Калевала

Ка́левала (карел. фин. Kalevala) — карел-фин поэтик эпосы. 50 рунадан тора.

Калевала
Нигезләнү датасы	1828
Атама	Kalevala
ХФӘ билгесе	ˈkɑlɛʋɑlɑ һәм ˈkɑle̞ʋɑlɑ
... хөрмәтенә аталган	Калев[d]
Юрисдикциягә карый	Карелия (тарихи өлкә) һәм Финляндия
Моннан файдаланып эшләнгән	Четыре легенды о Лемминкяйнене[d], Айно[d], Die Kalewainen in Pochjola[d], Песня Вяйнё[d], Сампо[d], The Age of Iron[d], Калевала: Новая эра[d] һәм Kalevala: The Story of Kullervo[d]
Жанр	эпос
Басма яки тәрҗемәләре	Калевала[d], Калевала[d], Калевала[d], Калевала[d], Kalevala[d], Kalevala[d], Kalevala, the Land of Heroes[d], Utenzi wa Kalevala[d], Q125530561?, Калевала[d] һәм Калевала[d]
Автор	Элиас Лённрот[d]
Тәрҗемәче	John Addison Porter[d]
Чыгару датасы	1835
Чыгыш иле	Россия империясе
Әсәр яки аның атамасы теле	карел теле
Использованный метр	калевальский метр[d]
Персонажлар	Вяйнямёйнен[d], Ильмаринен[d], Йоукахайнен[d], Айно[d], Калерво[d], Куллерво[d], Лемминкяйнен[d], Старуха Лоухи[d], Кюлликки[d] һәм Марьятта[d]
Авторлык хокуклары статусы	🅮[d] һәм 🅮[d]
Литературный мотив	woman who fell from the sky[d][1], lonely creator[d][2], culture hero snatched from mother's side[d][2], culture hero's (demigod's) departure[d][2], culture hero's (divinity's) expected return[d][2], cosmic egg[d][2], creation from duck's eggs[d][2], tree to heaven[d][2], sun and moon placed in top of tree[d][2], theft of sun[d][2], eclipse caused by monster devouring sun or moon[d][2], theft of moon[d][2], primeval water[d][2], topographical features caused by experiences of primitive hero (demigod, deity)[d][2], bodies of water from tears[d][2], origin of disease[d][2], theft of light[d][2], theft of fire[d][2], origin of lyre[d][2], gull a transformed ravished maiden[d][2], origin of trees[d][2], origin of oak[d][2], origin of barley[d][2], helpful eagle[d][3], helpful bee[d][3], bee fetches balm from heaven to restore hero's speech[d][3], eagle carries person to safety[d][3], tabu: drinking[d][4], tabu: looking up[d][4], the one compulsory song[d][4], compulsion to invite singer to feast[d][4], pygmy turns into a giant[d][5][5], transformation: human to eagle[d][5][5], transformation: herd of cattle to wolves[d][5][5], transformation: statue comes to life[d][5][5], transformation combat[d][5][5], transformation contest between magicians[d][5][5], transformation to reach difficult place[d][5][5], transformation to escape from captivity[d][5][5], transformation as punishment[d][5][5], magic object received from deity[d][5][5], beer brewed by means of magic song[d][5][5], magic sword[d][5][5], boat made by magic[d][5][5], magic ship[d][5][5], magic musical instruments[d][5][5], magic formula (charm)[d][5][5], magic secret[d][5][5], magic song[d][5][5], music causes magic sleep[d][5][5], magic sword conquers enemy[d][5][5], magic song kills person[d][5][5], serpent charmed into helplessness by magic formula[d][5][5], magic musical instrument calls animals together[d][5][5], magic song to catch animals[d][5][5], revelation of magic secret permits animal to be killed[d][5][5], jewels from tears[d][5][5], magic song heals wound[d][5][5], transportation in magic ship[d][5][5], boat guided by magic songs[d][5][5], magic song causes tree to rise to sky[d][5][5], magic power at cross-roads[d][5][5], human caused to sink into mud[d][5][5], wind produced by magic[d][5][5], fog produced by magic[d][5][5], cold produced by magic[d][5][5], rock in sea created by magic[d][5][5], magic cure of wound[d][5][5], flow of blood magically stopped[d][5][5], magic reinforcements[d][5][5], resuscitation by arrangement of members[d][6][7], land of the dead[d][6][7], life token: comb drips blood[d][6][7], journey to lower world[d][8], descent to lower world of dead (Hell, Hades)[d][8], river entrance to lower world[d][8], dead place net across river to prevent living man from returning to earth[d][8], dead oppose return of living from land of the dead[d][8], giant lies underground with trees growing all over his body[d][8], pygmies dressed in copper[d][8], strong person as gardener: destroys plants[d][8], strong person as rower; breaks boat[d][8], strong person as fisher: destroys fish and nets[d][8], bow of gold, silver, and copper[d][8], golden boat with copper rudder[d][8], sampo[d][8], giant swallows human[d][8], human builds boat and sails about in giant's belly[d][8], victim kills swallower from within by burning[d][8], origin of iron[d][2], devastating monster[d][9], suitor contests: bride offered as prize[d][10], tasks assigned suitors[d][10], wit combat[d][10], task: making an invisible knot with an egg[d][10], task: making boat from splinters of a spindle and shuttle[d][10], task: splitting a hair with a blunt knife[d][10], task: bridling a wild horse[d][10], task: bridling ferocious bear[d][10], task: catching huge fish without nets or tackle[d][10], task: capturing elk[d][10], task: killing ferocious beast[d][10], task: plowing field of vipers[d][10], quest over path bristling with sharp points (knives, axes, etc.)[d][10], quest to lower world for lost words[d][10], quest for tears shed into the sea[d][10], quest for bride for oneself[d][10], quest for unknown magic words[d][10], heat test[d][10], hanging test[d][10], drowning test[d][10], owner put to sleep and goods stolen[d][11], caring for the child: child killed[d][11], messengers announce successive misfortunes to warrior as he sets out for war[d][12], old woman helper[d][12], inhospitality punished[d][13], refuge on rock in sea[d][14], man unwittingly ravishes his own sister[d][15], conception from eating berry[d][15], conception from wind[d][15], long pregnancy[d][15], precocious speech[d][15] һәм precocious speech[d][15]
Калевала Викиҗыентыкта

