Tapduk Emre

Tapduk Emre (d. ? - ö. ?) 13. yüzyılda yaşamış bir Türkmen dervişi ve Yunus Emre'nin mürşidi ve öğretmenidir.

Yaşam öyküsü

Tarihi belgelerde Tapduk Sultan, Tapduk Dede, Şeyh Tapduk ve Tapduk Yunus olarak da geçen^[1] Tapduk Emre'nin doğum ve ölüm yılı, geçmişi ve gençlik yıllarına yönelik çok bilgi bulunmamaktadır. Saltukname ve Aşıkpaşazade tarihine göre Orhan Gazi dönemine dek yaşamıştır.^[2] Haşim Şahin'e göre 13. yüzyılda yaşadığına dair şüphe yoktur.^[2] Mustafa Tatcı ise Tapduk Emre'nin 13. yüzyılın başında doğduğu ama ölüm tarihine yönelik bilgi bulunmadığını belirtir.^[3] Tartışma konusu olan başka bilgi ise nereli olduğu ve nerede yaşadığıdır. Tapduk Sultan anlatılara göre Moğol saldırılarından dolayı Türkistan ve Horasan bölgesinden o dönem Rum olarak adlandırılan Anadolu bölgesine göç etmiştir.^[2] Tarihi kaynaklara ve Osmanlı dönemi tapu tahrir ve vakıf defterlerine göre Nallıhan'a bağlı Emrem Sultan köyünde yaşamıştır.^[4][5][6] 16. yüzyılda yaşamış Taşköprizade'ye göre Sakarya^[7], Nişancı Mehmet Tarihi'ne göre ise Sakarya nehrine yakın bir yeri yurt edinmiştir.^[8] Osmanlı dönemi tapu tahrir ve vakıf defterlerine göre Tapduk Emre Nallıhan kazasının Emrem Sultan köyünde yaşamış ve orada ölmüştür.^[6] Aynı belgelere göre Tapduk Emre evli olup, orada yaşamaya devam etmiş çocuk ve torunlara sahip olmuştur.^[6] Aynı belgelere göre Osmanlı Devleti Tapduk vakfı ve Tapduk Emre soyundan gelen şeyhlere sahip çıkmıştır.^[9]

Kişiliği

Aziz Mahmud Hüdayi'nin Vakıat adlı eserine göre Tapduk Emre altı telli saz çalan bir dini önderdi ve hatta çalgı sesini duymak bile insanların ona gidip öğrenci olmasını sağlıyordu.^[10] 14. yüzyılda yaşamış Niğdeli Kadı Ahmed ise Tapduk Emre'ye bağlı dervişleri şeriata uymayan sapıklar olarak adlandırmıştır.^[11]

Tapduk Emre ve tarikatlar

Tapduk Emre'nin yaşadığı dönemde tarikatlar Anadolu'da daha yeni örgütlenmekteydi. Bundan dolayı hangi tarikata dahil olduğunu, hangi erkan ile yetiştidiğini söylemek olası değildir.^[12] Bundan dolayı birçok görüş bulunmaktadır. Aralarında Nakşibendi^[13] , Kadiri^[14], Mevlevi^[15] ve Bektaşi^[16] önerileri sunulmuştur. Bu önerilerin arasında Halveti^[17] önerisi olasılığı en az olandır çünkü Halvetilik Anadolu'da 15. yüzyılda yayılmıştır.^[16] Yunus Emre'den öğrendiğimiz kadarıyla kendisi Tapduk Emre, Barak Baba ve Sarı Saltuk'tan nasip almıştır^[18] ve Tarih-i Ali Selçuk^[19] ve Menakıbül Arifin'e^[20] göre Barak Baba, Sarı Saltuk'un öğrencisidir. Bektaşi geleneğinde ise Barak Baba, Haci Bektaş Veli'nin halifesidir^[21] ama tarihi açıdan bu imkansızdır ve bundan dolayı Abdülbaki Gölpınarlı Barak Baba, Tapduk Emre ve Sarı Saltuk'un Bektaşi değil, Babai olduklarını savunur.^[22] Saltukname'ye göre Saru Saltuk ve Tapduk Emre buluşmuşlardır^[23] ama Saltukname'de anlatılan öyküye göre Saru Saltuk onu önceden tanımamış, görmemiş yani onu eğitmemiştir.^[24] Saltukname'nin yazarı olan Ebu'l Hayr Rumi'ye göre Saru Saltuk bir Sünni veli iken İbn Battuta Saru Saltuk'un şeriata uymayan fikirlerini vurgular^[25]. Franz Babinger'e göre ise Saru Saltuk bir Şii Batini babasıdır^[26] ve Ahmet Yaşar Ocak'a göre Barak Baba bir Kalenderi-Hayderi şeyhidir.^[27]

