Cebrayıl (rayon)

Cebrayıl Rayonu (Azerice: Cəbrayıl rayonu), Azerbaycan'da rayon olarak adlandırılan birinci derece idari bölüm. İdari merkezi Cebrayıl şehridir. 4 Ekim 2020'de Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri tarafından Ermeni işgalinden kurtarılmıştır. Doğu Zengezur Ekonomik Bölgesi'ne dahildir.^[1]

Cebrayıl

Rayonun Azerbaycan'daki konumu
Merkez	Cebrayıl
Başkan	Kamal Hasanov
Alan	1049.8 (km2)
Nüfus	76.600
Plaka kodu	14
Telefon kodu	118
Posta kodu	AZ 1400
g t d

Coğrafyası

Cebrail, Küçük Kafkas Dağları'nın güneydoğusunda, Geyan Ovası ve Karabağ Sıradağları üzerinde yer almaktadır. Bölgenin güney sınırında Aras Nehri boyunca İran İslam Cumhuriyeti yer almaktadır. Yüzölçümü 1049 kilometrekare olup, arazisi çoğunlukla dağlıktır. Araz Nehri kıyıları bir zamanlar Tukay ormanlarıyla kaplıydı. Aras ovasının toprakları koyu kestane renginde olup, verimliliği yüksektir.

Araz Nehri kıyısındaki verimli topraklarda Cebrayil - Boyuk Mercanlı, Sultanlı vb. gibi büyük köyler bulunmaktadır. Cebrail bölgesinin en yüksek zirvesi Tumas Dağı'dır (1580 m). Ermeni işgalinden önce bölgede 14 büyük çaplı çınar ağacı, 104 kahri ve her biri 400-500 yıllık 99 pınar bulunuyordu.

Tarihi

Baba Cebrail, 8. yüzyılda yaşamış Sultan Ahmed isimli bir hükümdarın yakın dostu olup, Ziyaret Dağı'ndan Aras Nehri'ne kadar olan topraklar Baba Cebrail ve soyundan gelenlere aitti. Cebrail köyünün kuzeyinde bulunan ve "Cebrayil Baba" adıyla bilinen bu türbenin uzunluğu 4,5 metre, genişliği 2,4 metre, yüksekliği ise 1,8 metredir. Burada mezar ve eski yerleşim yerlerinin izleri hala mevcuttur. Diğer kaynak ve bilgilere göre Cebrail ismi, İslam ve semavi dinlerde Allah'a en yakın melek olan Cebrail ismiyle ilişkilidir.^[2]

Cebrail kelimesi Arapçada "Allah'ın kulu" anlamına gelmektedir. Cebrail toprakları Medya Devleti (MÖ 7-4. yüzyıllar), Ahameniş İmparatorluğu'nun (MÖ 4-3. yüzyıllar) ve Albanya (MÖ 4-3. yüzyıllar) sınırları içinde kalmıştır. Arnavut Devleti'nin varlığı sırasında bölgenin toprakları Pazkank, Ahristan ve Dizag adlarıyla bu devletin sınırları içinde yer alıyordu. 3.-5. yüzyıllarda Dizag bölgesi Sasani İmparatorluğu egemenliğine girmiştir. Halkın huzursuzluğundan korkan Sasaniler sonunda Albanya'ya bağımsızlık verdiler. 7. yüzyılın ortalarında Cebrail bölgesinin toprakları da Emevîler Halifeliği'nin egemenliğine girdi. Bu topraklar 10-11. yüzyıllarda (971-1086) Şeddâdîler Devleti'nin, 13-14. yüzyıllarda İlhanlılar Devleti'nin, 14. yüzyıldan (1387'den itibaren) Timurlu Hanedanı, 15. yüzyıldan (1412'den itibaren) Karakoyunlular Devleti'nin, aynı yüzyılın 1478'inden itibaren Akkoyunlular Devleti'nin, 1502 başlarından itibaren Safevîler Devleti'nin, 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ve 19. yüzyılın başlarında Karabağ Hanlığı'nın sınırları içindeydi. 1841 yılında Cebrail toprakları, merkezi Şamahı şehri olan Hazar vilayetine, 1846 yılında ise Şuşa Uyezdine bağlandı. Cebrail ayrıca koza dokumacılığı ve halı dokumacılığıyla da ünlüydü.^[3]

1873 yılında Cebrail ve çevresi Şuşa kazasından çıkarılarak Cebrail Uyezdi ve Yelizavetpol Guberniyasına bağlandı. İlçenin yüzölçümü 6,63 bin km² olup nüfusu 66.360 kişi olup, bugünkü Cebrayıl, Fuzuli, Hocavend, Kubadlı ve Zengilan kazalarının topraklarını kapsamaktadır. Cebrail'de ilk Rus okulu 1876'da, kız okulu ise 1912'de açıldı. 19. ve 20. yüzyılın başlarında, Rus-İran demiryolu hattının bir bölümü Cebrail topraklarından geçiyordu. 1905'ten 1918'e kadar bu kazaya Karyağ kazası adı verildi.

Yeni tarih

Cebrayil kazası 8 Ağustos 1930 tarihinde kurulmuştur. İlçenin bugünkü sınırları içindeki alanı 1.050 km², nüfusu ise 24.300'dür. 4 Ocak 1963'te lağvedilerek Fuzuli kazasıyla birleştirilmiş, 17 Haziran 1964'te yeniden kurulmuştur.

Birinci Dağlık Karabağ Savaşı zamanı 1993 Yaz Taarruzları sonucu Cebrayıl Şehri, 23 Ağustos 1993'ten bu yana Ermenistan Silahlı Kuvvetleri'nin işgali altında idi. De facto Dağlık Karabağ Cumhuriyetini kuran Ermeniler, "Djrakan" ismini vererek bu rayonun doğu kesimini Hadrut İlinin bir parçası, batı kesimini Kaşatag İlinin bir parçası olarak yönetmekte idi. Çocuk Mercanlı, 1994 yılı başlarında Horadiz Operasyonu sırasında işgalden kurtarıldı. Nisan 2016 Azerbaycan-Ermenistan çatışmaları zamanı Laletepe kurtarıldı. 4 Ekim 2020 tarihinde İkinci Dağlık Karabağ Savaşı zamanı Aras Vadisi Seferi, Lalatape Operasyonu ve Cebrayil Operasyonu sonucunda Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri Cebrayıl Şehrini ve rayonun bir sıra kentlerini Ermeni işgalinden kurtarmıştır.^[4][5][6]

İdari-bölgesel bölünme

AzStat'ın 2013 verilerine göre, de jure bölgede 1 şehir, 4 yerleşim yeri ve 92 köy olmak üzere toplam 97 yerleşim yeri bulunmaktadır. Bunlar 1 şehir ve 22 kırsal idari bölge olmak üzere toplam 23 idari bölge içinde yer almaktadır.^[7]