Mecaz

Bir ilgi veya benzetme sonucu gerçek anlamından başka anlamda kullanılan sözlere veya kavramlara Türkçe eğretileme; Arapça mecaz, istiare; Fransızca trope denir.

Yahudi bir kadının mezar taşı, yaşamın sonunun görsel bir metaforu olan kırık mumları tasvir ediyor.

"Mecaz" Arapça, "trope" Eski Yunanca ve metafor Yunancadır. Ad değişimi olarak da bilinir. Mecaz sanatı, anlatımı daha etkili kılmak ve söze canlılık kazandırmak amacıyla yapılır. Söze güzellik, güçlülük, canlılık, zarafet, derinlik veya genişlik verir. Eski Yunan'da "mecaz" anlamda kullanılan "metafor" sözcüğü Antik Çağ'ın sonlarına doğru anlam daralmasına uğramış ve yerini "trope" sözcüğüne bırakmıştır.

Kandilli yüzerken uykularda

Mehtabı sürükledik sularda

-Yahya Kemal Beyatlı

Yukarıdaki mısralarda Kandilli semtinin uykularda yüzmesi ve mehtabın sularda sürüklenmesi; sözcüklerin asıl anlamının dışında güzelleştirme, zarifleştirme ve güçlendirme gibi amaçlarla mecaz olarak kullanılmasına örnektir.

Etimoloji

"Mecaz" sözcüğü Türkçeye en geç 1300'lü yıllarda, Arapça "macāz" sözcüğünden geçmiştir.^[1] Bu sözcük Arapçadaki "cwz" (geçit, köprü) kökünden gelir.^[1] Türkçeye Fransızcadan geçen, Antik Yunancada "taşıma, transfer etmek" anlamlarına gelen^[2] "metafor" sözcüğü daha sonra anlam daralmasına uğramıştır.

Aristoteles tarafından "mecaz" anlamında kullanılan^[3] "metafor" sözcüğü, Antik Çağ'ın sonlarına doğru ise anlam daralmasına uğrayarak Türkçedeki "istiare, eğretileme" kavramları karşılığında kullanılmaya başlanmıştır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Gerçek anlam

Bir kavramın mecaz olmayan anlamlarına gerçek anlam denir:

• Babam yorganı üzerime çekip iyi uykular diledikten sonra alnımdan öptü. (gerçek anlam)
• Ay ışığında yakamozlar dans ediyor, dalgalar sahili öpüyordu. (mecaz)
• Bugün hava çok soğuk. (gerçek anlam)
• Soğuk bir tavırla birbirlerini selamlayıp uzaklaştılar. -R. H. Karay. (mecaz)
• Sabah erkenden uyandım. (gerçek anlam)
• Baharın gelmesi ile birlikte doğa uyandı. (mecaz)

Yan anlam

Mecaz anlam sıklıkla yan anlam ile karıştırılır. Yan anlamların her biri, sözcüğün gerçek anlamlarından biridir ve birincil anlamla (temel anlamla) yakından ilişkilidir.

• Torpido ile vurulan gemi bir süre sonra battı. (temel anlam)
• Elime iğne battı. (yan anlam)
• Güneş bugün saat yedide batacak. (yan anlam)
• Hamileliğin de verdiği alınganlıkla her sözümüz ona batıyordu. (mecaz)

Mecaz türleri

Mecaz, sözcük ve fikir mecazları olmak üzere ikiye ayrılır. Sözcük mecazında bir sözcük gerçek anlamı dışında; fikir mecazında ise herhangi bir fikir kendi anlamının dışında bir amaçla kullanılır.