Yozgat Ayaklanması

Yozgat Ayaklanması veya Çapanoğlu Ayaklanması, Türk Kurtuluş Savaşı sırasında Hürriyet ve İtilaf reisi Çapanoğlu Edip Bey ve kardeşi Celâl Bey tarafından Yozgat ve yöresinde çıkarılan Ankara Hükümeti'ne karşı bir ayaklanmadır.

Çapanoğlu Ayaklanması
Türk Kurtuluş Savaşı İç Cephesi
Ayaklanmayı bastırmak üzere görevlendirilen Çerkez Ethem ve adamları İstasyon’daki karargâh binası önünde Mustafa Kemal Atatürk’le birlikte, Haziran 1920
Tarih 1. 15 Mayıs 1920 - 27 Ağustos 1920 2. 5 Eylül 1920 - 30 Aralık 1920 Bölge Yozgat, Tokat, Sivas Sonuç Ayaklanma bastırıldı.
Taraflar
Kuvâ-yi Seyyâre	Çapanoğulları

İlk ayaklanma Yıldızeli'nde Erzurumlu Hüseyin Nazım ve Kara Mustafa'nın elebaşılığında çıkarılmıştır. Ayaklanma Çerkez Ethem komutasında Kuvâ-yi Seyyâre tarafından bastırılmış ancak diğer iç isyanlar gibi Türk Kurtuluş Savaşı hareketini zayıflatmış, işgal güçlerinin işini kolaylaştırmıştır. Asıl tehlikenin yani Yunan ordusunun ilerleyişini hızlandırarak Balıkesir ve Bursa'nın Yunanlar tarafından işgal edilmesine zemin hazırlamıştır. Yozgat'tan Ankara'ya döndüğü zaman Meclis tarafından kurtarıcı gibi karşılanan Ethem'in gücü daha da arttırmış, Ankara ile ayrışmış ve en sonunda Ethem'in tasfiyesine giden süreç başlamıştır.

Çapanoğlu ailesi

Çapanoğlu ailesinin ilk tanınmış kişisi Yozgat şehrini kuran Ahmet Paşa'dır, 1764 yılında Sivas valisi iken önce azledilmiş ardından da idam ettirilmiştir.^[1] Aile, bölgeyi 300 yıl kadar idare etmiş ve mamur hale getirmişlerdir.^[a][2] XVIII. asrın ortalarına ait belgelerde Çapar olarak geçmekte olup daha sonra aynı anlama gelen (eski Türk unvanlarından yiğit, akıncı, postacı) Çapanoğulları olarak şöhret bulmuşlardır.^[3] Çapanoğulları ailesinden Osmanlı Devleti'nde fiilen görev yapan Abdülfettah Paşa, Celâleddin Paşa, Ahmet Şakir Paşa gibi mutasarrıf, paşa, vali gibi üst düzey çeşitli hizmetlerde bulunmuş şahsiyetler bulunmaktadır.^[4]

Arka plan

Ayaklanma, Anadolu'daki Millî Mücadele'yi zayıflatmak amacıyla İstanbul'daki Damat Ferit Paşa Hükümeti ve işgalci İngilizlerin yönlendirmesiyle başlatılmıştır.^[5][6][7] İngilizler, Anadolu'daki millî hareketin gelişmesinden rahatsızlık duymakta ve işgal altındaki İstanbul'daki sadrazamlık makamı aracılığıyla iç isyanları körükleyerek bu hareketi bastırmayı hedeflemekteydi. İngiliz Yüksek Komiserliği'ne ait belgelerde, milliyetçiliğe karşı ayaklanmaların desteklenmesinin bir "politika gereği" olarak görüldüğü açıktır. Bu bağlamda, Yozgat'ın köklü ailelerinden âyan ailesi olan Çapanoğlu ailesi padişaha bağlılıklarıyla isyancı hareketin sürükleyicisi oldu. Yaklaşık 150 yıldır bölgede nüfuz sahibi olan aile, sarayla yakın ilişkileri ve Osmanlı hanedanına bağlı bulunması nedeniyle Ankara ve İstanbul Hükümeti arasındaki güç mücadelesinde padişahtan yana tavır aldılar. Bu dönemdeki isyanların nedenleri arasında, uzun yıllar süren savaşlardan yorgun düşen köylülerin askere alma uygulamalarına karşı çıkması da vardı. Ayrıca aile, Hürriyet ve İtilaf yandaşıydı. Yozgat Hürriyet ve İtilaf örgütünün başında bizzat Çapanoğlu Edip Bey bulunuyor, kardeşi Celâl Bey de bu siyaseti benimsiyordu. Büyük Millet Meclisi'ne temsilci gönderilmesi istendiğinde Yozgat'ta belediyede yapılan toplantıda iki kardeş bu hareketin Padişah'a başkaldırmak olacağını belirterek olumsuz yanıt vermişler bunu da Meclis'e bildirmişlerdi.^[4] Öte yandan, Çerkez Ethem Bey'in Batı Anadolu'da padişahçı Anzavur Ayaklanması'nı bastırması sonucu Çerkez nüfusun kaçarak Yozgat, Sivas bölgesine gelmesi bu bölgede yaşayan Çerkezler^[b] üzerinde etkili olmuştur. Başka bir neden ise, bölgede müzmin bir hal alan eşkıyalığın geldiği noktadır. Eşkıyalıktan hem Kuvâ-yi Milliye hem de padişahçılar beslenmekteydi. Yozgat civarındaki Aynacıoğulları, Deli Ömer gibi büyük eşkıya çeteleri ve daha küçükleri padişahçı yapı ile hareket etmiştir.^[9]

