Ünlü (dilbilim)

Ünlü, sesli^[1][2] veya vokal;^[3] ses yolu görece açık durumda iken, ses tellerinin titreşmesi ile (duyulabilecek şekilde) bir engele takılmadan oluşan; hecenin en küçük birimini oluşturan konuşma sesi.^[4] Ünsüz veya sessiz karşıtıdır. Ünlülük kavramı harflerden ziyade "sesleri" tanımlar zira bir harf kimi sözcüklerde ünlü, kimi sözcüklerde ise ünsüz bir sesi simgeleyebilir.^[5]

Ünlüler

Ayrıca bakınız: Uluslararası Fonetik Alfabe, Ünsüzler

	Ön (İnce)	Öne yakın	Merkez	Arkaya yakın	Arka (Kalın)
Kapalı (Dar)	i •y ɨ •ʉ ɯ •u ɪ •ʏ ʊ e •ø ɘ •ɵ ɤ •o ə ɛ •œ ɜ •ɞ ʌ •ɔ æ ɐ a •ɶ ɑ •ɒ
Kapalıya yakın
Yarı kapalı
Orta
Yarı açık
Açığa yakın
Açık (Geniş)

Bölümler arasında bazı bölümlerde iki adet ünlü vardır. Bu ikili grupta
sağdaki ünlü yuvarlaktır, soldaki ise düzdür. Ayrıca uzun ünlüler Uluslararası Fonetik Alfabe
sembolü [ː] ile belirtlir.

Kökenbilim

Uygurcada da görülen ün sözcüğü Eski Türkçede "ses, avaz" anlamlarına, "ünü-" fiili ise "seslenmek, bağırmak" anlamlarına gelir.^[6] Ünlü sözcüğü muhtemelen 19. yüzyılda "meşhur" anlamında kullanılmaya başlanmıştır.^[6]

Türk yazı dillerinde ünlülerin gösterimi

Türk dilinin bilinen ilk dönemlerinde 9 ünlünün bulunduğu belirtilmiştir: a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü. Bugün kapalı e sesi (é) yalnızca Azerice yazı dilinde bulunur.

Türkçe

a, e, ı, i, o, ö, u ve ü harfleri ünlü harfler, diğer harfler ise ünsüz harfler olarak adlandırılır.

Sınıflandırma

Ünlülerin Nitelikleri
	İnce		Kalın
	Düz	Yuvarlak	Düz	Yuvarlak
Dar	i	ü	ı	u
Geniş	e	ö	a	o

Ayrıca bakınız: Ünlü daralması

Türkçede ünlüler, çıkış yeri ve dilin durumuna, dudakların durumuna, ağzın açıklığına göre şu şekilde sınıflandırılır:^[7]

• Çıkış yeri ve dilin durumuna göre
  • Kalın (arka) ünlüler: a, ı, o, u
  • İnce (ön) ünlüler: e, i, ö, ü
• Dudakların durumuna göre
  • Düz ünlüler: a, e, ı, i
  • Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
• Ağzın açıklığına göre
  • Geniş ünlüler: a, e, o, ö
  • Dar ünlüler: ı, i, u, ü

Diğer dillerde ünlü

Dünyadaki birçok dilin kendisine özgü farklı ünlü sistemi vardır.