Tapduk Emre ve Bektaşilik

Tapduk'un öğrencisi olan Yunus Emre'nin şiirlerinde Haci Bektaş adı geçmez^[28] ama buna rağmen Esad Coşan gibi araştırmacılara göre Haci Bektaş ve Tapduk Emre'nin öğrencisi olan Yunus Emre arası bağlantıyı inkar etmek imkansızdır^[29]. Bektaşi geleneğinde Tapduk Emre Bektaşi olarak gösterilirken ve Vilayetname'de Haci Bektaş ve Tapduk Emre'nin buluştuğu öne sürülürken bu yazılanlar onun Haci Bektaş'ın bir halifesi olduğunu kanıtlamaz ve Haci Bektaş-ı Veli Vilayetname'si böyle bir görüşü de açık açık öne sürmez.^[30] Abdülbaki Gölpınarlı'ya göre ne Yunus'un mürşidi Tapduk, ne Yunus Emre'nin kendisi, ne Barak Baba, ne de Saru Saltuk'un bektaşilik ile bağlantısı yoktur.^[31] Prof. Dr. Haşim Şahin'e göre de Tapduk Emre Bektaşi olmayıp, sonra Bektaşi geleneğine dahil edilmiştir^[32]. Tapduk Emre'nin müridi olan Barak Baba ise Şahin'e göre bir Babai-Haydari dervişidir.^[33]

Tapduk Emre ve Yunus Emre

Aziz Mahmud Hüdayi'nin Vakıat'ına göre Yunus Emre Tapduk Emre dergahında 30 yıl kulluk eylemiş ve Tapduk Emre'nin kızı ile evlenmiştir^[34]. Başka anlatmalara göre Tapduk Emre'nin kızı olan Bacım Sultan'ın eşi Yunus Emre değil, Hulbiye Sultan adını taşıyan bir derviştir.^[35] Aziz Mahmud Hüdayi'nin yanında birçok menakıpname Yunus Emre'nin Tapduk Emre'ye bağlantısını vurgulamaktadır.^[36][37]Haci Bektaş-ı Veli Vilayetnamesi'ne göre Yunus Emre önce Haci Bektaş'a mürid olmak istemiş ve Haci Bektaş tarafından Tapduk Emre'ye yönlendirilmiştir^[38]. Yunus Emre'nin kendisi de deyişlerinde Tapduk Emre'nin ona mürşid olduğu kabul etmiştir^[39] ve bazı şiirlerinde kendisini Tapduki Yunus^[40] olarak adlandırmıştır.

Tapdukiler / Tapduklular

Tapduk Emre'nin yoldaşları ve öğrencileri olan Tapduklular, nam-ı diğer Tapdukiler, 14. yüzyılda yaşamış Niğdeli Kadı Ahmed tarafından ağaçlara tapan ve şeriata uymayan sapıklar olarak tanıtılmıştır. Hatta onlara bugün Alevilere atılan mumsöndü iftirasına benzeyen iftiralar da atılmıştır.^[11][41]Yunus Emre dışında Tapduk Emre'ye bağlı olan ve adlarını bildiğimiz Tapdukiler Şeyh Ömer, Şeyh Cafer ve Yunus-ı Güyende'dir.^[42]

Tapduk Abdal'ın mezarları

Osmanlı Vakıf defterlerine göre Nallıhan'da gömülü olan Tapduk Emre için Anadolu'nun birçok bölgesinde mezar bulunmaktadır. Bunların içinde Manisa'da bulunan Emre Köyü, Afyon'da bulunan Çay Köyü, Erzurum'un Dutçu Köyü de bulunmaktadır. Bunların dışında Bursa, Karaman, Sivas, Aksaray ve İsparta'da mezarlar vardır.^[43]

Adının anlamı

Tapduk sözcüğü, İslamiyet öncesi Türk topluluklarında da var olan bir isimdir. Tapduk, Türk ve Altay mitolojisinde yer alan söylencesel kahramandır. Tapdık (Taptık, Taptuk) da denir. Pek çok görüşe göre Yunus Emre'nin şeyhi olan Tapduk Emre'nin adının buradan geliyor olması muhtemeldir. Hatta bazı araştırmacılar tarafından, Tapduk Emre'nin tarihsel bir kişilik olmadığı, bu eski efsane kahramanının Yunus Emre'nin yaşam öyküsüne halk kültürü ve toplumsal bellek tarafından uyarlandığı öne sürülmektedir. Celal Beydili'ne göre Tapduk isminin anlamı "tesadüfen bulunmuş" (Azerice "tapmak" sözcüğü bulmak manasına gelir)^[44] demektir ve ilahi bir güç tarafından gönderilerek bulunan çocuk motifiyle bağlantılıdır. Emre sözcüğünün ise İmre kavramı ile bağlantılı olduğu kabul edilmektedir. "Amramak/ Emremek/ İmremek" aşık olmak demektir ve Emre kelimesi de aşık manası^[45] taşır.