Yäşäw mäğnäse

From Wikipedia, the free encyclopedia

Yäşäw mäğnäse
Remove ads

Калып:Eşlim

Thumb
Qaydan kilep çıqqanbız bez? Bez närsä? Qaya yul totabız? (en), post-impressionist rässamı Pol Gogennıñ (en) iñ mäşhür räsemnärennän berse.

Yäşäw mäğnäse (şulay uq Tormış mäğnäse) - tereklek häm anıñ yäşäweneñ (tormış) ähämiyätlelege turında fälsäfi soraw. Anı şulay uq "Bez ni öçen bar?", "Yäşäwneñ maqsatı närsädä?" häm "Yäşäyeşneñ kiräge närsädä?" kebek taswirlap bula. Dönyanıñ tarixı däwamında bu mäsälä turında küp fälsäfi, fänni häm teologik qaraşlar belderelgän. Küp mädäni häm ideologik moxitlär bu sorawlarğa törle cawaplarnı täqdim itälär.

Yäşäwneñ mäğnäse yäşäw, ictimaği mönäsäbätlär (en), añ, bäxet kebek fälsäfi häm dini mäsläkläre arqılı bilgelänä, häm simvolik mäğnä (en), ontologiä (en), fälsäfi mäğnä (en), maqsat, etika, yaxşı häm naçar (en), irekle ixtıyar (en), ber yäki küp xodaylarnıñ barlığı (en), Xoday kontsepsiäläre (en), ruh (en), häm ülemnän soñğı yäşäw (en) kebek küp başqa mäsälälär belän bäyle. Fänneñ kerteme kübesençä yäşäwneñ matdi üzençäleklärenä bäyle kontekst häm parametrlarnı açıqlaw, ğaläm turındağı empirik faktlarnı (en) taswirlaw. Fän şulay uq iminlekkä ireşü (en) häm bäyle äxlaqlılıq kontseptsiäse (en) turında täqdimnär yasıy ala.

Remove ads

Sorawlar

Yäşäwneñ mäğnäse turındağı sorawlar törleçä quyıla, mäsälän:

  • Yäşäwneñ mäğnäse närsädä? Ni öçen kiräk bu? Bez kem?[1][2][3]
    Thumb
    Philosopher in Meditation, Rembrandt
  • Nigä bez monda? Ni öçen bez monda?[4][5][6]
  • Tormışnıñ çığanağı närsädä?[7]
  • Tereklekneñ tabiğäte nindi? Çınbarlıqnıñ tabiğate nindi?[7][8][9]
  • Tormış ni öçen kiräk? Ayırım ber individnıñ tormışınıñ mäğnäse närsädä?[8][10][11]
  • Yäşäwneñ ähämiyäte närsädä?[11] – see also Psychological significance and value in life
  • Tormışnıñ qay yaqları qimmätle häm mäğnäle?[12]
  • Yäşäw qimmäte närsädä?[13]
Remove ads

Könbatış fälsäfi qaraşları

Borınğı grek fälsäfäse

Thumb
Rafael'nıñ Äflätün häm Aristotel Afinnar mäktäbendä (en) freskası. Äflätün kükkä taba kürsätkändä, Aristotel isä dönyağa taba işarä yasıy.

Platonizm

Şulay uq qara: en:Platonism.

Tanılğan fälsäfäçelar arasında metafizik universaliälärneñ (en) barlığın alğa sörüçelär arasında iñ berençelär arasında Äflätün bula.

Platonizmda, yäşäwneñ mäğnäse - bar yaxşı häm ğädel äyberlärneñ faydası häm qimmäte barlıqqa kilgän iñ yuğarı ğıylemgä (en) ireşü.

Aristotelianizm

Şulay uq qara: en:Aristotelian ethics.

Äflätün'neñ uquçısı Aristotel metafizika (en) häm gnoseologiä kebek etik ğıylem konkret tügel, ğomumi ikänen alğa sorä. Keşe "fäzilät (en) iäse" bulırğa teläsä, bu sıyfat teoretik distsiplina bulmaw säbäple, anarğa närsä ikänen öyränü belän tügel, üz ğämälläre arqılı üzläşterüe arqılı ireşä alğanın belderä.