Бу терминның башка аңлатмалары да бар, аларны карау өчен Калевала (мәгънәләр) битенә күчегез.

«Калевала» нигезенә карел халык эпик җырлары салынган. Чыганак фольклор материалын эшкәртү белән фин тел белгече һәм табиб Элиас Леннрот (1802—1884) шөгельләнгән: ул аерым халык эпик җырларын бер сюжет белән бәйләгән, бу җырларның үзенчәлекле вариантларын сайлап алган, кайбер кытыршылыкларын шомарткан^[16]. Леннрот ике тапкыр эшкәрткән: 1835 елда «Калевала»-ның беренче басмасы, 1849 елда — икенче басмасы чыккан.

Поэманың рус телене тулы тәрҗемәсен Л. П. Бельский эшләгән һәм 1888 елда «Әдәбият пантеоны» журналында бастырган, аерым басма булып ул 1889 елда басылып чыккан. «Калевала» — фин һәм карелларның христиан динен кабул иткәнгә кадәрге дини ышанулары турында мөһим мәгълүмат чыганагы.

Әдәбият

Поэмага Леннрот биргән «Калевала» атамасы — бу карел халык батырлары яшәгән илнең эпик исеме. la суффиксы яшәү урынын аңлата, шуның өчен Kalevala — бу яйнямёйнен, Ильмаринен, Лемминкяйнен батырларның мифологик нигез башы, яшәгән җирләрее Калева, һәм аларны кайвакыт Калева уллары диләр.

Леннротка 50 җырдан (рунадан) торган күләмле дастан төзү өчен Леннрот үзе һәм аннан алдагы җыеучылар тарафыннан карел һәм фин крәстияннәре сөйләгәннәрдән язып алган өлешчә эпик, өлешчә моңлы, өлешчә тылсым үзенчәлекле аерым халык җырлары нигез булып торган. Борынгы руналарны (җырларны) рус Карелиясендә, Архангельский (Вуоккиниеми мәхәлләсе — Вокнаволок) һәм Олонецки губерналарында — Реполала (Реболы) һәм Химолала (Гимолы), шулай ук Финляндия Карелиясенең кайбер урыннарында һәм Ладога күленең көнбатыш ярларында, Ингрияга кадәр барысыннан да яхшы белгәннәр.

