Yönetim ve Bağlama Kuramı

Yönetim ve Bağlama (YB, YBK) bir sözdizim kuramı olup 1980'lerde esas olarak Noam Chomsky tarafından geliştirilen dönüşümsel dilbilgisi geleneğinde bir öbek yapılı dilbilgisidir.^[1][2][3] Bu kuram, önceki kuramların^[4][5][6] radikal olarak gözden geçirilmiş hâlidir ve daha sonra Yetinmeci Çizgi (1995)^[7] ve en sonuncusu Three Factors in Language Design (2005) olan önemli bazı makaleler adı altında gözden geçirilmiştir.^[8] Yönetim ve Bağlama kuramı üzerine Chomsky tarafından yazılmayan geniş bir literatür olmasına rağmen, Chomsky'nin makaleleri araştırma gündeminin belirlenmesinde temel oluşturmuştur.

Kuramın adı iki ana altkuramın adından oluşmaktadır: durum atanmasının gerçekleşmesi için soyut bir sözdizimsel ilişki oluşturan yönetim; ve esas olarak zamirler ve birlikte referans oldukları ifadeler arasındaki ilişkilerle ilgilenen bağlama. YB, Yetinmeci Çizgi’nin sonraki gelişmelerinin de temelini oluşturan, dilin ilkeler ve değiştirgenler modeline dayanan ilk kuramdır.

Yönetim

Yönetim ilişkisinin ana uygulaması, durum atamaktır. Yönetim şu şekilde tanımlanır:

A, B'yi ancak ve ancak

• A bir yöneten ve
• A, B’yi b-buyurur ve
• A ve B arasına hiçbir engel girmez

ise yönetir.

Yönetenler, sözcüksel kategorilerin (E_ylem, A_d, S_ıfat, E_dat) ve zaman öbeğinin (ZamÖ) başlarıdır. Eğer A, B’ye b-buyuruyorsa ve A’yı dışarıda bırakacak biçimde B için engel olacak bir G yoksa, A B’yi yönetir.^[9] Bu, aşağıdaki gibi bir yapıda görülmektedir: A B’ye b-buyuruyor, ancak B A’ya b-buyurmuyor:

Ek olarak, engel şu şekilde tanımlanır:^[10] Herhangi bir Z düğümü

• B için potansiyel bir yöneten ve
• B’ye k-buyurur ve
• A'ya k-buyurmaz

ise engeldir.

Yönetim ilişkisi, durum atanmasını açıkça göstermektedir. Aşağıdaki ağaç diyagramı, BelÖ'lerin(DP’lerin) yönetici başları tarafından nasıl yönetildiğini ve durumun nasıl atandığını göstermektedir:

Yönetim ilişkisinin bir diğer önemli uygulaması, izlerin oluşumunu ve kimliğini sınırlamasıdır, çünkü Boş Kategori İlkesi, izlerin tam yönetilmesini ister.

Bağlama

Bağlama şu şekilde tanımlanabilir:

• Bir α elementi β elementini ancak ve ancak α β’ye k-buyurur ve α, β ile eşgöndergesel ise bağlayabilir.

Soldaki ağaç diyagramı kullanılarak oluşturulmuş “Çocuklar kendi oyuncağını sever” cümlesi görülmektedir.

AÖ "Çocuklar", “kendi” BelÖ’ne k-buyrur çünkü AÖ’nin annesi olan T, "kendi" BelÖ’ni içermektedir. "Çocuklar" ve "kendi" sözcükleri eşgönderimlidir (aynı kişiye atıfta bulunurlar), bu nedenle "Çocuklar", "kendiyi" bağlar.

Öte yandan, sağdaki diyagramda yer alan "Çocukların annesi kendilerini sever." cümlesinde, “Çocuklar_i” sözcüğü “kendilerini_i” sözcüğüne k-buyurmuyor, bu yüzden eşgönderimli değildir.

Bağlamanın önemi, aşağıdaki cümlelerin dilbilgiselliği ile gösterilmiştir:

1. Çocuklar_i onları_i gördü.
2. Çocuklar_i kendilerini_i gördü.
3. Kendilerini_i çocuklar_i gördü.
4. Çocuklar_i çocukları_i gördü.

1, 3 ve 4 numaralı ifadelerin dilbilgisel olmayışını açıklamak için belirli bağlama ilkeleri vardır. Bu kurallara Bağlama İlkesi A, Bağlama İlkesi B ve Bağlama İlkesi C denir.

• A İlkesi: bir anafor/gönderge (dönüşlü veya karşılıklı, "birbiri" “kendisi” gibi), kendi yönetim alanına (cümleye) bağlı olmalıdır. Başka deyişle, bir cümle içinde göndergeler öncüllerinden sonra gelmelidir.

3. cümlede "kendileri" sözcüğü "çocuklar" tarafından k-buyurma edilmediğinden, A ilkesi ihlal edilmiştir. Yani “kendileri” sözcüğü öncülü olan “çocuklardan” önce geldiği için cümle dilbilgisel değildir.

• B İlkesi: Bir zamir, kendi yönetim alanı (aynı cümle) içinde özgür (yani, sınırlandırılmamış) olmalıdır.

1. cümlede "onları" sözcüğü “çocuklar” tarafından kendisine bağlanmıştır, bu da B İlkesini ihlal eder.

• C İlkesi: Bir G-biçimi serbest olmalıdır (yani, sınırlandırılmamış). G-biçimler (örneğin, "köpek" veya "Ali") zamirler ve anaforların aksine göndermeli ifadelerdir, bağımsız olarak gönderme yaparlar, yani dünyadaki varlıklarla alakalıdır.

4. cümlede, "Çocuklar" kelimesi kendisine “çocuklar” kelimesini bağlar ve C İlkesini ihlal eder.