Tsıniklar

Ellenistik periodında (en), Tsinik (en) fälsäfäçelär yäşäwneñ maqsatın tabiğät belän garmoniädä Fäzilätle (en) tormışnı yäşäwdä kürdelär. Bäxet beräwneñ üz-üze belän qänäğät, üzeneñ mental möğämäläläreneñ xucası buluı belän, ğazaplanu isä qimmätlelek turında yalğış qaraşlar näticäse bulğan negativ emotsiälär belän bäylänelä.

Tsinik tormış baylıq, täsir, sälämätlek häm tanılu kebek kiñ taralğan teläklärne kire qağa.[14][15]. Aqıl iäläre bulğan keşelär bäxetkä totrıqlı künegülär, keşelar öçen tabiği bulğan yäşäw räweşe arqılı ireşä alalar. Bar can iäläre Dönya mömkinlekläre belan tigez däräcädä faydalana aluları säbäple, ğazaplanu (en) cämğiätneñ kileşüläre häm ğadätläre buyınça närsä qimmätle/qimmätsez bulu turında yalğış qararlar çığaru näticäse.

Kirenaitsızm

Şulay uq qara: [[::en:Cyrenaics]].

Aristipp (en) nigezlägän Kirenaitsızm, mental läzzätlergä qarağnda tänneñ qänäğatlänüe kübräk zäwıq birä ala digän gedonistik qaraşta bula. İñ yuğarı qimmät läzzättä, bäxet isä äxlaqi ğämäl näticälärennän berse genä digän Uqıtuçısı Sokratnıñ qayber fikerlären alğa sörä. Läzzätne mömkin qadär tizräk alu ozın möddätle tik soñraq tiyäçäk faydağa qarağanda östen.[16][17]

Epikureançılıq

Şulay uq qara: [[::en:Epicureanism]].
Thumb
Üz uquçısı Metrodorğa (en) törälgän Epikur büstı, Luvr muzeyı, Parij.

Stoitsızm

Şulay uq qara: [[::en:Stoicism]].

Mäğrifätçelek fälsäfäse

Töp mäqälä: Mäğrifätçelek

Klassik liberalizm

Şulay uq qara: [[::en:Classical liberalism]].

Kantçılıq

Şulay uq qara: [[::en:Kantianism]].

İmmanuil Kantnıñ etika, gnoseologiä häm metafizika (en) buyınça xezmätlärenä nigezlängän fälsäfä mäktäbe Kantçılıq dip atala.

19 nçe ğasır fälsäfäse

Şulay uq qara: [[::en:19th-century philosophy]].

Utilitarianizm

Şulay uq qara: [[::en:Utilitarianism]].

Nihilizm

Şulay uq qara: [[::en:Nihilism]].

20 nçe ğasır fälsäfäse

Şulay uq qara: [[::en:20th-century philosophy]].

Pragmatizm

Töp mäqälä: Pragmatizm

Pragmatik fälsäfäçelär yäşäw turında praktik qimmätkä iä bulmağan xaqiqätlärne ezläwgä qarağanda, tormışnın praktik, konkret fayda alu yağınnan añlaw ähämiätleräk digän qaraşta. William Ceyms (en) xaqıyqatne tabıp bulmıy, ämmä yasap bula fikeren alğa sörä.[18][19] Pragmatiklar öçen yäşäw mäğnäsen täcribä arqılı ğına açıqlap bula.

Teizm

Şulay uq qara: [[::en:Philosophical theism]].

Ekzistentsializm

Şulay uq qara: [[::en:Meaning (existential)]].

Ekzistentsializm buyınça, yäşäw berär ğayre tabiği xoday yäki dönyawi xökümät tarafınnan bilgelänmi, yağni här aqıl iäse üz yäşäweneñ mäğnäsen üze buldırırğa irekle zat.

Artur Şopenhauer beräwneñ yäşäwe anıñ ixtıyarına bäyle, ixtıyar isä - maxsus maqsatı häm ratsionallege bulmağan teläklär tudıru köçe.[20][21]

Fridrix Nitsşe yäşäw beräwne yäşärgä ruxlandırğan maqsatlar bulğanda ğına mäğnäle dip belderä, häm nigilizmnı maqsatsızlıq dip bilgeli. Asketizm beräwneñ dönyada yäşäw mömkinleklären çikläw dip bäyäli, qimmätlärne ratsional, kiräk häm bar närsädän östen bulğan obyektiv fakt bulmawın assızıqlıy: bäyälämä obyektiv tügel, bäyäläwçeneñ interpretatsiäse genä, dimäk bar mantıyq qabul itelgän qaraşlarğa nigezlänä (en).[22]

Absurdizm

Şulay uq qara: [[::en:Absurdism]].