Калевала эчтәлеге 

Калевалада бөтен җырларны бергә бәйләгән төп сюжет юк, мәсәлән, «Илиада» яки "Одиссея"дагы кебек. Аның эчтәлеге ис киткеч төрлелеге белән аерыла. Ул җирне, һаваны, йолдызларны барлыкка китерү һәм карелларның җирне төзүче, арпа чәчүче төп батыры Вяйнямёйненның һава кызы хасил булуы турында хикәят белән ачыла. Аннары, әйтер кирәк, Төньякның гүзәл кызын очраткан батырның төрле маҗаралар ытурында хикәяләнә: әгәр батыр, могҗиза булып, орчык ярчыкларыннан көймә эшләп бирсә, кыз аңа кияүгә чыгарга риза булуын белдергән. Эшкә тотынган батыр балтасы белән үзен яралый, канын туктата алмагач, белемче картка килә һәм аңа тимернең килеп чыгуы турында риваять сөйли. Өенә кайткач, Вяйнямёйнен, имләп, җил күтәрә һәм тимерче Ильмариненне Төньяк иленә, Похьёлага, күчерә. Һәм анда, Вяйнямёйнен биргән антына ярап, Ильмаринен Төньяк иясенә хәзинә һәм бәхет бүләк итә торган серле зат — Сампо тирмәнен (I—XI) руналар) бирә.

Хельсинкида Элиас Лённрот һәм «Калевала» эпосы батырлары һәйкәле

Түбәндәге руналарда (XI—XV) сугышчан сихерче һәм хатын-кызны күрсәтүче Лемминкяйненың күргәннәре турында эпизодлар бирелгән. Аннары Вяйнямёйнен турында хикәя дәвам итә; аның җәһәннәмгә төшүе, Виипунен батыр корсагында булуы, һәм аннан гаҗәп көймәне төзү өчен кирәкле сүзне белә алуы, төньяк кызының ризалыгын алыр өчен Похьёлага йөзеп китүе сурәтләнә; әмма кыз аны түгел, тимерче Илмариненны сайлый, аңа кияүгә чыга. Өстәвенә, аларның туйлары җентекле тасвирлана; хатын һәм ирнең бурычларын аңлатып биргән туй җырлары китерелә (XVI—XXV).

Руналар (XXVI—XXXI) Лемминкяйненның Похьёлада күргәннәрен кабатлый. Куллерво батырның кайгылы язмышы турындагы эпизод, аның бертуган апасын белмичә алдавы һәм шуның аркасында икесе дә, абый-энеләре, үз-үзләрен үтерүе (XXXI—XXXVI руналар), хисләр тирәнлеге буенча чын пафоска үрүе, поэманың иң яхшы бүлекләренә карый. Куллерво батыр турындагы руналар Лённротның ярдәмчесе фольклорчы Даниэль Европеус^[17] тарафыннан язылган.

Башка руналар өч карел батырның уртак эше — Похьёлада (Финляндия) Сампо хәзинәләре ничек табылганы, Вяйнямёйнен кантеле ничек эшләгән һәм анда уйнап, бөтен табигатьне сокландырган һәм Похьела халкын йоклаткан, ничек итеп батырлар Сампоны алып киткәннәре турында бик җентекле хикәяләрдән тора. Шулай ук батырларны Төньякның сихри әбисе эзәрлекләгән, Сампоның диңгезгә егылуы, Вяйнямёйненның Сампо ярсыклары ярдәмендә туган якка изгелек итүе, аның Похьёла хуҗасы Калевалага җибәргән төрле бәлаләре һәм гаҗәеп җан ияләре белән көрәшүе, беренче кантеле суга төшү белән югалганнан соң батырның үзе ясаган яңа кантелдә искиткеч матур уйнавы, һәм Похььёла иясе яшергән кояш һәм айны кайтаруы (XXXVI — XLIX) турында да.

