahcıvan Seferi sırasında Osmanlı ordusu, Safevi direnişinin farklı bir stratejisi ile karşılaştı; Şah Tahmasb, Osmanlı kuvvetlerinin geçtiği bölgeleri tahrip edip yiyecek kaynaklarını yok ederek bir tür pasif direniş uygulamıştı. Osmanlı ordusu yiyecek sıkıntısı ve kış mevsiminin yaklaşması nedeniyle geri çekildi. Safevi elçisinin mütareke isteği ile başlayan diplomatik süreç, Amasya Antlaşması ile sonuçlandı.^[3]

Antlaşmanın koşulları ve sonuçları

Antlaşma, Osmanlı ve Safevi İmparatorlukları arasındaki sınırı belirlemiş ve belirgin tampon bölgeler oluşturmuştur. Bu sınır, Gürcistan ve Ermenistan'ın iki devlet arasında paylaşılmasını sağladı.^[4] Batı Ermenistan ve Batı Gürcistan Osmanlı kontrolüne geçerken, Doğu Ermenistan ve Doğu Gürcistan Safevi hâkimiyetinde kaldı. Osmanlı İmparatorluğu, Basra Körfezi'ne erişim sağlayarak Irak'ın büyük kısmını, özellikle Bağdat'ı kontrol altına aldı. Safeviler ise Tebriz ve kuzeybatıdaki diğer topraklarını korudu.^[2][4]

Dini ve sosyal yansımalar

Antlaşmanın önemli maddelerinden biri, Safevilerin İslam'ın ilk üç halifesine ve Hz. Aişe'ye yönelik hakaret içerikli ritüelleri (Teberrâî) sonlandırma yükümlülüğünü kabul etmesiydi. Bu, Osmanlılar için Sünni-Şii çatışmasının dini boyutunu hafifletmek açısından önemliydi. Aynı zamanda, antlaşma İranlı hacıların Osmanlı topraklarından geçerek Mekke ve Medine gibi kutsal şehirleri ziyaret etmelerine izin veriyordu.

Kalıcılığı ve önemi

Amasya Antlaşması, iki taraf arasında imzalanan ilk resmi antlaşma olması nedeniyle Osmanlı-Safevi ilişkilerinde önemli bir dönüm noktasıdır. Anlaşma, Şah Tahmasb'ın ölümüne ve II. İsmail'in tahta geçişine kadar yaklaşık yirmi beş yıl yürürlükte kalmıştır. Kafkasya'daki sınırların kesin olarak ayrılması ve Mezopotamya'nın Osmanlılar tarafından kontrolünün tam olarak kabul edilmesi, ancak 1639'da imzalanan Zuhab Antlaşması ile gerçekleşti.^[5]

Amasya Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğu'nun Doğu politikasındaki gücünü ve Safevilerle dengeli bir ilişkiler geliştirme çabasını göstermesi açısından önemli bir tarihi belge olarak kabul edilir.^[6]