Ayaklanma

Yöredeki ilk ayaklanma Yıldızeli bölgesinde çıkmıştır. Yıldızeli- Sivas posta nakliyatı işini üzerine alıp başaramayınca iflas eden Eski Nahiye Müdürlerinden Erzurumlu Hüseyin Nazım, kendini kanun takibinden kurtarmak amacıyla Yıldızeli civarındaki köylerden birinde saklanmakta idi. Eski Müdafaa-i Hukuk mensuplarından Kara Mustafa ve katil Salih ile beraber Yıldızeli- Akdağmadeni arasındaki köylerde dolaşarak İstanbul Hükûmeti lehine propaganda yapmaya başladı. Bolu ve Düzce bölgesinden kaçıp gelen Çerkezler'i de etrafına alarak Yıldızeli çevresindeki teşkilatını genişletti. 1920 Mayısında Direkli Nahiyesi'nde ilk silahlı toplantılarını gerçekleştirdiler. Yıldızeli Kaymakamı'nın basiretsizliği yüzünden toplantılar diğer köylerde de devam ettirildi. Sivas Kongresi kararıyla ağnam vergisinin arttırıldığı, tekâlif-i harbiye usulünün getirileceği, Kuvâ-yi Milliyeciler'in halkın canına ve malına kastettiği, yapılanların hiçbirinden Padişah'ın haberi ve rızası olmadığı gibi söylemler ile halkı etkilemeye gayret ettiler. Kontrolün elden çıktığını gören Sivas'taki 3. Kolordu Komutanı Albay Selahattin, bir batarya ile takviye ettiği piyade taburunu 25 Mayıs 1920'de Yıldızeli'ne gönderdi. Aynı tarihlerde Sulusaray'da da asiler toplanmıştı. Amasya'dan 5. Kafkas Tümeni'ne bağlı 10. Alay'ın 2. Taburu, 17 Mayıs'ta Zile'ye ve aynı alayın Tokat'ta bulunan 3. Taburu da 21/22 Mayıs gecesi Yıldızeli'ne gönderildi.^[10]

Orta Anadolu'daki önemli ayaklanmalardan biri olan Çapanoğulları'nın nüfuz sahasındaki Yıldızeli-Akdağmadeni arasındaki Postacı Nâzım ile Zile-Çekerek arasındaki Ayrancıoğulları İsyanları, başlangıçta birbirinden habersiz ve çete hareketi şeklinde iken, otorite boşluğunun etkisiyle genişlemiştir. 15 Haziran 1920'de, Çapanoğulları'na bağlı silahlı kuvvetler, Yozgat idaresini ele geçirerek^[11] Kuva-yı Milliye yanlısı olanları tutuklamış ve bazılarını ise idam etmiştir.

İsyana katılacaklarından şüphe edildiği için Genelkurmay Başkanlığı tarafından kararlaştırılmış olan tedbir gereği Çapanoğulları Yozgat'taki evlerinde gözetim altına alınmıştı. 7 Haziran'da Albay İsmet Bey ve 3. Kolordu Komutanı Albay Selahattin, Çapanoğlu kardeşlerin tutuklanması için Yozgat Mutasarrıfı'na emir vermişler, bu emri Mutasarrıf Vekili gizlice kardeşlere haber vermişti. Bunun üzerine Celâl, Edip, Salih, enişteleri Mahmut ve onun oğulları Meki, Osman Şekip ve Muhlis, 8 Haziran 1920 gecesi Yozgat'tan kaçmışlardır.^[12]

Ayaklanmanın bastırılması

Çerkes Ethem

Çerkez Ethem, Genelkurmay Başkanlığı'ndan aldığı emir üzerine 70 subay, 2100 piyade, 1300 hayvan, 4 dağ topu, 1 sahra topu, 8 makinalı tüfek ile isyan bölgesine hareket eder.^[13] Çerkez Ethem, bundan sonra Celâl ve Edip Beyler idaresindeki isyancıların Alaca'nın kuzeydoğusundaki Arapseyi Boğazına yakın yerlerde toplanmakta olduklarını anlayınca bölgeye hareket etme kararı alır. Çetin arazi koşullarına sahip olan Arapseyi Boğazındaki çatışmada Ethem güçleri, asileri ikiateş arasında bırakarak 4 saat sonunda top ve makinalı tüfeklerini de bırakarak çekilmek mecburiyetinde bırakırlar. Çatışma sonunda birkaç yüz esir, yaralı ve ölü bırakan Çapanoğulları birkaç maiyetiyle birlikte kaçmayı başarmıştır. Çapanoğlu Edip Bey'in yaralı olduğu, kardeşi Celâl Bey'in ise Uzunyaylalı Çerkez süvarileri ile kaçtığı anlaşılır.^[14] Uzunyayla Çerkez beylerinin, kendilerine iltica eden Celâl Bey hakkında aftalebini iletmeleri üzerine Ethem, Celâl Bey'i affederek durumu Ankara'ya da bildirir.^[15]

