Kemankeşlik

Kemankeşlik; Osmanlı İmparatorluğu döneminde yapılan bir okçuluk sporu, geleneği, savaş ustalığıdır. Yeknesak spor olarak değerlendirmek hatalıdır.

Osmanlı İmparatorluğunda okçuluk büyük oranda Orta Asya Türkleri'nden gelmiştir. Osmanlı kemankeşlik geleneği yüzyıllardır adını çok bilmediğimiz kıymetli ve büyük kemankeşlerin (Bursalı Şüca, Havandelen Solak Bali, Tozkoparan İskender vs.) çıkmasını sağlamıştır. Bu sporcuların kimilerinin menzil atışları 1275 gez (800-850 metre) mesafeler ile kırılması güç rekorlara imza atmışlardır. Kemankeşlik'te menzil atışları, darb (darp) atışları ve buta atışları şeklinde kategorilze edilir.

Menzil Atışları : Belirli özelliklere sahip okların, belirli havalarda (yıldız, poyraz v.b.) en uzak noktaya atılabilmesi şeklindedir. Günümüz Okmeydanı'nda yer alan okçular tekkesi (orijinali artık yok) alanında genellikle icra edilirdi. Attığı havada en uzağa atan Kemankeş için bir "Menzil Taşı" dikilirdi. Hali hazırda Okmeydanı'nda ara sokaklarda sıkışıp kalmış olan bu menzil taşlarına rastlanılabilir. Alan Bizans İmparatorluğu'ndan beridir ok talim alanı olarak kullanılmıştır.^[1]

Buta Atışları : Bu tip müsabakalarda "Buta" adı verilen hedefler kullanılmaktaydı. "Buta" Çağatay ve benzer Türkçelerde "Kütük" anlamına gelmektedir. Bu disiplinde hedef gözetilerek (hedef kütük) isabetli atış yetenekleri sınanırdı. Çok hatalı bir inanışa göre; "Buta" atışları "Puta Atmak" olarak yorumlanmıştır. Rivayet odur ki; Fetih sonrası Fatih Sultan Mehmed döneminde, sultanın birtakım putları? alana dizdirerek onlara ok ile atış yaptırması gibi objektif olmayan yanlı görüşler sunan yazarlar olmuştur. Ne dönemin şartları, ne de Fatih Sultan Mehmed'in karakteri açısından asılsız bir görüştür. İşin aslı; "Buta'nın" "Kütük" anlamından gelmesi ile konunun esası aşikardır.

Darb (Darp) Atışları : Bu disiplin ise daha çok güç gösterisi amacındadır. Yine Askeri Müze'de bu tip disiplin atışları sonunda dip tarafından delinmiş cam bardaklar görülebilmektedir. Aslen oldukça kalın tunç veya demir levhalara (aynalara) son derece pek (sert) yaylar ile yapılan atış gösterileridir.

Bu üç disiplin arasında en itibarlı olanı "Menzil Atışları" olup, bir Kemankeş'in kabza alabilmesi (ustalık beratı) için hak etmesi gereken önemli bir değerlendirme kriteridir. Kabza alma yani ustalık belgeleri "Küçük Kabza Alma" ve "Büyük Kabza Alma" olarak takip eden silsileler ve bunlara ait özel törensel ritüeller ile gerçekleşir. Diğer disiplinler gösteri amaçlıdır.

Osmanlı kemankeşleri pir olarak Allah yolunda ilk ok atan kişi olduğuna inanılan Sahabe'den Sa'd bin Ebû Vakkas'ı sayarlar. Her bir menzil atışını "Ya Hak" nidası ile yaparlar. Menzil atışları atışın yapılacağı havanın esme sürati (Poyraz, Yıldız v.b) ve dahi atışın yapılacağı okun çeşidine göre kategorize edilerek derecelendirilir, ona göre titizlikle sonuçlandırılır. Yani Okmeydanı'nda menzil taşı diktirebilmek kolay bir iş değildir.

Kemankeşlik sporunun araçları olan ok ve yay için ise;