Dönyawi gumanizm

Şulay uq qara: [[::en:Secular humanism]].

Logik pozitivizm

Şulay uq qara: [[::en:Logical positivism]].

Postmodernizm

Töp mäqälä: Postmodernizm

Naturalistik panteizm

Şulay uq qara: [[::en:Naturalistic pantheism]].

Naturalistik panteizm yäşäw mäğnäsen tabiğat häm äylänä-tirä moxit turında qayğıruda kürä.

Remove ads

Könçığış Aziä fälsäfäse

Mohizm

Şulay uq qara: [[::en:Mohism]].

Mohist fälsäfäçeläre buyınça yäşäwneñ maqsatı - bar närsägä qarata tigez bulğan ğämäli söyü. Mohizm buyınça, keşe mönäsäbätlärneñ üzençäleklärenä qaramastan bar başqa individlar turında ber tigez qayğırırğa tiyeş.[23]

Konfutsianlıq

Şulay uq qara: [[::en:Confucianism]].

Legalizm

Şulay uq qara: [[::en:Legalism (Chinese philosophy)]].

Dini qaraşlar

Könbatış dinnär

Şulay uq qara: [[::en:Abrahamic religion]] һәм [[::en:Iranian philosophy]].

Xristianlıq

Şulay uq qara: Xristianlıq.

İslam

İslamda keşe yäşäweneñ axır mäğnäse - Qor'ändä häm Päyğämbärneñ Sönnätendä bilgelängän tärtiplär buyınça yäşaw yulı belän yaratuçı Allahnı olılaw. Dönyadağı tormış, ülemnän soñ Cännät yäki Cähännämgä elägü mäsäläse testı.

Bähaiçılıq

Bähai dine keşelekneñ berdämlegen assızıqlıy.[24]

Bähailär öçen, Yäşäwneñ maqsatı - ruxi üseşkä häm keşelekkä xezmät itügä bäyle. Keşelärneñ bu matdi dönyada tormışı üsüläre, yuğarı sıyfatlarnı häm fäzilätlärne buldıru öçen östämä mömkinlek dip qabul itelä.[25][26]

Yähüdiçelek

Şulay uq qara: Yähüd dine.

Zärdeştlek

Şulay uq qara: [[::en:Zoroastrian eschatology]].

Zärdöştlek - päyğämbäre Zärdüşt (en) iseme buyınça atalğan din häm fälsäfä, Yähüd dinenä häm anardan çıqqannarğa täsir itkän dip sanala.[27] Bar tabınu - ğalämne barlıqqa kitergän transtsendental Xoday Axura Mazdağa (en) yünälgänlegenä ışanalar. Axura Mazda'nıñ barlıqqa kitergän aşa (en), xäqiqät häm tärtipneñ antitezası, druj, yalğan häm xaos.

Keşelek irekle ixtıyar (en) köçenä iä buluı arqasında, keşelär üz äxläqi saylawları öçen cawaplı. Bu irekle ixtıyarnı qullanıp, keşelär bu ğalämi nizağta üz yaxşı fikerläre, süzläre häm gamälläre belän şatlıqqa nigez buldıru häm xaosqa yul açmaw öçen aktiv qatnaşırğa tiyeş bulalar.

Könyaq Aziä dinnäre

Hindu fälsäfäläre

Şulay uq qara: [[::en:Hinduism]], [[::en:Hindu philosophy]] һәм [[::en:Dharma]].
Advayta häm Dvayta Hinduçılıq
Şulay uq qara: [[::en:Advaita Vedanta]] һәм [[::en:Dvaita]].
Vayşnavizm
Şulay uq qara: [[::en:Vaishnavism]].

Cäynçelek

Şulay uq qara: [[::en:Jainism]] һәм [[::en:Jain philosophy]].

Buddizm

Töp mäqälä: Buddizm
İrtänge Buddizm
Şulay uq qara: [[::en:Theravada]].
Maxayana Buddhizmı
Şulay uq qara: [[::en:Mahayana]].

