Бирелмәләр нигезе

Бирелмәләр нигезе (ингл. Database, data — бирелмәләр, base — нигез, рус. База данных), шулай ук бирелмәләр базасы, мәгълүматлар базасы — электрон хисаплау машиналары (ЭХМ) ярдәме белән табыла һәм эшкәртелә алсын өчен системлашлырылган, обектив күренештә тәкъдим ителгән мөстәкыйль әсбаплар (мәкаләләр, исәп-хисаплар, норматив актлар, хөкем карарлары һәм башка шундый әсбаплар) җыелмасы^[1].

Mediawiki-ның бирелмәләр нигезе схемасы

Бирелмәләр нигезе
Кайда өйрәнелә	database theory[d]
Нинди вики-проектка керә	Проект:Математика[d]
Бирелмәләр нигезе Викиҗыентыкта

Белгечләрнең күбесе «бирелмәләр нигезе» термины урынына «бирелмәләр нигезе белән идарә итү системасы» терминын дөрес кулланмау буенча киң таралган хатага төртеп күрсәтә һәм бу төшенчәләрне бутамаска һәм аерып кулланырга таләп итә^[2].

Билгеләмә проблемнары

Әдәбияттә «бирелмәләр нигезе» төшенчәсенә күп билгеләмәләр тәкъдим ителә, әмма алар күбесенчә теге яки бу авторларның субъектив фикерләрен күрсәтәләр, ләкин һәркем тарафыннан танылган бердәм тәгъбир әлегә юк.

Халыкара стандартлары нигезендә эшләнгән, халыкара стандартларыннан һәм милли стандартларыннан берничә билгеләмәләр:

• Бирелмәләр нигезе — бирелмәләр схемасына ярашлы рәвештә сакланып тора торган бирелмәләрнең җыелмасы, алар белән бирелмәләрнең моделен ясау чаралары кагыйдәләренә ярашлы рәвештә кыландыру башкаралар.^[3][4][5]
• Бирелмәләр нигезе — бирелмәләрнең характеристикасын тасвирлый торган концептуаль төзелеш һәм алар арасында үзара мөнәсәбәтләрне тасвирлый торган бирелмәләр җыелмасы^[6].

Абруйлы монографияләрдән билгеләмәләр:

• Бирелмәләр нигезе — билгеле кагыйдәләр нигезендә оештырылган һәм компьютер хәтерендә саклана торган, ниндидер фән өлкәсенең актуаль торышын характерлый һәм кулланучыларның мәгълүмати ихтыяҗларын канәгатьләндерү өчен кулланыла торган бирелмәләр җыелмасы^[7].
• Бирелмәләр нигезе — нинди дә булса предприятиенең гамәли програм системнары белән файдаланыла торган перманент (даими сакланучы) бирелмәләрнең кайбер җыелмасы^[8].
• Бирелмәләр нигезе — оешманың мәгълүмат ихтыяҗларын канәгатьләндерү өчен кулланылган логик буенча бәйле бирелмәләр җыелмасы (һәм әлеге мәгълүматларның тасвирламасы)^[9].

Тарих

Бирелмәләр нигезе технологияләре барлыкка килү һәм үсеш тарихы киң, шулай ук тар аспектта да карала ала.

Киң мәгънәдә бирелмәләр нигезе тарихы төшенчәсе кеше тарафыннан бирелмәләрне саклаган һәм эшкәрткән теләсә нинди акчалар тарихына кадәр гомумиләштерелә. Мондый контекстта патша казнасын һәм борынгы Шумердагы салымнарны исәпкә алу чаралары, Әссүрия патшалыгы документларын үз эченә алган Инк — кипуны, Клин язуларны һ. б. искә алына.

Тар мәгънәдә бирелмәләр нигезе тарихы бирелмәләр нигезен традицион (заманча) аңлауда карый. Бу тарих 1955 елдан, язмаларны эшкәртү өчен програмлаштырыла торган җиһазлар барлыкка килгәч, башлана. Ул вакыттагы програмнар тәэминате язмаларның эшкәртүен файллар нигезендә тота алган. Бирелмәләрне саклау өчен перфокартлар кулланылган.

Оператив челтәр бирелмәләр нигезләре 1960-еллар уртасында барлыкка килә, оператив бирелмәләр нигезләре өстендә операцияләр интерактив режимда терминаллар ярдәмендә эшкәртелә. Гади индекслы-эзлекле язмаларның оештырулары җыюга юнәлдерелгән артык куәтле язмалар моделенә тиз үстеләр. Data Base Task Group (dbtg) эше белән җитәкчелек иткән өчен Чарльз Баһман Тьюриңг премиясен алды.

Шул ук вакытта Кобол бирелмәләр нигезләре берләшмәсендә бирелмәләр нигезләренең концепциясе һәм бирелмәләр бәйсезлеге концепциясе эшләнгән.

Киләсе мөһим этап 1970-еллар башында Эдгар Кодд эшләре аркасында бирелмәләр моделе барлыкка килү белән бәйле. Кодд эшләре математика һәм логика белән бирелмәләр нигезләренең гамәли технологиясен тыгыз элемтәгә юл ачты. Эдгар Ф. Кодд теориясенә һәм практикасына керткән өлеше өчен Тьюриңг премиясен дә алды.

Үзе «бирелмәләр нигезе» термины (ингл. database) 1960-еллар башында барлыкка килде. Бу термин 1970-елларда гына киң кулланылыш ала.