• Ok Gövdesi : "gez" olarak adlandırılır/ölçülür. Bir gez yaklaşık olarak 61 cm'dir (kaynaklarda 65 cm olarak da değerlendirilebilir). Çeşitli ahşap malzemelerden (çam ağaçlarının kuzey rüzgarı alan kısımlarından) veya bambu kamışından da yapılır. Çanakkale Biga ilçesinin çam ormanlarından bu şekilde elde edilen oklar makbuldür. Bu okların üretim teknikleri farklı farklı olup, kesme, ahşap dinlendirme ve şekillendirme süreçleri beş seneye varabilmektedir. Kayda değer ok yapım ustalarının oldukça kıymetli ve hedefi bulma hassasiyeti yüksek, zanaatlerinin üst noktasını temsil eden oklardan belirli adetlerde yaparak saraya teslimi esastır. Bu nevi oklar savaş alanlarında en iyi Kemankeşlere verilir, çok uzak mesafelerden kritik hedeflerin vurulması için kullanılır. Bir tür sniper mühimmatı gibidir.
• Ok Ucu : "demren" ya da "temren" adı verilir, kemik veya demirden yapılır. Herhangi bir uç takılmayabilir de. Uç tarafları özel ısıtma yöntemleri ile sertleştirilir.
• Yelek : Okun son kısmı olan tüy takılan kısmına ise "yelek" adı verilir, genelde kuğu, kartal tüyleri kullanılır. Ucunda ağır temreni olan oklara işlevine göre gerektiğinde yelek takılmaz, bu tip oklar genelde kısa mesafede yıkıcı ve ağır delici etkisi olan mühimmat gibi kullanılır.
• Zihgir : Yay kirişlerini kuvvetle çekip bırakabilmek için baş parmağa takılırdı. Osmanlı yayları sert (pek) yaylar olduğundan normalde bilinen yaylar gibi çift parmak (işaret+orta parmak) ile çekilemezler. Yani Robin Hood iyi bir Osmanlı savaş yayını ne çekebilir hatta ne de kurabilir. Long Bow'u ile belli menzillerde (takribi 200 metre, etkili 100 metre) hoşbeş hayatını sürdürebilir. Osmanlı pek (savaş) yayları ancak Zihgir ile bilekten güç alınarak çekilebilirler. Bu tip mecburen baş parmak ve bilek marifeti ile çekme stiline "Mandal" adı verilir. Keza bu tip yayların çekme kuvvetleri çok yüksektir. Günümüz olimpik sporcuları da bu yayı çekip atamazlar. Baş parmağa takılan Zihgir'e oturtulan yay krişi, işaret parmağının baş parmağı tutması sonrası bilek kuvveti ile çekilerek mandallanması ve işaret parmağının bir nevi tetik mekanizması görmesi ile çalışan bir sistemdir. Günümüz popüler dizi ve filmlerinde hatalı bir algı ile sürekli sultanların (Sultan Süleyman v.b.) baş parmağında takılı görülen süslü/mücevherli zihgirler, savaş dışında takılmaz, kullanılmaz. Estetikten öte teknik anlamları vardır. Normal zamanda Zihgir rahatsızlık veren bir aparattır. Senaristlerin bu konuya dikkat etmeleri esastır.
• Yay: Osmanlı yayı ise son derece işlevsel, aynı zamanda kısa, kullanımı boyutu itibari ile kolay ve "pek", yani oldukça sert yaylardır. 500 - 800 metre menzile (etkili 300 - 400 metre) ulaşabilirler. Üretimi aslen Asya Yayı (Asian Bow) tekniğine dayanır. Kompozit yay teknolojisine sahiptir. Burada özel bir ahşap, hayvan boynuzu ve sinirleri gibi elemanlar yine birleştirici malzeme olarak hayvan kolajeni (incik kısmı kaynatılarak elde edilir) ile katman katman birleştirilir. Böylece elde edilen kompozit yapı sayesinde çok küçük boyutlarda çok yüksek enerji birikimi sağlanarak etki/menzil avantajı sağlanır. Bu tip yayların bir avantajı ise; herkesin kullanabileceği silahlar olmamasıdır. Eğitimsiz bir alelade bir asker, Osmanlı savaş yayını kolay kolay gerip atamaz. Bunun için çok uzun sürelerde eğitim ve kol gücü, teknik birikim gerekmektedir. Bu haliyle bir nevi roma'nın kullandığı kullan at silah kategorisindeki mızraklar olan pilum'lar gibidir. Savaş alanında bu yayı ele geçiren eğitimsiz kimseler kurup, gerip kullanamazlar. Kullanımının mükemmelleşmesi için her gün sağ ve sol kolların duvara monte edilmiş bir özel bir ağır palanga (Makara) sisteminde yüzlerce kez idman yapmış olması gerekmektedir. Bu tarz kompozit yaylar standart Avrupa long bow'larına göre önemli ölçüde menzil ve etki alanı yaratırlar. Yine eğitim için palanga'lar (makara) yerine "su kepazesi" adı verilen nispeten yumuşak eğitim yayları da kullanılır. Savaş yayları Darb (darp) atışları gösteri stilinden de anlaşılacağı üzere, belirli menzillerde en ağır zırhları bile kolayca delebilirler. Haçlı seferleri bu silahın gerek uzun menzili gerek kısa mesafedeki zırh delici gücü karşısında alternatif önlemler geliştirilene kadar belli bir süre şok yaşamıştır. Moğolların kullandığı yaylar bu yayın veya bu yay moğol yaylarının bir türevidir.
• Kriş : Yay ipi diyebiliriz. "tirkeş" veyahut Çile adı da verilir. Tirkeş, genelde koyun bağırsağından olabileceği gibi ibrişimden veya hayvan sinirinden de imal edilebilir. Çoklu burma yöntemi ile yayın çekme kuvvetince yapılır.
• Yaylar genelde filmlerde görüldüğü gibi sürekli olarak gergin durumda değillerdir. Normal durumda tirkeş ve yay gerilimsiz ve gevşek bir şekilde durur, kullanılacağı zaman ise yay kurulur. Senaristler buraya da dikkat etmelidirler.
• Yay terse doğru kurulmaktadır ve oldukça güç gerektiren bir iştir (Harbiye Askeri Müze'de yay örnekleri ve kurulumun nasıl yapıldığına dair çizimler mevcuttur). Kaynaklar bazı kemankeşlerin ve gücü ile nam salmış pehlivanların "pek" savaş yaylarını tek kolları ile kurabildiklerinden övgü ile bahseder ki bu çekme kuvvetlerine sahip malzemeyi kol/bacak marifeti ile tek kolla kurmak yayına göre hayret verebilir.