Sikhçılıq

Şulay uq qara: [[::en:Sikhism]].

Könçıqış Aziä dinnäre

Daosizm

Şinto

Şulay uq qara: [[::en:Shinto]].

Yaña dinnär

Remove ads

Fänni tikşerenülär häm qaraşlar

Şulay uq qara: [[::en:Eudaimonia#Eudaimonia and modern psychology]] һәм [[::en:Meaningful Life]].
Thumb
DNK - bar bilgele tere organizmnarnıñ üsüe häm yäşäwe öçen kiräkle mäğlümat saqlanğan urını.

Fänni cämäğätçelek (en) häm fän fälsäfäse (en) cämğiyätläre wäkilläre fän yäşäw mäğnäse belän bäyle temalar belän eş itüdä urınlı kontekst häm kiräkle parametrlarnı bilgeläwgä üz öleşen kertä ala digän qaraşta. Alar fikerläwençä, fänni metod şatlıq fänennän (en) başlap ülem qurquına (en) qadär kiñ mäsälälärdä faydalı bula ala. Fän bu näticägä Zur Şartlaw, Abiogenez (en) häm Evolütsiä kebek Tereklek häm Çınbarlıq'nıñ törle aspektların obyektiv räweştä taswirlap ireşä ala.

Psixologik ähämiyätlelek häm yäşäwneñ qimmätlelege

Biologik tormışnıñ çığanağı häm tabiğäte

Ğalimnär Cirdäge tormışnı tirän öyrängännärenä qaramastan, tereklekneñ tögäl, bäxässez bilgelämäse älegä dä tabılmadı.[28][29]

Viruslar häm qayber parazitlar kebek küzänäkçel bulmağan replikativ agentlar, bäysez ürçü yäki metabolizmğa sälätle bulmawları öçen, ğadättä organizm dip klassifikatsiälänmi.

Galämneñ çığışı häm yazmışı

Berençe täqdim itelgändä Zur Şartlaw teoriäse kiñ taralğan skeptitsizm belän qarşulanğan bulsa, şunnan birle ul berniçä bäysez küzätü belän nığıtıldı.[30] Tik bügenge fizika ğalämneñ irtänge çorın Zur Şartlaw'dan 10−43 sekunda ütkäçtän soñ añlata ala (waqıtnıñ "0" mizgele temperaturanıñ çiksez bulğan noqtası dip alına); bu mizgelgäçä urın alğan waqiğalarnı añlar öçen kvant gravitatsiäse (en) teoriäse taläp iteläçäk. Moña qaramastan, bu çikkä qadär närsä bulğanlığı häm ğalämneñ niçek barlıqqa kilgänlege turında üz şäxsi qaraşların beldergän fizika ğalimnäre bixisap.[31][32]

Ğalämneñ häm näticädä keşelekneñ axır yazmışı - Zur Qatu (en), Zur Yırtılu (en) yäki Zur Qısılu (en) kebek mömkin stsenariylar näticäsendä - biologik tormış öçen şartlar qalmawı dip farazlana.

Añ turında fänni sorawlar

Añ häm uy tabiğäte häm çığanağı şulay uq däwam itkän fänni bäxäs ölkäse bulıp tora.

Reduktsionist (en) häm eliminativistik materializm (en) qaraşlar añ häm anıñ belän bäyle wäzğiätlärne keşe'neñ baş mie häm anıñ neyronnarı eşçänlege belän añlatıp bula yaqlı (biologik naturalizm en).[33][34][35]

İkençe yaqtan, qayber ğalimnär añ, waqıt-fäza kebek ük, üzenä genä xas irkenlek däräcälärenä iä bula ala digän fikerle, yäğni zihen fenomennarı matdi obyektlar kebek ük çın (bälki alarğa qarağanda çınraq ta) bula ala.[36] Añ häm waqıt-fäza gipotezaları añnı "añlı elementlar fäzası"[36] arqılı añlata, yış berniçä östäme ülçäneşne [37] qullana. Ğamäldäge küp modellär kvant mexanikası mäsläklärenä nigezlänä.