Соңгы руна Марьятта-Кызның сокландыргыч бала табуы турындагы халык-апокрифик легендасын җиткерә. Вяйнямёйнен, бу баланың карел батырдан да акыллырак булачагын белгәнгә, аны үтерергә киңәш итә, ләкин ике атналык сабый Вяйнямёненны гаделсезлек өчен гаепли һәм, батыр, ояттан соңгы тапкыр могҗизалы җырны җырлап, Карелиянең танылган йогынтысы булган баласына, урынын калдырып, көймәгә утырып, мәңгегә саубуллаша.

Калевала сәнгатьтә

• Калевала батырлары турында фин епискобы һәм XVI гасыр китап басучысы Микаэль Агрикола китапларында тәүге тапкыр алына.
• «Калевала» батырына беренче һәйкәл 1831 елда Выборгта куела.
• Поэманы беренче тапкыр рус теленә 1888 елда шагыйрь һәм тәрҗемәче Леонид Петрович Бельский тәрҗемә иткән.
• Рус әдәбиятендә Венеамин образы беренче тапкыр декабрист Ф. Н. Глинканың «Карелия» поэмасында очрый.
• «Калевала» сюжетына башлангыч сынлы сурәт (живопись) 1851 елда швед рәссамы Йохан Баксан язган.
• Фин сәясәтче Алексис Кивиның «Кулер» пьесасы (1860) «Калевала» сюжеты буенча язылган беренче әсәр булган.
• Фин музыкасы классигы Ян Сибелиус "Калевала"ны музыкада гәүдәләндрүгә әһәмиятле өлеш керткән.
• Калевала украин телене телче Евген Тимченко тәрҗемә иткән. Белорус телене беренче тәрҗемәне шагыйрь һәм язучы Михась Ашар башкарган. Иң яңа тәрҗемә авторы — Якуб Лапата.
• Линард Лайен латыш телене тәрҗемә иткән.
• Ненец телене Василий Следков тәрҗемә иткән.
• Бик күп рәссамнарның ижадында «Калевала» сюжетлары чагылыш тапкан. Карелия Республикасының Сынлы сәнгать музеенда «Калевала» эпосы темаларына язылган сынлы сәнгать әсәрләренең уникаль коллекциясе җыелган^[18]. Фин рәссамы Аксел Галлен-Калдың «Калевала» күренешләрен үз эченә алган картиналар циклы киң билгеле.

• 
  Вяйнямёйнен самонны сихерче Лоухидан яклый. Аксели Галлен-Каллела
• 
  Аксел Галлен-Калла. Калевала мотивлары буенча «Айно турында риваять» триптихы
• 
  СССР почта маркасы, 1985 ел

Атаманы куллану

• Карелия Республикасында Калевала милли районы һәм Калевала бистәсе бар.
• Петрозаводск һәм Костомукшада Калевала урамы бар.
• 1858—1872 елларда Россия Империясенең Балтыйк флотында Калевала дигән корвет була
• Калевала — Япония диңгезенең Посьет култыгының көньяк өлешендәге бухта. Кораб 1863-нче елда Калевала корветы экипажы тарафыннан өйрәнелгәннән соң аталган.
• Петрозаводскта «Калевала» кинотеатры һәм «Калевала» китап кибетләре чылбыры бар.
• Сыктывкарда ябык базар бар.
• Калевала — Мәскәүдә урнашкан Россия фольклор-металл төркеме.
• Калевала — Рәсәйнең Мара һәм Химера рок-төркемнәре җыры.
• Калевала кунакханәсе Карелия Республикасының Онега өлкәсендәге Косалма авылында 1970-нче еллардан бирле эшли.
• 1935 елдан Финляндия Kalevala Koru бренды астында традицион техника белән милли балтыйк-фин бизәнү әйберләрен җитештерә.
• Калевала эпосы геройларына багышланган чишмә Петрозаводскның Ильяс Леннрот мәйданында урнашкан.

• 
  Петрозаводсктагы Калевала фонтаны
• 
  Косалмадагы Калевала кунакханәсе