Кыз йолдызлыгы

Кыз йолдызлыгы (гарәп. سنبله‎ сөнбелә — «башак»^[1]; шулай ук Сөмбелә йолдызлыгы;бор. төрк. Buġday Bašï (~бодай башы),^[2] лат. Virgo) — Әсәт һәм Мизан йолдызлыклары арасындагы экваториаль зодиак йолдызлыгы. Хәзерге дәвердә Сөмбелә йолдызлыгында көзге көн белән төн тигезлеге ноктасы урнашкан.

Сөмбелә
Сөмбелә сурәтне зурайтырга өчен чиртегез
Латинча исем	Virgo (иял. к.: Virginis)
Кыскартма	Vir
Нигез	кыз, башак
Туры калкулык	11сәг 31мин тан 15сәг 05мин кача
Авышлык	−22° тан +15° кача
Мәйдан	1294 кв. градус (2 урын)
Иң якты йолдызлар (зурлык < 3m)	Спика (α) — 0,98m Поррима (γ) — 2,73m Виндемиатрикс (ε) — 2,85m
Метеор агымнары	Виргинилар Мю-Виргинилар
Янәшә йолдызлыклар	Вероника Чәчләре Үгезкөтүче Елан Мизан Су Аждаһасы Әсәт Касә Козгын
Йолдызлык +68° тан −75° кача киңлекләрендә күренә. Русия территориясендә иң яхшы күренүчәнлек вакыты — апрель.

Гадәттә, Кояш Сөмбеләдә 16 сентябрьдән 30 октябрьгә кадәр була. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары март–апрель айларында була. Россиянең бөтен территориясендә күренә.

Йолдызлар

Кыз α — Спика (лат. spīca virginis — «Кызның ашлык башагы»), йолдызлыкның иң якты йолдызы, +1,04 йолдызча зурлыктагы куш йолдыз. Җирдән якынча 260 яктылык елы ераклыкта тора.

Кыз β — Завиява (гарәп. زاوية العواء‎ завийәт әл-‘әүва’ — «өрүченең почмагы»^[3], рус. Завийява), +3,61 йолдызча зурлыктагы йолдыз. Җирдән 35,6 яктылык елы ераклыкта урнашкан.

Кыз γ — Поррима (лат. Porrima), безгә иң якын куш йолдызларның берсе (32 яктылык елы ераклыгында), сузылган орбиталы һәм 171 ел периодлы йолдыз. Аның һәр бер кисәге 3,45 йолдызча зурлык белән ялтырый, ә бергә — 2,7 белән.

Кыз δ — Гаүваэ (гарәп. العواء‎ әл-‘әүва’ — «өрүче», ингл. Auva), +3,38 йолдызча зурлыктагы ярымдөрес үзгәрмә йолдыз. Җирдән 202 яктылык елы ераклыкта урнашкан.

Кыз ε — Виндемиатрикс (лат. vindēmiātrix, бор. грек. προτρυγητὴρ — «йөзем җыючы»), +2,83 йолдызча зурлыктагы сары зур йолдыз. Җирдән якынча 102 яктылык елы ераклыкта урнашкан.

Кыз ζ — Һезе, +3,37 йолдызча зурлыктагы ак йолдыз. Җирдән 73 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Үз күчәре тирәсендә гадәттә булмаган тиз 0,5 көн эчендә әйләнеп чыга.

Кыз η — Завия (гарәп. زاوية‎ завийәһ — «почмак»^[4], ингл. Zaniah), +3,89 йолдызча зурлыктагы йолдыз. Җирдән 250 яктылык елы ераклыкта урнашкан.

Әл-Гаүваэ яки «Өрүче» йолдызлар төркеме

Мөхәммәд әл-Әхсаси әл-Мөвәккыйт якынча 1650 елда тәмамланган зайичәсендә Сөмбелә β — Завия әл-Гаүваэ (Өрүченең Почмагы), η — Сани әл-Гаүваэ (Икенче Өрүче), γ — Завия әл-Гаүваэ (Өрүченең Почмагы), δ, ε берлектә — әл-Гаүваэ (Өрүче) исемене йөртәләр.

Тарих

Татарлар бу йолдызлыкны гарәп теленнән алып Сөмбелә (гарәп. سنبله‎ сөнбелә — «башак») дип атыйлар. Советлар чорыннан башлап төрки-татар Кыз йолдызлыгы исеме да куллана. Башка халыкларда бу йолдызлык Кыз (лат. Virgo, рус. Дева) дип атыйлар. Борынгы греклар карашлары буенча бу Кронос һәм Реяның кызы, Персефонаның анасы — Деметраның катастеризмы. Сурәтләрдә Кыз башакны (урнашу буенча Спика йолдызына ярашлы) тота.

Клавдий Птолемей бу йолдызлыкны үзенең «Әлмагест» китабына керткән. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» птолемейныкы бор. грек. παρθένος исемене гарәп. العذراء‎ әл-‘әҙра’ («гыйффәтле кыз»)^[5] сүзе белән тәрҗемә иткән^[6].