Fizik sälämätlek

Yaña päydä bulğan fänni tikşerenülär keşeneñ fizik sälämatlelege mäsäläsendä pozitiv näticälär turıdan-turı yäşäw mäğnäse belän bäyle buluın kürsätä. Mäğnäleräk bulğan çaqta, Altsgeymer awıruı,[38], insult[39] häm koronar yöräk awıruı bulğan individlar arasında miokard infarktı'nıñ[40] päyda buluwı riskı tübänräk, häm tikşerenülärdä qatnaşqan amerikan häm yapon watandaşları törkemnäreneñ başqalarğa qarağanda ozağraq yäşägännäre [41] açıqlandı.

Remove ads

Populär mädäniyättä

Keşelär arasında kiñ taralğan qaraşlar

"Yäşäwneñ mäğnäse, maqsatı närsädä?" digän sorawğa üz tormışları däwamında küp keşelär cawap tabırğa torışa.[10] Qayber kiñ taralğan cawaplar arasına tübändägelär kerä:

Beräwneñ potentsıalın häm idealların yäşärgä

  • Xıyallar artınnan quırğa.[42]
    Üz xıyallarnı yäşärgä.[43]
  • Bulırğa telägänegez ideal keşegä äwerelü.[44]
  • Üzegezneñ iñ yaxşı versiägezgä tuğrılıqlı bulu.[45]
  • Bäxetne ezläw[46][47] häm çäçäktäy atıp yäşäw.[3]
  • Çın mäğnädäge keşe bulu.[48]

Biologik mökämmällekkä ireşergä

  • Ülem'gä bireşmäskä,[49] yäğni mömkin qädär ozın ğömer yäşärgä,[50] häm fänni çaralar yärdämendä ülemsezlekkä ireşergä torışu.[51]
    Mäñgelek tormışnı yäşäw,[51] bulmasa anarğa ireşü torışlığı yulında can birü.[52]

Ğıylem häm xikmät iäse bulırğa

  • Dönyanıñ nindi ikäne turındağı şäxsi añlawıñnı üsterü.[43]
  • Yäşäw däwamında mömkin qädär kübräk närsä turında öyränü.[53]
    Mömkin bulğanı qädär küp äyber turında mömkin bulğanı qädär närsä belü.[54]

Yaxşılıqnı, döres ğämällärne qılırğa

  • Başqalarğa fayda kiterü.[6]
  • Alğanıbızğa qarağanda kübräk birü.[42]
  • Dönyadağı bar ğazaplanularğa noqta quyu.[55][56][57]
  • Tigezlekne buldırırğa.[58][59][60]
  • Yumart bulu.[61][62]
  • Tormışnı ixlas kuñelle emotsiälär belän yäşäw.[63]

Dingä bäyle mäğnälär

  • Xodaynı tanırğa yäki anıñ belän ber bulırğa.[64][65]
  • Üz-üzemne, başqalarnı häm kükneñ ixtıyarın belergä.[66]
  • Xodaynı, anardan mäñgegä zäwıq alu belän olılarğa.[67][68]

Yaratırğa, xis itergä, yäşäwdän zäwıq alırğa

  • Yäşäwdän zäwıq alırğa[63] häm ğazaplardan saqlanırğa.[69]
  • Başqalarnı buldıra alğanıbız qadär köçle yaratırğa.[42]

Köçle yäki yaxşıraq bulırğa

  • Dönyanı buysındırırğa.[70]
  • Dönyanı belergä häm üzläşterergä.[71][72]
  • Tabiğätne belergä häm üzläşterergä.[73]

Yäşäwneñ mäğnäse yuq

Yäşäw mäğnäsen belergä häm añlarğa torışu kiräkmi

  • Yäşäw mäğnäsen ezlägännärneñ yäşäwgä waqıt qalmas.[42]
  • Yäşäwneñ mäğnäse - yäşäw mäğnäsen ezläw turında onıtuda.[42]
  • Keşe üz tormışı turında soraw birü urınına, tormışnıñ bu cawapnı tabu anıñ üzennän kötelgänen añlawı zarur. Häm bu cawapnı ul üzeneñ tormışı öçen cawap tabu belän genä birä ala; tormışqa isä ul aqıllı bulu belän genä cawap birä ala.[74]

Tormış naçar

  • Tormışqa ber dä kilmäw yaxşıraq.[75]
Remove ads

Şulay uq qara

İskärmälär

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads
Remove ads