İsyanın sorumlusu olduğu anlaşılanlardan 12 asi Yozgat'ın ele geçirildiği gün kurulan Divan-ı Harp kararı ile asıldılar. İdam edilenler arasında Yozgat Şeriye Hâkimi Hoca Şahap, Yürükzade Hüsnü, hapsedilenler arasında da Yozgat Savcısı ile Yozgat Mutasarrıfı da vardı. Ölenler arasında Yahya Paşaoğlu Osman'ın cesedine rastlanmıştı.^[16]

Sonuçları

Ayaklanma sırasında ve sonrasında ailenin önemli zorluklarla karşılaştığı açıktır. Celâl Bey ise Ethem tarafından affedilmiş,^[c] bu durum Ankara tarafından mesele yapılmamıştır. Fakat isyanın başlarında Çapanoğulları'nın kaçmasını sağlayarak isyanda birinci derecede parmağı olduğu anlaşılan Ankara Vali Vekili Yahya Galip, Ethem tarafından Divan-ı Harp'te yargılanmak istenince iki taraf arasında gerginlik kaynağı oluşturmuş, bu yüzden Çerkez Ethem ve kardeşleri ile Mustafa Kemal Paşa arasındaki ilişkiler sertleşmiştir. Ayaklanmanın elebaşılarından olan Celâl Bey'in Ethem tarafından affedilip bunun Ankara'da meseleye dönüştürülmemesi, buna karşın ayaklanmanın gelişmesinde katkısı olduğu tespit edilen Yahya Galip'in yargılanması konusunda özellikle Ethem'in ağabeyi Tevfik Bey'in ısrarı ve Mustafa Kemal Paşa'nın bu duruma gösterdiği tepki, iki taraf açısından da bir güç gösterisini açıkça ortaya koymaktadır.^[4] 5- 10 gün içinde ayaklanmayı bastırıp, Kuvâ-yi Seyyâre ile Yozgat'tan Ankara'ya döndüğü zaman Meclis tarafından kurtarıcı gibi karşılanan Ethem'in gücü daha da arttırmış, Ankara ile ayrışmış ve en sonunda Ethem'in tasfiyesine giden süreç başlamıştır.^[4]

Çapanoğulları Ayaklanması, diğer iç isyanlar gibi Türk Kurtuluş Savaşı hareketini zayıflatmış, işgal güçlerinin işini kolaylaştırmıştır. Asıl tehlikenin yani Yunan ordusunun ilerleyişini hızlandırarak Balıkesir ve Bursa'nın Yunanlar tarafından işgal edilmesine zemin hazırlamıştır.^[4]

Notlar

1. Çapanoğulları tarafından Yozgat ve çevresinde yaptırılan ve tamir ettirilen çok sayıdaki köprü, çeşme,cami, imaret, hamam ve saat kulesi yöredeki etki ve nüfuzlarını açıkça gözler önüne sermektedir. Söz konusu eserler için Bkz., Hakkı Acun, Tüm Yönleri ile Çapanoğulları ve Eserleri, İstanbul 2016
2. Tokat Mıntıka Komutanı 11 Mayıs 1920’de Mustafa Kemal Paşa’ya çektiği bir telgraf ile, Serbesti Gazetesi’nde yapılan ve Biga tarafarındaki 18 Çerkez köyünün top ateşiyle yerle bir edildiği haberlerinin Çerkezler üzerindeki olumsuz etkisinin bertaraf edilebilmesi için yalanlanmasını istemiştir, ^[8]
3. Celâl Bey’in, ağabeyi Mustafa Edip Bey Kayseri’de, enişteleri Mahmud Bey Aziziye’de, küçük kardeşi Halid de Amasya’da asılarakidam edilmişler ayrıca bazı akrabaları da aynı son ile karşılaşmışlardır, 5 Ağustos 1920’de Yozgat İsyanı’na katıldığı için idam edilen Kadı Remzi Efendi'nin ailesinin dul ve yetim maaşı için başvurabileceğine karar verilmiştir, 16 Ağustos 1920'de Çapanoğulları ile akraba oldukları için uzaklaştırılan Yozgatlı Hacı Halil Beyzade Ferid, Ömer,Faik ve Şükrü’nün Afyonkarahisar'daki sürgünlerinin devamına karar verilmiştir, Çapanoğulları’na akrabalıktan dolayı bölgeden uzaklaştırılıp Afyonkarahisar’a yerleştirilen Yozgatlı Kadızade Muhlis’in Afyonkarahisar’daki ikametinin devamına karar verilmiştir.^[4]